DEVOKA PANOSÊ (AGIRÎ)

Îkram Baban

DEVOK Û DEVERA WÊ

Panos navçeyeke Agiriyê ye, sînorê wê bi sê bajaran ra heye: Mûş, Wan, Bidlîs.

Devoka Dutaxa Agiriyê û Erdîşa Wanê ji sedî 99 weke ya Panosê ye. Devoka bajarokên derdorê jî gelekî nêzîkî wê ye.

NAVDÊR

Veqetandekên binavkirî

• mê û yekjimar “-a”:
  • Diya min hat.
• nêr û yekjimar “-ê”:
  • Bavê min hat.
• pirjimar “-ê:
  • Du hevalê min hatin.

Veqetandekên nebinavkirî

• mê û yekjimar “-eke” (carinan “-a”): jineke rind
• nêr û yekjimar “-ekî: mêrekî qenc
• pirjimar “-ine”: merivine baş

Tewandina navdêrên nêr

Bi tenê kal û pîr tewanga hundurîn (metafonî) ya navdêrên nêr bi kar tînin:

• li welêt
• mala Serdêr

Lê heta ciwan jî tîpa paşîn ditewînin:

• serê çiyê (serê çiyayî)
• mala axê

CÎNAV

Cînavkên kesane yên xwerû

• ez, e
• tu
• ew
• em
• hûn
• ew, ewana

Cînavkên kesane yên tewandî

• min, mi
• te
• (e)wî, (e)wê
• me
• we
• wan
• wana

Cînavkên Şanîdanê

• Nêzîk: ev, eva, evê, evî, evna, eva han(ê), evê han(ê), evnê han(ê)
• Dûr: ew, ewa, ewê, ewî, ewna, ewê han(ê), ewa han(ê), ewnê han(ê)

Cînavkên hevberiyê

• hev, hevdu

Cînavkên Xwedîtiyê

• ya min (mê)
• yê min (nêr û pirhejmar)

Cînavkên Pirsiyarî

• kê (xwerû jî tewandî jî “kê” ye)
• Kêjan/kîjan, Çi, Çend

Berhevdana Rengdêran

• Sêva min ji ya te sortir e
• Ji tesîra tirkî “en” tê gotin: Sêva en xweş (xweştirîn sêv, sêva herî xweş)

Daçek:

• Pêşdaçek di nav axaftinê de daçek pir kêm têne bikaranîn û ber bi windabûnê diçin.
• Paşdaçek: Da, Ra, Va

HOKER

Hinek Hokerên Şanîdanê:

• wiha, waha, aha, hakî (bi vî awayî)
• wisa, sa, sakî (bi wî awayî)

Hinek Hokerên Demê:

• îro, îşev, îsal
• duh, duhê, pêr/pêrê
• par, parê
• pêrar, betir pêrar

LÊKER

Kopula (lêkera “bûn” ya statîv di dema niha de)

• Piştî konsonantan/dengdaran:
  • Ez baş im
  • Tu baş î
  • Ew Baş e
  • Em baş in
  • Hûn baş in
  • Ew baş in
• Piştî vokalan/dengdêran:
  • Ez bajarî me
  • Tu bajarî yî
  • Ew bajarî ye
  • Em bajarî ne
  • Hûn bajarî ne
  • Ew bajarî ne

• Dema ku li pey paşdaçekan qertafên kesandinê bên pêşî li dawiya daçekan dengdara “n”yê tê zêdekirin.
  • Ez rê da nim. (ez di rê de me.)
  • Tu rê da nî. (Tu di rê de yî.)
  • Ew rê da ne. (Ew di rê de ye.)
  • Em rê da nin. (Em di rê de ne.)
  • Hûn rê da nin. (Hûn di rê de ne.)
  • Ew rê da nin. (Ew di rê de ne.)

Herwiha em dibêjin:

• Ev sêva sor e. (Ew sêv sor e.)
• Ev welata sar e. (Ew welat sar e.)

Neyînîkirina kopulayê bi peyva “nîn-” e:

• Ev der xweş nîn e.
• Ez baş nîn im.

Dema niha û paşgirên kesî

• Ez diçim, tu diçî, ew diçe
• Em diçin, hûn diçin, ew diçin

Dema bê ya nêzîk

• Ez lê me bimirim
• tu lê bimirî
• ew lê ye bimire
• Em lê ne bimirin
• hûn lê ne bimirin
• ew lê ne bimirin

Dema borî ya dûdar

• Te ez dîtime
• min tu dîtiyî
• (e)wî ew dîtiye
• Me ew dîtine
• we ew dîtine
• wan ew dîtine

Ergatîvî

• Kal, pîr û yên navsale forma klasîk bi kar tînin:
  • Min tu dîtî.
  • Te ez dîtim.

Lê zarok û gelek ciwan formeke wisa bi kar tînin ku hem biker (subje) û hem jî berkara (obje) cînav tewandî ye:

• Min te dît.
• Te min dît.

Lê kes nabêje “min sêvê xwar” yan “Min tiştekî dît”. Tenê

Tebatî û dankerî (pasîv û kauzatîv)

Di avaniyên tebatî û dançêkerî de lêkera alîkar qertafa -e daçekî digire û lêkera bingehîn a raderî bi piranî bi tewanga mê (-ê) tê tewandin.

• Ew hate dîtinê.
• Ew nehate kuştinê.

HEJMAR

Hejmarên 1-10 wiha ne:

• yek, du/dudu, sê/sisê, çar, pênc, şeş, heft, heyşt, neh, deh

Hejmarên 11-19 bi vî awayî ne:

• yanzde, danzde, sêzde, çarde, panzde, şanzde, huvde, huyjde, nuzde

Hejmarên dehikî wiha ne:

• bîst, sî, çil, pîncî, şêst, heftê, heyştê, newhêd

Û hejmarên mezintir:

• sed, hezar

Bikaranîna Hejmaran

• Min sed carî got.
• Min bîst cara got.
• Ez sehet çara da hatim.

Carinan di hejmarnavên ravekên rengdêrî saz dikin de, bi taybetî di diyarkirina deman de; hemû hejmar yekhejmar têne bikaranîn.

• Du deqe ye li vir im.
• Bîst sal e mala me hatiye.
• Deh car e dibêjim.

Bi hejmaran re bi piranî peyva “hev” (heb, lib, dane) tê bikaranîn:

• Min du hev sêv anîn
• Min 6 hev sêv xwarin

GIRÊDEK

• Gırêdeka “û” ji bilî peyvên pêkhatî anku hevedudanî yên wek “bejnûbal, gulûgiya” wek din di hevokan de nayê bikaranîn.
• Li dewsa wê, peyva “va” tê bikartînin yan jî tiştekî bi kar nayînin:
  • Ez va Serhat çûn.
  • Ez Serhat çûn.

DENGNASÎ

• Komdengên “xwe-“ û “xwa-“ ji xêncî çend peyvan weke “xa” tê bikaranîn:
  • xastin (xwestin, xwastin)
  • xaş (xweş)
  • xayî (xweyî, xwedî, xudan)
• Dengê B piştî vokalan dibe V:
  • kitav, kitêv (kitêb)
  • hev (heb, lib, dane)
  • meytev (mekteb)
• Di peyvên weke “çav, saet, mar, dan” A dibe dengekî nêzikî “eh” (E + eyn):
  • çe’v, çehv
  • se’et, sehet
  • me’r, mehr
  • de’n, dehn

PEYVNASÎ

• Ji bo zenkirin û texmînkirinê peyva “wetrê” tê bikaranîn:
  • Min wetrê tê werî- (Min digot qey tu ê werî. Min texmîn dikir ku tu ê werî.)

 

Binêrin herwiha:
– Reben Celikan: Kurmanciya reşiyan (Konya)
– Têngiz Siyabendî: Kurmanciya Ermenistanê
– Sadiq Der Goyî: Devoka Goyan
– Oruç Sural: Devoka Xoçvanê (Erdexan)
– Amed Çeko Jiyan: Devoka Gurdilan (Xerzan, Sêrt)
– Fatih Aydin: Devoka Semsûrê
– Miradxan Şemzînî: Devoka Şemzînan
– Orhan Agirî: Kurmanciya herêma Agirî
– Îsmaîl Taha Şahîn: Devokan hacan ji eşîra ertoşiyan
– Raman Ehmed: Taybetmendiyên devoka Kobankî
– Youness Sheikh Nassan:Taybetmendiyên kurmanciya Efrînê
– Husein Muhammed: Taybetmendiyên kurmanciya Zaxoyê
– Qasimê Xelîlî: Taybetmendiyên kurmanciya Torê
– Mehdi Jafarzadeh: Kurmanciya Deregezê