Raman Ehmed
Di vê dema dawiyê de, gelek varyantên curbicur ji navê Kobaniyê, tên bihîstin.
Ji wan, yên herî navdar ev in “Kobanî” û “Kobanê”.
Niha li jêr, em ê hemû varyantên din, yên di medyaya kurdî de yan jî li ser zimanê kurdîaxêvan tên gotin, bînin ziman.
Bi şêweya xwerû
Kobanî, Kobanê, Koban, kûban, Qoban(bakurî).
Bi şêweya tewandî
Kobaniyê, Kobanêyê, Kobanê, Kûbanê, Qobaniyê/Qobanê (bakurî).
Husein Muhammed
Berî çend rojan hevalekî bihagiran daxwaza etîmolojiya peyva ”halbûkî” ji min kir.
Ew û hevalekî xwe yê din ketibûn gengeşeya wê yekê ka gelo ”halbûkî” kurdî ye û tirkan ji kurdî wergirtiye yan jî tirkî ye û kurdan ji tirkî wergirtiye.
Wek ku tê zanîn, ev peyv hem di kurdî û hem jî di tirkî de tê bikaranîn. Bi kurdî wek ”halbûkî” û bi tirkî jî wek ”hâlbuki, halbuki”.
Hem di kurdî û hem jî di tirkî de li gor kontekst û cihê bikaranînê ew hinek wateyên piçekê ji hev cuda dide.
Peyv di ferhenga Michael Chyet ya kurdî-inglîzî de peyda nabe. Di ferhenga Zana Farqînî ya kurdî-tirkî de ”halbûkî” wek ”halbuki, oysa, oysaki” tê şirovekirin.
Gelek caran ”halbûkî” bi wateyên wek ”lê, lê belê, jixwe, helbet, bêguman, tevî ku, dîsa jî…” tê bikaranîn.[1]
Ji herdu kesên ku gengeşe li ser vê peyvê dikirin, yekî gotibû ku peyv kurdî ye û ji van peyvan pêk hatiye:
Yan jî ji van peyvan
Kesê ku digot peyv ji tirkî ye jî, digot ku ew ji van peyvan peyda bûye:
Berî ku em bikarin bersiva wê yekê bidin ka kurdî ev peyv ji tirkî yan jî tirkî ev peyv ji kurdî wergirtiye, giring e em hinekî lê binêrin ka ev peyv li kû derê tê bikaranîn.
Di kurdî de ew di axiftin û nivîsên kurmancî û zazakî de tê bikaranîn.[2]
Di soranî û zaravayên din yên kurdî û zimanên din yên îranî de, bi qasî ku me kariye lê bigerin, peyva ”halbûkî” nayê bikaranîn.
Li gor pirsîna ji hejmareke kesan herwiha diyar bû ku ”halbûkî” di kurmancî de jî li derveyî Bakurê Kurdistanê nayê bikaranîn û heta wateya wê jî ji piraniya kurmancîaxivên ne-bakurî re nenas bû. Zazakî ji xwe li derveyî Bakur li parçeyên din yên Kurdistanê bi xwecihî nayê peyivîn.
Ev hinek îşaretên xurt ber bi wî alî ve didin ku ”halbûkî” ji tirkî ketiye kurdî û ne ji kurdî ketiye tirkî. Eger eslê wê kurdî bûya, ew dê bi ihtimaleke mezin li hinek deverên derveyî Bakurê Kurdistanê jî peyda bûbûya.
Delîlekî din jî yê xurtkirina wê texmînê ku peyv ji tirkî ketiye kurdî ew e ku heman peyv bi awayê ”halbuki” di azerî de jî heye.[3] Wek ku tê zanîn, tirkî û azerî du zimanên ji heman binemalê ne û gelek nêzîkî hev in.
Di farisî de ev peyv bi awayê حال آنکه (hal an-kê) heye lê ne bi awayê ”halbûkî”.
Lê wek ku hinek ferhengên etîmolojî yên tirkî bi xwe jî itiraf pê dikin, di rastiyê de ”hâlbuki” ya tirkî wergera peyv bi peyv ji gotina farisî حال آنکه (hal an-kê) ye:[4]
Herdu jî heçku mirov bi kurdî dibêje “hal ev/ew (e) ku” yan “ku hal ev/ew (e/be)”.
Anku kurdî “halbûkî” ji tirkî wergirtiye lê tirkî jî ew nîvwergirtî-nîvwergerandî ji farisî aniye.
”Halbûkî” ji sê binemalên zimanan e
Wek ku li jor hat diyarkirin, peyva ”halbûkî” (bi tirkî ”hâlbuki”) ji sê peyvan pêk hatiye:
Tiştê balkêş ew e ku her yek ji van her sê peyvan ji zimanekî cuda hatiye:
Di rastiyê de, ”halbûkî” ne tenê ji sê peyvên sê zimanên cuda peyda bûye. Ew di heman demê de ji sê peyvên sê zimanên ji sê binemalên cuda yên zimanan peyda bûye:
Gelek peyv di kurdî û zimanên din de hene ku ji du beşan pêk tên ku ji du zimanên cuda ne.
Lê hejmara peyvên ku ji sê yan zêdetir beşan pêk hatibin û her beşek ji wan ji zimanekî cuda be, gelek kêm e. Eger haya xwandevanên hêja ji peyvên wisa hebe, hêvî dikim ku ew min jî jê haydar bikin.
_____________________
TÊBÎNÎ
[1] Binêrin bo nimûne hinek encamên Google bo bikaranîna peyva ”halbûkî” di nivîsên kurmancî de: halbûkî
[2] Bo bikaranîna peyva ”halbûkî” di nivîsên zazakî de binêrin hinek encamên Google: halbûkî
[3] Binêrin bo nimûne: https://azerdict.com/english/halbuki
[4] Binêrin bo nimûne: https://nisanyansozluk.com/?k=halbuki
Malpera Zimannas bi şanazî berhema vê berhema hêja ya Têmûrê Meso ya qewlên êzidiyan û şiroveyên wan dixe xizmeta evîndarên zimanê kurdî.
Berhem ji 760 rûpel qewlên êzidiyan li gel şiroveyên wan pêk hatiye.
Kurtepêşgotina kitêbê bi rûsî ye lê wek din berhem bi temamî bi kurmancî ye.
Vê dawiyê peyvên hezker û hezkirî gelek di medya û nivîsên kurdî de tên bikaranîn.
Mixabin gelek caran ew tên tevlihevkirin. Bi taybetî pir caran hezkirî li cihê hezker tê bikaranîn.
Wateyên van herdu peyvan helbet peywendîdarî hev in lê ew herdu ne hevwate ne anku ne sînonîm in. Heta mirov dikare bibêje ku ew dijwateyên hev anku antonîmên hev in.
Hezker ew kes e ku ji kesekî yan ji tiştekî hez dike. Bo nimûne:
Hezker evîndar e, dildar e, aşiq e. Bi inglîzî bi awayekî giştî lover e, di huner û sporê de bi piranî fan e. Bi tirkî sever û seven e.
Hezkirî ew kes yan ew tişt e ku jê tê hezkirin.
Hezkirî yar e, dilber e, me’şûq e. Bi inglîzî beloved e, di huner û sporê de bi piranî idol e. Bi tirkî sevilen û sevgili ye.
Husein Muhammed
Husein Muhammed
Gotineke navdar ya navneteweyî heye ku dibêje ”zarokên ezîz gelek nav hene” yan ”zarokên ezîz xwedî gelek navan in”.
Zarok û zuriyetên ezîz yên gelek zimannasan jî ferheng in. Loma ”ferheng” jî di kurdî û di gelek zimanên din de jî bi gelek navan tê nasîn.
Bo nimûne:
Tiştê balkêş di binavkirina ”ferheng”ê de ne tenê hebûna gelek navan e (gelek tiştên din jî çendîn nav hene) lê hê jî balkêştir ew e ka navên ferhengê ji kû tên yan ji kû hatine çêkirin.
Ev nivîsar dê hewl bide çend nimûneyên balkêş yên awayên binavkirina “ferheng”ê bide. Li dawiyê jî ew dê diyar etîmolojiya peyva “ferheng” bi xwe bide.
“FERHENG” DI ZIMANÊN EWROPÎ DE
Navend û Bakurê Ewropayê
Eger em ji Navend û Bakurê Ewropayê dest pê bikin, em ê bibînin ku peyvên wiha bi wateya “ferheng” peyda dibin:
Wek ku tê dîtin, ji bilî peyva fînlandî, yên din gelek dişibin hev. Ew hemû li gor heman modelê hatine çêkirin û ihtimalen hemû wergerên yekser yên ji peyva almanî ne. Di van hemû zimanan de “ferheng” ji peyva bi wateya ”peyv, kelîme” û peyva bi wateya “kitêb, pirtûk” hatine çêkirin.
Tevî ku peyva fînlandî “sanakirja” gelek ji peyvên zimanên din cuda dixuye jî, ew jî li ber heman modelê ji peyvên “sana” (peyv) û “kirja” (kitêb) hatiye çêkirin.
Anku di van hemû zimanan de ”ferheng” bi awayê ”peyv-kitêb” yan jî bi awayekî baştir kurdîkirî “peyvname” hatiye binavkirin.
Di inglîzî de jî navekî ferhengê “wordbook” e ku dîsa li gor vê heman modelê ji peyvên “word” (peyv) û “book” (kitêb) hatiye çêkirin. Lê di inglîzî de peyva serdest ne “wordbook” lê “dictionary” ye.
Başûr û Rojavaya Ewropayê
Eger em niha li Başûr û Rojavaya Ewropayê binêrin, em ê bibînin ku awayê serdest yê binavkirina “ferheng”ê wiha ye:
Wek ku tê zanîn, ev hemû ziman “keçên” latînî ne anku ji latînî peyda bûne. Ev peyvên wan ji latînî dictionarium tên ku ji peyvên dictio (peyivîn, axiftin) û arium (cih, -geh) tên. Anku di van zimanan de “ferheng” tê wateya “axiftingeh, cihê axiftinê”.
Peyva inglîzî dictionary jî ji wê derê hatiye wergirtin tevî ku inglîzî ne ji latînî peyda bûye jî.
Rojhilata Ewropayê
Niha jî eger em berê xwe bidin Rojhilata Ewropayê, em ê bibînin ku di zimanên slavî de “ferheng” wiha ye:
Wek ku tê dîtin, du peyvên ji hev cuda yên bi destpêkirina “slov-“ û “rêç-“ hene. Ew ji peyvên bi wateya “peyv, kelîme” hatine çêkirin ku di hinek ji van zimanan de “rêç” û di hinekên din de jî “slov” e.
Peyva rûsî bi paşgira “-ar’” hatiye çêkirin ku adeten navdêrên biker çêdike, wek paşgirên kurdî “-van, -kar”. Paşgira “-nîk” di zimanên slavî de pirwateyî ye lê yek ji wateyên wê jî dîsa “-van, -kar” e. Anku mirov dikare bibêje ku “ferheng” di zimanên slavî de wateya “peyvvan, peyvkar” e.
“FERHENG” LI ROJHILATA NAVÎN
Ermenî û tirkî
Bi ermenî û tirkî “ferheng” niha wiha tê binavkirin:
Wek ku piraniya xwandevanan jê haydar in, “söz” di tirkî de wateya “peyv, kelîme, gotin” dide.
”-lVk”[1] paşgireke pirwateyî ye lê yek ji wateyên wê ”-dank, cihê têkirinê” dide, wek “çaydanlık” (çaydank). Bi vî awayî tê fehmkirin ku “sözlük” jî ji peyvên “söz” (peyv) û “-lük” (-dank) tê anku “sözük” dibe “peyvdank”.
Tirkî berê peyvên “kamus” (qamûs) û “lugat” (luxet) jî bi kar dianîn lê niha êdî dest ji wan hatiye berdan. Bo etîmolojiya wan li jêrtir binêrin.
Bi heman awayî peyva ermenî բառարան (baṙaran) ji peyva բառ (baṙ: peyv) û paşgira -արան (-aran: -dank) tê. Eslê paşgira “-aran” bi awayê “-a-ran” e û ew “-ran” bi xwe ji “-dan(k)” ya îranî ye. Bi gotineke din, բառարան (baṙaran) ya ermenî jî tê wateya “peyvdank”.
Bi ermeniya kevn ferheng բառգիրք (baṙgirkʿ) bû ku ji բառ (baṙ) û բառգիրք (girkʿ: name, kitêb) hatiye anku bi awayê “peyvname” bû.
“Ferheng” di erebî de
Di erebî de du peyvên bi wateya ”ferheng” li kar in:
Ji van herduyan ”qamûs” ji erebî bi ber firehî ketiye piraniya zimanên din jî yên misilmanan hem li Rojhilata Navîn, hem li Asyayê û hem jî Afrîkayê jî.
Vê dawiyê nivîserên hinek zimanan (bo nimûne kurdan, farisan û tirkan) dest ji bikaranîna peyva ”qamûs” berdaye ji ber ku bi texmîna wan eslê peyva ”qamûs” erebî ye.
Lê di rastiyê de eslê peyva ”qamûs” ne erebî lê yûnanî ye.
”Qamûs” ya erebî bi rêya siryanî ܐܘܩܝܢܘܣ (oqiyanos) ji peyva yûnaniya kevn ὠκεᾰνός (ōkêanós) anku ”okyanos, behra mezin” e. Sebebê ku peyva ”qamûs” ji ”behra mezin” bûye ferheng ew e ku navê yek ji giringtirîn ferhengên zimanê erebî bo demeke dirêj ferhenga القاموس المحيط (el-Qamûs el-Muḥīṭ[2] ya Feyrûzabadî[3] (1329–1414) bû.
Navê ferhengê wateya ”Okyanûsa Giştgir” dide lê paşî bi awayekî giştî wek ”el-Qamûs” hat nasîn û taliyê jî peyva ”qamûs” wateya hemû ferhengan girt.
Peyva ”ōkêanós” û ”qamûs” ji hev dûr dixuyin û dibe ku hinek xwandevan ecêbgirtî bibin ku çawa ”ōkêanós” bûye ”qamûs”. Lê eger mirov li hinek peyvên din yên yûnanî ku ketine erebî binêre, mirov dê bibîne ku ev guherîn ne ecêb in:
Diyardeyeke giştî ye ku erebî destpêka (û hin caran dawiya) gelek peyvên ji yûnanî wergirtî diavêje. Bo nimûne:
Bo guherîna N/M bidin ber kurdî ”duşem(bî)” û farisî ”dûşenbê” yan kurdî ”Stembol” û tirkî ”İstanbul”.
Dengên -êa- yên peyva ”ōkêanós” di aramî û erebî de bûne -iy- û paşî ji peyva ”qamûs” ketine. Bo ketina ”-iy-” ji koma dengan ya ”-iya-” bidin ber kurdî ”giyan” û ”can” yan ”niyan” û ”nan” (wek ”tê nan, lê nan, pê lê nan…”).
Peyva din ya erebî ya bi wateya ”ferheng” معجم (mu’cem) e ku ne ji peyva ”qamûs” kêmtir ecêb e. Eslê peyva ”mu’cem” erebî ye û ew ji pêşgira ”mu-” û peyva عجم (’ecem) anku ”biyanî, xerîb” û herwiha ”ecemî, nezan, naşî, neşareza” ye.
Sebeb ew e ku berê di ferhenga de bi piranî peyvên biyanî yan peyvên kêmnaskirî dihatin rêzkirin û wateya wan dihat diyarkirin. Bi piranî ew peyvên biyanî bûn. Piraniya ferhengan ji xwe duzimanî ne û pê peyvên zimanekî ”biyanî” bi zimanekî din tên nasandin.
Ecêbiyeke din em ê li jêr bibînin: Hejmareke mezin ya zimanên misilmanan peyva لغة (lûxe, lûxet) anku ”ziman; peyv” ya erebî bi wateya ”ferheng” bi kar tînin lê erebî bi xwe ti caran wê bi wateya ”ferheng” naxebitîne.
Farisî
Di farisî de çendîn peyvên bi wateya ”ferheng” he(bû)ne:
”Qamûs” niha êdî hema-hema qet nayê bikaranîn.
”Vajename” vê dawiyê ji peyvên ”vaje” (peyv, bêje, kelîme) û ”-name” hatiye çêkirin. Bi qasî ku haya me jê heye û em li pey çûne, heta niha ew peyv di navê kêm ferhengên farisî de hatiye bikaranîn.
”Lûxet” demekê li kar bû û bi rêya farisî ev peyva bi eslê xwe li gelek zimanên din belav bûye:
Lê niha ev peyv jî êdî kêm di farisî de tê bikaranîn. Ew wek ”lûxetname” zêdetir li kar e. Bo nimûne, navê berfirehtirîn ferhenga farisî[4] لغتنامهٔ دهخدا (lûxetnamei Dihxoda) ye anku peyva “lûxetname” li cihê peyva “ferheng” bi kar tîne.
Li aliyekî din, di navê gelek ferhengên farisî de peyva “ferheng” heye.[5]
Lê wateya bingehîn ya ”ferheng”ê di farisî de dîsa jî ne ”ferheng, peyvname” ye lê ”kultûr, çande” ye.[6] Di pehlewî de jî peyv bi awayê ”freheng” hebû ku wateya ”perwerde, ilm, zanist” dida.
Di farisî de lêkereke têkilî wê ya bi awayê ”ferhencîden” jî heye ku wateya ”terbiyet kirin, şîret kirin” dide.
Peyv ji pêşgira ”fer-” (ber-, per-) tê ku herwiha bo nimûne di peyva ”fer-man” de heye û pê wateya ”pêş, pêşve, ber bi pêşve”.
Dawiya peyvê anku ”-heng” jî ji peyva ”theng” ya îraniya kevn ya tê ku wateya ”kişandin, kêşan, rakêşan, hilkêşan, hilkişandin” dide. Ew ”heng” niha jî di lêkera farisî ”hencîden” (kişandin, kêşan), soranî ”hel-hêncan” (hilkişandin / hilkêşan) û kurdiya başûrî ”el-wincanin” (hilkişandin / hilkêşan) de li kar e.
Anku ”ferheng” bi eslê xwe yê wateya ”pêşvekişandin, pêşvebirin, pêşxistin” ku bi piranî bi rêya perwerde û terbiyetê dibe.
Sebebê ku ”ferheng”ê tevî vê wateya xwe jî manaya ”peyvname, bêjename, qamûs, kitêban peyvan” girtiye ew e ku ferhengvanan xwastiye navê berhemên xwe bikin ”ferheng” anku ”perwerde, terbiyet, ilm” û taliyê wateya peyva ”ferheng” bi rastî jî guheriye û bûye navê ”kitêba peyvan”.
Kurdî
Niha piraniya ferhengên kurdî (yên kurdî-kurdî yan jî yên kurdî-zimanekî din) peyva ”ferheng” di navê xwe de bi kar tînin.
Destpêka ferhengsaziya kurdî vedigere Ehmedê Xanî û sedsalan 17an. Lê bi qasî ku em haydar in, yekem ferhenga/ferhengoka ku navekî bi wateya ”ferheng” bi kurdî li xwe kiriye, ferhengoka ”Xebernama têrmînologîyê ji ermenîyê-kurmancî” ya Heciyê Cindî, Emînê Evdal û Cerdoyê Gênco ye ku sala 1936 hatiye weşandin.
Yekem ferheng berfireh ku peyva ”ferheng” lê hatiye kirin, ferhenga Çerkes Xudoyêvîç Bakayêv ya bi kurmancî-rûsî ye. Navê ferhengê Xebernama kurmancî-rusî ye û sala 1957 hatiye weşandin. Tenê salekê piştî wê herwiha ”Xebernama k’urdîye r̄astnvîsandinê” ya Emînê Evdal hatiye çapkirin.
Anku ferhengsazên pêşîn yên kurdî ne peyva ”ferheng” lê peyva ”xebername” li ferhengên xwe kiriye. ”Xeber” li vê derê bi wateya ”peyv, gotin, qise, kelîme” hatiye bikaranîn, wek di gotina ”xeber dan = axiftin, qise kirin” de, ne bi wateya ”nûçe, dengûbas” û bi taybetî jî ne bi manaya ”dijûn, sixêf”.
Yekem cara ku peyva ”ferheng” di navê ferhengeke kurdî de hatiye bikaranîn, li gor agahiyên me ”Ferhenga kurdî-rûsî” ya Qanatê Kurdo ye ku li Sovyetê hatiye weşandin. Heman salê beşa yekem ji ”Ferhengî Xal” ya Şêx Mihemed Xal e ku bi soranî li Başûrê Kurdistanê derketiye. Piştî çend salan, sala 1967 yekem li Bakurê Kurdistanê jî yekem ferhenga ku peyva ”ferheng” di navê xwe de bi kar aniye, ”Ferhenga Khurdî[7]-Tirkî” ya Mûsa Anter, derket.
Ji wê pê ve teqrîben di navê hemû ferhengên kurdî de peyva ”ferheng” hatiye bikaranîn. Lê di soranî de di navê kêm ferhengan de peyva ”wişename” hatiye bikaranîn ku ji peyvên ”wişe” (peyv, bêje, kelîme) û paşgira ”-name” hatiye. Ew bi zelalî ”kurdîkirina” peyva farisî ”vajename” yan jî peyva almanî ”Wörterbuch” e.[8]
Lê di soranî de jî, bi taybetî di nav kurdên Rojhilata Kurdistanê de, peyva ”ferheng” heta niha jî her bi wateya ”kultûr” tê bikaranîn. Di soraniya nivîskî de jî gelek caran wisa tê kirin. Bo nimûne, eger di Wîkîpediya soranî de mirov li peyva ”ferheng” bigere, ew dê mirovî bibe ser rûpelekê ku behsa kultûrê, ne behsa ferhengan, dike.[9]
Di kurmancî de jî peyvên wek bêjename û peyvname di hinek nivîsan de tên dîtin ku li ber vajename ya farisî, wişename ya soranî yan jî li ber peyvên hinek zimanên ewropî (bo nimûne almanî Wörterbuch yan swêdî ordbok) hatine çêkirin. Lê haya me jê nîne ku ew nav heta niha li ti ferhengên kurmancî yên çapkirî hatibin kirin.
Gelo peyva ”ferheng” bi kêrî navê ferhengan nayê?
Ji ber ku peyva ”ferheng” di farisî û li Rojhilata Kurdistanê bi wateya ”kultûr” jî tê bikaranîn, hin kes dixwazin peyva ”ferheng” bi kar neînin. Ew heta idia dikin ku peyva ”ferheng” wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” nade û divê bi wê wateyê neyê bikaranîn.
Lê eger em li pey wateya eslê peyvê biçin, ”ferheng” wateya ”kultûr”ê jî nade û ew wateya ”pêşvekişandin, pêşkişandin”, wek ku li jor hatiye isbatkirin.
Tiştê giring ne ew e ka “ferheng” bi sedsalan yan bi hezarsalan berî niha bi çi wateyê bi kar dihat lê ew e ka ”ferheng” niha di nav piraniya xelkê de çi wate wergirtiye û çawa tê bikaranîn.
Piraniya ferhengên farisî û teqrîben hemû ferhengên kurdî bi peyva ”ferheng” hatine binavkirin. Di nav kurdan de, ji bilî kurdên Rojhilata Kurdistanê, peyva ”ferheng” tenê bi wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” dinasin û bi kar tînin. Bo peyva ”kultûr” ji xwe ”kultûr” û gelek peyvên din hene.
Wek ku li jor hatiye diyarkirin, peyva bi wateya ”ferheng” di gelek zimanên din de jî yekser ne ji peyvên ”peyv” û ”kitêb” hatiye çêkirin.
Di inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî de bo ”ferhengên hevwateyan” peyva ”thesaurus” tê bikaranîn. Ew ne wateya ”peyv”ê û ne jî manaya ”hevwate”yê nade lê bi eslê xwe ji yûnanî ye û θησαυρός (thēsaurós) wateya ”embar, mexzen, xezîne” dide. Ew yekem car sala 1852 di ferhenga Peter Roget ya bi navê Thesaurus of English Words and Phrases (Xezîneya peyv û biwêjên inglîzî) de hatiye bikaranîn û dûv re li ber wê modelê peyva ”thesaurus” wateya ”ferhenga hevwateyan” wergirtiye – bidin ber peyva ”qamûs” li jortir. Êdî her kes di inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî de ”thesaurus” bi wateya ”ferhenga hevwateyan” bi kar tîne.
Peyva ”ferheng” jî di kurdî baş bi wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” cihê xwe girtiye û bila wisa bimîne.
________________________________
TÊBÎNÎ
[1] Li vir mebest ji V di “lVk” de vokalek e ku li gor peyva pê ve diguhere û dikare bibe “-lık, -lik, -luk, -lük”.
[2] https://www.waqfeya.com/book.php?bid=3636
[3] Li ser jiyana wî binêrin bi inglîzî https://en.wikipedia.org/wiki/Fairuzabadi yan bi erebî https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D9%8A.
[4] https://dictionary.abadis.ir/dehkhoda/
[5] Bo lîsteyeke ferhengên farisî binêrin: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8Ç%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C
[6] Bo nimûne, Wîkîpediya farisî di bin banê sernavê ”ferheng” de behsa kultûrê dike, ne behsa ”ferhengan”: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF
[7] Herfa H di peyvê de heye û Mûsa Anter wisa xwastiye diyar bike ku K bipif/bihilm/req (bi inglîzî ”aspirated”) e. Anter li ber hemû K-yên bipif wisa kiriye lê li aliyekî din, li ber Ç, P û T yên bipif wisa nekiriye.
[8] Yek ji kêm kesên (û belkî yekem kesê) ku peyva ”wise_name” di navê ferhenga xwe de bi kar aniye Cemal Nebez e ku bi dehan salan li Almanyayê jiyaye û ne dûr e ku ”wişename” wî wergereke yekser ji ”Wörterbuch” ya almanî be.
Husein Muhammed
Navên rengan di her zimanî de hene. Navên rengan herwiha hinek ji peyvên herî bingehîn yên her zimanî ne. Sebeb ew e ku piraniya rengên bingehîn – eger ne hemû – li her dera dinyayê hene. Reng ne tenê bi sinayî / pîşesazî tên çêkirin lê ew herwiha di tebîet û xwezayê de jî peyda dibin û herdem hebûne jî.
Lê gelo navên rengan di zimanê kurdî de çi ne û – bi taybetî jî – ew nav ji aliyê zimannasiya dîrokî ve çawan in? Gelo ew navên xwemalî ne yan ji zimanên din hatine? Yan jî hinek xwemalî û hinekî bi eslê xwe biyanî ne? Gelo yên xwemalî çi ne, çawa peyda bûne û hevrehên wan di zimanên xizm de çi ne? Gelo yên bi eslê xwe biyanî jî hene, eger hebin ji kîjan zimanî ne û çima wan cihê navên rengên xwemalî girtiye?
Li jêr em ê yek bi yek li ser navên rengên serekî vekolin û agahiyên hûrgiliyane bidin.
Spî
Spî (an ”sipî” – bi inglîzî ”white”, bi tirkî ”beyaz”) rengê berfa / befra paqij e. Bi awayekî berfirehtir ew herwiha maneya her tiştê rengê wî ne tarî jî dide, bo nimûne ”mirovên spî” (bo nimûne mirovên ewropî, ne yên afrîkayî). Bi mecazî spî sembola qenciyê, aştiyê û hêviyê ye jî.
”Spî” peyveke xwemalî ye. Ew di hemû lehceyên kurdî de ”spî” yan ”sipî” ye. Ji nav zimanên xizm bi farisî ”sipîd / sifîd” e, bi pehlewî ”spêt”, bi belûçî ”ispêt”, bi avestayî ”speête” û bi sanskrîtî jî ”svête” ye. Heman rehê peyvê di rûsî de jî bi awayê ”svêt” heye lê maneya ”ronahî” dide ku ew jî di bingeh de spî ye. Di zimanê lîtwanî de heman peyv bi awayî ”šviẽsti” heye ku wateya wê ”biriqîn, çirisîn, teyisîn” e. Hemû ev peyv ji peyva ”*kweytos” (spî) ya makezimanê proto-hindûewropî hatine. Heman peyva proto-hindûewropî herwiha serekaniya peyvên bi maneya ”spî” yên zimanên germenî ye jî, bo nimûne swêdî ”vit”, inglîzî ”white” (bixwînin ”wayt”) û almanî ”weiss” (bixwînin ”vays”). Dengê *kw- ya proto-hindûewropî di kurdî û zimanên din yên arî dibe çv, dûv re sv û taliyê jî sp.[1]
Lê di her zimanî de navê vî rengê bingehîn ji peyveke xwemalî peyda nebûye. Di tirkî de li şûna ”spî” ya kurdî du peyv hene: ”beyaz” û ”ak”. Peyva ”ak” di tirkî de xwemalî ye lê ew bi piranî tenê di hin gotinên hevgirtî de tê bikaranîn. Rengê spî bi awayekî giştî di tirkiya niha de bi peyva ”beyaz” tê binavkirin ku ji ”beyadh” (spîtî) ya erebî hatiye wergirtin.
Mirov dikare guherîna navê vî rengî ji makezimanê proto-hindûewropî heta kurdiya niha wiha diyar bike:
Reş
Reş (bi inglîzî ”black”, bi tirkî ”siyah”) rengê şevên tarî ye, rengê komir û rejiyê ye. Bi awayekî berfirehtir ew herwiha maneya her rengê tarî yan qehweyî dide, bo nimûne ”mirovên reş” (wek afrîkayiyan). Bi mecazî reş tê maneya bêsiûdiyê û xirabiyê.
Berevajî peyva ”spî”, peyva ”reş” di lehceyên kurdî û zimanên lêzim de ne berbelav e. Peyva ”reş” wek navê rengekî tenê bi kurmancî û soranî ve sinordar e. Gava ku mirov derbazî lehceyên din yên kurdî (bo nimûne zazakî û hewramî) yan jî zimanên din yên îranî (wek mînak farisî û pehlewî) dibe, mirov li cihê peyva ”reş” peyva ”siya(h)” dibîne.
Di nav zimanên hindûîranî de ”siya(h)” bi rastî jî peyva xwemalî ya bi maneya ”reş” bû (bi sanskrîtî ”syave-”) lê ew di kurmancî û soranî de nemaye û wê bi temamî cih daye peyva ”reş”. Sebebê nemana peyva ”siya(h)” di kurmancî û soranî de bi texmîna me tabû ye. Ji ber ku rengê reş bi mecazî mane û wateyên gelek xirab û nexweş dide, heta behskirina wê jî di kurmancî û soranî de bûye tabû û peyva wê ya wê demê ”siya(h)” jî bûye tabû û taliyê bi peyva ”reş” hatiye guherandin.
Etîmolojiya peyva ”reş” bi esehî nayê zanîn lê bi ihtimaleke gelek mezin peyveke bi eslê xwe biyanî ye. Texmînen ew têkilî peyva “rejî” ye lê etîmolojiya wê jî nayê zanîn. Ihtimalen ji aramî ”reşa’a” (”xirab, bed”) e – ji ber ku sembola xirabiyê rengê reş e – ku hevreh û hevwateya wê wek ”reşa’” di îbrî de jî peyda dibe. Dikare herwiha ji peyva bi maneya “ser” ya zimanekî samî jî hatibe ji ber ku ser anku ”pirç/porr” li Kurdistanê bi piranî reş in. Bo nimûne ji aramî ”rêşa” (ser), hevreha îbrî ”roş”, erebî ”reis”… ji proto-samî *re’ş-”. Bo çêkirina navê rengan ji tiştan bide ber “qehweyî, pirteqalî, pembeyî, pîvazî, narincî, torincî…” Ji aliyê dengnasî ve girêdana bi hevwateya xwe ya sanskrîtî “kṛṣṇá” (reş) ve zehmet e.
Wek din jî di şaxên cuda yên zimanên hindûewropî de ti peyveke hevreh ya bi maneya ”reş” nîne yan nemaye. Loma peyva bi vê wateyê di şaxên cuda yên zimanên hindûewropî de bi temamî ji hev cuda ye. Bo nimûne inglîzî ”black”, fransî ”noir”, rûsî ”çorniy” ku qet ne peyvên hevreh in anku ne ji eynî peyva proto-hindûewropî pêk hatine.
Di tirkî de bi maneya ”reş” du peyv tê bikaranîn: ”kara” û ”siyah”. Peyva xwemalî ya tirkî ”kara” ye lê ew jî wek peyva ”ak” (spî – li jortir binêrin) zêdetir tenê li gel hin peyvên hevgirtî tê bikaranîn. Peyva berfirehtir tê bikaranîn ”siyah” e ku ji zimanên îranî, bi taybetî ji farisî hatiye wergirtin lê vê peyva ”siyah” ya bi eslê xwe îranî di tirkî de cih li ”kara” ya xwemalî teng kiriye. Li aliyekî din, ”kara” ya tirkî jî di hin peyvan de wek ”qere” ketiye kurdî jî, bo nimûne ”Qere Tajdîn” yan ”Qeredax” (navê deverekê li Başûrê Kurdistanê).
Sor
Sor (bi inglîzî ”red”, bi tirkî ”kırmızı”) rengê xwînê ye. Bi mecazî ew maneya xeter / tahlûke, di siyasetê de wateya çepgiriyê û di têkiliyên cinsî de jî maneya evînê yan seksê dide.
”Sor” peyveke xwemalî ye û hevrehên wê di lehceyên din yên kurdî û zimanên din yên îranî û hindî de berbelav in: kurmanciya kevn ”suhr”, soranî û zazakî ”sûr”, kurdiya başûrî ”sür”, hewramî ”sur”, belûçî ”suhr”, farisî ”sorx”, pehlewî ”suxr”, avestayî ”suxre”, sanskrîtî ”sukre”. Ji bilî zimanên hindûîranî, ew herwiha di zimanên baltîkî de peyda dibe: latviyayî ”sarks, sarkans” û lîtwanî ”sárkanas”. Ji wê pêvetir, di zimanên hindûewropî de hevrehên vê peyvê peyda nabin.
Dîsa di tirkî de wek navê ”sor” du peyv hene: ”kırmızı” û ”kızıl”. Peyva ”kızıl” di tirkî de xwemalî ye lê ”kırmızı” bi rêya farisî ji sanskrîtî hatiye wergirtin. Lê dîsa jî peyva ”kırmızı” ya biyanî di tirkî de cih li peyva xwemalî ”kızıl” teng kiriye. Peyva ”kızıl” ya xwemalî êdî tenê di hin peyvên hevgirtî de tê bikaranîn û peyva giştî bi maneya ”sor” êdî ”kırmızı” ye.
Zer
Zer (bi inglîzî ”yellow”, bi tirkî ”sarı”) rengê zêrî û roja li esmanan e.
Zer peyveke xwemalî ye û hevrehên wê di lehceyên din yên kurdî, di zimanên din yên îranî û herwiha di gelek zimanên din yên hindûewropî de jî peyda dibe. Soranî, zazakî, hewramî û farisî ”zerd”, belûçî ”zer-gon”, pehlewî ”zert”, avestayî ”zeyrî”, sanskrîtî ”herî”, rûsî ”zoltîy”, almanî ”gelb”, inglîziya kevn ”geolu” (> inglîziya nû ”yellow”), lîtwanî ”geltonas”, latînî ”galbus”, yûnaniya kevn ”xloros”… hemû ji proto-hindûewropî *gel-wos (zer; kesk) ji *”gelh-” (biriqîn, geş bûn). Adeten G-ya proto-hindûewropî di kurdî û zimanên din yên îranî de dibe Z û L-ya proto-hindûewropî jî dibe R loma.
Mirov dikare guherîna navê vî rengî ji makezimanê proto-hindûewropî heta kurdiya niha wiha diyar bike:
D-ya li dawiya navê vî rengî di hin lehceyên de kurdî de û di farisî de (zer-d) yan T-ya di peyva pehlewî de (zer-t) dûv re li peyvê zêde bûye loma bo nimûne di avestayî de (zeyrî) yan di sanskrîtî (herî) de T yan D di navê vî rengî de peyda nabe. Mimkin e ku D yan T carekê li peyva kurmancî jî zêde bûbe lê eger wisa be jî, dûv re li gel ketina D ji dawiya peyvên kurmancî ketibe (bidin ber ”kirin, birin, xwarin, mirin” yên kurmancî beramberî ”kirdin, birdin, xwardin, mirdin” yên soranî yan ”kerdene, berdene, werdene, merdene” yên zazakî).
Hêjayî gotinê ye ku nêzîkiya dengî ya peyva ”zer” li gel peyva ”sarı” (zer) ya tirkî tenê tesedufî ye, peyva tirkî ji zimanê proto-tirkî ye (ne peyveke ji zimanên hindûewropî wergirtî ye).
Şîn
Şîn (bi inglîzî ”blue”, bi tirkî ”mavi”) rengê heşê, rengê esmanê sahî û rengê avên kûr e. Di devokên kurmancî de peyva ”şîn” herwiha bi awayên ”şên, hêşîn, hêşin” jî peyda dibe.
Peyva ”şîn” û varyantên wê ”şên, hêşîn, hêşin…” xwemalî ne. Hevrehên wê di lehce û zimanên xizm de wiha ne: soranî ”şîn”, peştûyî ”şîn”, osetî ”exşên”, sogdî ”exsêne”, avestayî ”exşeêne”. Li derveyî zimanên îranî, ew herwiha di zimanên slavî de jî berbelav e, bo nimûne: bulgarî ”sîn”, rûsî ”sîniy”, polonî ”siny”…
Li aliyekî din, hevrehên wê di şaxên din yên zimanên hindûewropî de peyda nabin. Heta di ziman û zaravayên îranî de jî li gelek deveran peyda nabe. Bo nimûne, di nav lehceyên kurdî de ew di zazakî de peyda nabe, di kurdiya başûrî de jî peyda nabe yan nadir e. Di van lehceyan de peyva ”kewe” maneya ”şîn” dide lê hevreha wê di kurmancî û soranî de ”kew” e ku navê teyrekî ye. Di farisî de jî navê vî rengî ne ”şîn” lê ”abî” ye ”avî, wek avê, rengê avê”.
Zimanên ku tê de hevrehên peyva ”şîn” hene jî, maneya wan herdem ne wek rengê ”şîn” yê kurdî ye. Bo nimûne, ”sîniy” ya rûsî tenê maneya şînê tarî dide lê ne şînê esmanî ku bi rûsî ”goluboy” e. Di sirbokrowatî de ”sînyî” ne maneya ”şîn” lê wateya ”gewr, xwelîkî” dide.
Heta di zimanên îranî de jî ew herdem maneya rengê şîn nade. Bo nimûne, di osetî de ”exşên” wateya ”gewr” dide, di peştûyî de ”şîn” hem maneya ”şîn” û hem jî wateya ”kesk” dide. Di rastiyê de di kurmancî de jî ”şîn, şên, hêşîn, hêşin” hem maneya ”şîn” ya bingehîn (bi inglîzî ”blue”, bi tirkî ”mavi”) û hem jî wateya ”kesk, sewz” (bi inglîzî ”green”, bi tirkî ”yeşil”) dide, wek di gotina ”giya şîn bûye” de ji ber ku rengê giyayî di rastiyê de ne şîn lê kesk e.
Bi heman awayî peyva ”kew” (ku niha di zazakî de maneya ”şîn” dide) di rastiyê de wek hevrehên peyva ”şîn” bi hin zimanan, dîsa wateya ”gewr” jî dida loma ew ji navê rengekî bûye navê teyrekî (kew) ku gewr e. Herwiha peyva ”kevok” jî ji navê heman rengî hatiye çêkirin.
Li aliyekî din, peyva ”şîn” ya bi wateya ”tazî, behî, matemînî, xem” ne ji navê rengê şîn e ku lê peyvek e serbixwe ye.
Herçi navê vî rengî yê bi tirkî anku ”mavi” ye, ew ji erebî ”mawî” ye ku maneya ”avî, wek avê, rengê avê” dide (bidin ber ”abî” ya farisî ku ew jî maneya ”avî, wek avê, rengê avê” dide.) Peyva xwemalî ya tirkî ya bi maneya ”şîn” peyva ”gök” e lê wê êdî maneya ”esman, banê dinyayê” girtiye ji ber ku rengê esmanî şînê vebûyî ye. Lê di gelek zimanên xizmên tirkî de ”kök / gök” hê jî bi wateya rengê şîn maye (bo nimûne bi kazakî, kirgîzî, oyxurî, ozbekî…)
Kesk
Kesk (bi inglîzî ”green”, bi tirkî ”yeşil”) di kurmancî de rengê çilû û pelgên daran yên ter û taze ye. Kesk dikare bi têkilkirina rengên şîn û zer were peydakirin.
Peyva ”kesk” bi berfirehî tenê di kurmancî de tê bikaranîn. Ew eger li hin deverên soranî û zazakî were gotin jî, bergeh û berpiyên wê di wan lehceyan de teng in. Di soranî de bi piranî peyva ”sewz”, di zazakî de li gor deveran ”hewz, zergûn, kew/ko” tên xebitandin (”kew/ko” li hin deveran jî di zazakî de maneya ”şîn” didin.)
Di nav zimanên xizm de ji bilî kurdî (ew jî bi piranî tenê kurmancî) de tenê di pehlewî de hevreha peyva ”kesk” peyda dibe. Di pehlewî de ew ”kaskênên” bû ku ji peyva ”kaskên” (laciwerd, lapis lazuli) hatiye çêkirin ku ew bi xwe jî ji peyva *kes- (geş, biriqok, çirisij, teyisok) ya îraniya kevn e.
Lê wek ku baş tê zanîn, lacîwerd ne kesk e lê awayekî rengê şîn e. Ev jî baş diyar dike ka çawa cudahiyeke mutleq di navbera rengên kesk û şîn de herdem nebûye û heta navên wan jî bi hev guherîne.
Soranî wek piraniya ziman û zarên din yên îranî peyva ”sewz” bi kar tîne ku di farisî û gelek ziman û zaravayên din yên îranî de bi awayê ”sebz” e.
Peyva ”hewz” ya zazakî ya bi wateya ”kesk” bi dengê xwe yê destpêkî wek ”sewz” ya soranî be jî, ne ihtimal e ku ew hevreh bin. Bi ihtimaleke mezintir ”hewz” dîsa hevreha ”kew” e anku bi eslê xwe heman peyv in ku paşî ”hewz” bûye navê rengekî (kesk) û ”kew” jî navê rengekî din (şîn). Di devokên zazakî de hê jî lihevnekirinek di navbera maneya ”kew” de heye: piranî wê bi maneya ”şîn”, kêmanî jî wê bi wateya ”kesk” dixebitîne.
Berevajî navê gelek rengên din, tirkî ti peyveke bi maneya ”kesk” ji zimanên biyanî wernegirtiye lê peyva xwe ya xwemalî ”yeşil” parastiye. Li aliyekî din, tirkî ji farisî peyva ”sebze” (sebze, şînkatî, keskatî, riwekên xwerbar) wergirtiye ku ji navê rengê ”sebz” (kesk) hatiye çêkirin.
Pirteqalî
Pirteqalî (bi inglîzî ”orange”, bi tirkî ”turuncu”), wek ku ji navê wî jî diyar e, rengê pirteqalên gihiştî ye. Pirteqalî rengekî navbera sor û zerî ye û dikare bi têkilkirina wan jî were çêkirin. Peyva ”pirteqalî” dikare herwiha bi şêweyên ”porteqalî, purteqalî, pirtiqalî” jî di kurdî de were bihîstin û di nivîsan de jî tê dîtin.
Li hin deveran herwiha peyvên wek ”qîpik, tûtik” jî wek navên vî rengî hene.[2]
Wek di kurdî de, di piraniya zimanên din jî de navê vî rengî ji navê pirteqalan hatiye wergirtin. Bo nimûne, di erebî de navê vî fêkî ”burtuqal” û navê vî rengî jî ”burtuqalî” ye. Di farisî de navê vî fêkî ”narinc” û navê vî rengî jî ”narincî” ye. (Ev peyv carinan di kurdî de jî bi maneya vî rengî tê bihîstin, bi taybetî li Rojhilata Kurdistanê.) Di fransî û inglîzî de hem navê vî fêkî û hem jî navê vî rengî ”orange” e.
Di tirkî de navê vî fêkî ”portakal” lê navê vî rengî ”turuncu” ye (kêm caran herwiha ”portakal rengi” anku ”rengê pirteqalê”) lê ”turuncu” bi xwe ji navê ”turunç” bi xwe jî her cûrekî pirteqalan/lîmonan e. (Heman peyv carinan di kurdî de jî bi awayê ”torincî, tûrincî” tê dîtin, bi taybetî li Bakurê Kurdistanê.) Di almanî de navê vî fêkî ”Apfelsine” ye (carinan ”Orange” jî) lê navê vî rengî ”Orange” ku bi zimanên din (bo nimûne bi fransî û inglîzî) dîsa wateya vî fêkî jî dide.
Meseleya etîmolojiya navê vî rengî û vî fêkî bi taybetî balkêş e. Di kurdî, erebî û hin zimanên din de navê vî rengî ”pirteqalî” û vî fêkî jî ”pirteqal” e (li gor zimanan dengên van peyvan piçekê ji hev diguherin – bo nimûne bi erebî ”burtuqal, burtuqalî” lê di bingeh de eynî peyv in). Ev peyv ji navê welatê Portugal hatiye.[3]
Li aliyekî din, di piraniya zimanên ewropî de bi maneya vî rengî û/yan vî fêkî peyveke wek ”naranjo” ya spanî, ”arancia” ya îtalî û ”orange” ya fransî û inglîzî tê bikaranîn. Berevajî peyva ”pirteqal” ku ji Ewropayê hatiye Rojhilata Navîn, ”naranjo, arancia, orange” û hevrehên wan di zimanên ewropî de ji Rojhilatê hatine. Ew hevrehên peyva ”narinc” in ku niha jî di farisî de tê bikaranîn û navê vî rengî jî bi awayê ”narincî” jê hatiye çêkirin. Bi eslê xwe ”narinc” hê ji rojhilattir ve hatiye û serekaniya wê hin zimanên Hindistanê ne.[4]
Qehweyî
Qehweyî (bi inglîzî ”brown”, bi tirkî ”kahverengi”) wek navê xwe dişibe rengê qehweyê. Ew dikare bi têkilkirina rengên sor û kesk yan şîn û pirteqalî were çêkirin.
Di soranî (”qaweyî”), di farisî de (”qahveî”) û di tirkî (”kahverengi”) de jî navê vî rengî ji navê qehweyê hatiye çêkirin. Lê di piraniya zimanên dinyayê de ne wiha ye. Hin zimanan navê vî rengî ji berrûyan çêkiriye, bo nimûne îtalî ”castano” û portugalî ”castanho”, hinan jî ji navê darçînê, bo nimûne rûsî ”korîçnêvîy” (qehweyî) ji ”korîça” (darçîn). Di hin zimanan de jî têkiliya navê vî rengî ji aliyê etîmolojî ve bi navê hirçan ve heye, bo nimûne bi inglîzî ”bear” (hirç) û ”brown” (qehweyî).
Binefşî, mor, erxewanî, xemr…
Binefşî (bi inglîzî ”violet, purple” û bi tirkî ”mor”) wek navê xwe jî rengê gulbinefşan e. Ew reng bi têkilkirina rengên sor û şîn peyda dibe.
Bi taybetî eger ev reng bi forma xwe ya tarîtir be, ew bi navê ”mor” tê nasîn ku rêya tirkî ji yûnanî yan ermenî ketiye kurdî. Bi taybetî li Başûrê Kurdistanê ev reng bi forma xwe ya tarî bi navê ”xemir, xemr” jî tê nasîn ku ji erebî ”xemr” (mey, bade, şerab) hatiye wergirtin. Di zimanê edebî de carinan navên ”yasemînî” û ”erxewanî” jî li vî rengî tê kirin ji ber ku kulîlkên gula yasemînê û kulîlkên dara erxewanê dişibin vî rengî.
Di zimanên ewropî de jî çendîn navên cuda ji van rengan re hene ku piraniya wan jî ji navên kulîlkan hatine çêkirin. Bo nimûne, bi inglîzî ”violet” (binefş), ”lilac” (lîlek).
Gewr, boz, bor, grî, xakisterî…
Gewr (bi inglîzî ”grey, gray”, bi tirkî ”gri”) rengê xweliyê ye. Ew rengekî navbera spî û reşî de ye.
Vî rengî çendîn nav hene: gewr, boz, bor, grî. Ji van navan ”grî” bi zelalî van salan ji zimanên ewropî (belkî bi rêya tirkî) hatiye, bo nimûne ji fransî ”gris” (bixwînin ”grî”) yan ji inglîzî ”grey / gray” (bixwînin ”grey”). ”Xakisterî” jî vê dawiyê ji farisî (ihtimalen bi rêya soranî) ketiye hin nivîsên kurmancî lê di nav xelkê de cih negirtiye. Ew ji peyva ”xak” (ax, erd, toz) ya farisî ye.
”Boz” ji mêj ve di kurmancî de tê bikaranîn lê li gor belavbûna peyvê di zimanan de, ew ji tirkî derbazî kurdî bûye û eslê wê peyvê tirkî ye. Li aliyekî din, hevwateya wê ya ji aliyê dengnasî ve jî nêzîkî wê anku ”bor” peyveke xwemalî ye/bû lê êdî pirr kêm bi maneya vî rengî di kurmancî de tê bihîstin. Hevreha wê ya farisî ”bûr”, ya osetî ”bûr” (bi maneya ”zer”) û bi sanskrîtî ”bebhru” bû. Di avestayî de hevreha wî ”bebr” bi maneya ”seavî, heywanê darbir, kastor, qundiz” bû ku heywanekî gewr e. Bi heman awayî hevreha vê peyvê di inglîzî de ”beaver” e maneya vî heywanê gewr dide.
Herçi peyva ”gewr” ya niha wek navê vî rengî di kurmancî de berbelav e, etîmolojiya wê bi esehî nayê zanîn. Ew hinekî dişibe hevwateyên xwe yên zimanên ewropî, bo nimûne inglîzî ”grey, gray”, almanî ”grau” û fransî ”gris” (bixwînin ”grî”) lê ji aliyê dengnasî ve zehmet e ku were bawerkirin ku ew hevreh bin. Herwiha di zimanên kevn û navîn yên îranî de ti hevrehên peyva ”gewr” nehatine peydakirin.
Pembeyî, pîvazî
Pembeyî yan pîvazî (bi inglîzî ”pink”, bi tirkî ”pembe”) rengê sorê vebûyî ye û ji têkilbûna rengên sor û spî ye.
”Pembeyî” ji navê pembû, bi farisî ”penbe, pembe” hatiye çêkirin û ji bilî kurdî herwiha di tirkî de jî tê bikaranîn. Lê herçi farisî ye, ew bi xwe êdî peyva ”pembeyî” bi kar naîne yan pir kêm bi kar tîne.
Bi taybetî li Başûrê Kurdistanê li Behdînan navê vî rengî ”pîvazî” ye, ji peyva ”pîvaz”. Navê din yê serekî ji vî rengî re ”sorê vebûyî” yan ”sorê vekirî” ye.
Di piraniya zimanên ewropî de navê vî rengî ji navê gulekê peyda bûye. Ew bi inglîzî ”pink” e ku bi eslê xwe navê gulan qerenfil e û di fransî de jî ”rose” e ku bi eslê xwe navê sorgulê ye.
Serencam
Armanca vê kurtevekolînê ew bûye ku diyar bike ka navên rengên serekî di kurdî de çi ne û ji kû hatine. Wek ku me dît, hinek ji navên rengan pir kevnar in, hinek xwemalî ne, hinek ji zimanên din hatine wergirtin û hinek jî navên nebatan hatine çêkirin.
Wek ku berhevdanên me yên kurt li gel navên rengan bi tirkî û inglîzî de jî diyar kirin, ne tenê di kurdî de lê di zimanên din de jî serekaniya navên rengan gelek piralî û heta tevlihev e jî.
Vê nivîsar nikariye û hewl jî nedaye ji her alî ve li binavkirina rengan di zimanê kurdî de vekole. Armanc binavkirina rengên serekî û herwiha peydakirina etîmolojiya wan bûye. Hêvîdar im ku ev bibe destpêka vekolînên kemilandîtir di vê mijarê de.
————————————————————
TÊBÎNÎ
[1] Binêrin bo nimûne: https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Indo-European/%E1%B8%B1weytos
[2] Binêrin: https://www.facebook.com/groups/zimanekurdi/?multi_permalinks=1519719741418696¬if_t=like¬if_id=1499110619549332
[3] https://en.wiktionary.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%AA%D9%82%D8%A7%D9%84
[4] https://en.wiktionary.org/wiki/orange
Xwandevanên hêja,
Kerem bikin hemû hejmarên kovara Kanîzar ya ziman û zimannasiyê.
(nûkirin: 1.1.2020)
SERNIVÎSAR
Kerem bikin hejmareke nû ya kovara zimanê kurdî Kanîzarê, xwandevanên hêja. Di vê hejmarê de jî em bi nêzîkî 250 rûpelan vekolîn û xebatên li ser zimanê kurdî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî dixin xizmeta we yên hêja de.
Di vê hejmarê de Husein Muhammed li ser baneşanan anku peyvên gazîkirinê (nîda, interjeksiyon, bi inglîzî interjection) di zimanê kurdî de pêşkêş dike. Nivîsarên wî yên din di vê hejmarê de li ser xebatên ziman(nas)î yên di navbera lehceyên kurdî de û herwiha li ser dengê J ne.
Ji Selîm Biçûk em vê carê nivîsareke li ser cînavên kurdî belav dikin. Halil Aktug jî li ser cînavên pirsyarkî ”kî, kê” dinivîse.
Zeynelabidîn Zinar li ser hokerên bêpîvan û bêkêşan dinivîse. Samî Tan hevalnavên (rengdêrên) kurdî dide nasîn.
Bahoz Baran ravekên kurmancî bi awayekî giştî dide nasîn. Ezedîn Rotîn û Ş. Dêrikî bi taybetî behsa qertaf û ravekên rewşa diyar ya navdêran dikin.
Rûken Sarili teoriyên li ser çawaniya peydabûna zimanî/zimanan pêşkêş dike. Abdusamet Yigit nêrînên xwe li ser morfolojiya hin peyvên kurdî dinivîse. Amed Tigrîs hewl dide hemû pêşgir û paşgirên peyvsaz yên kurdî li gel nimûneyên wan rêz bike.
Çetoyê Zêdo li ser dîroka şanogeriya kurdî dinivîse û hewl dide hemû berhemên şanoyî rêz bike. Zeyneb Atli çend guhartoyên dastana Xecê û Siyabendî dide ber hev.
Bi soranî em nivîsa Baban Seqizî li ser rewşa zimanê kurdî bi taybetî li Rojhilata Kurdistanê belav dikin. Bi zazakî em beşek ji kitêba David Crystal ya li ser zimankujiyê pêşkêş dikin.
Bi inglîzî vê carê em hem li ser belavkirina berhema Rêbîn Kerîmî ya derbarê çemandina (tewandina) lêkerên kurdî berdewam dibin û hem jî dest belavkirina beş bi beş ya bawernameya doktorayê ya Laura Mahalingappa li ser hînbûna ergatîviyê di kurmancî de dikin.
Kerem bikin û kovara xwe Kanîzarê û bi hêviya ku hûn xêrê jê bibînin!
Husein Muhammed
Baneşan (nîda) di kurdî de, r. 4
Halil Aktuğ
Nivîsîna cînavê ”kî, kê”, r. 31
Zeynelabidîn Zinar
Hokerên bêpîvan û bêkêşan, r. 35
Xebatên ziman(nas)î
di navbera lehceyên kurdî de, r. 43
Samî Tan
Hevalnav (rengdêr), r. 49
Dengnasî
Dengê J – peydabûn û guherîn, r. 69
Ezedîn Rotîn û Ş.Dêrikî
Qertafên diyariyê, r. 75
Rûken Sarili
Nêrînên li ser peydabûna zimên, r. 77
Zinar Ednan Mele
Tesîra erebî û soranî li ser kurmancî, r. 92
Baban Seqizî
Awirêk li helumercî zimanî kurdî, r. 96
Amed Tigrîs
Pêşgir û paşgir, r. 107
Çetoyê Zêdo
Metnên şanoya kurdî, r. 149
Zeynep Sultan Atli
Berhevdana çend varyantên “Siyabend û Xecê”, r. 180
Husein Muhammed
Gelek caran di du yan çend zimanan de çend peyvên wek hev yan teqrîben wek hev hene.
Bo nimûne hem di kurdî û hem jî di farisî de peyvên wek ”bîst, dest, dil, sed, ser” hene. Maneya van peyvan di kurdî û farisî de eynî ye.
Lê herdem maneya peyvên wek hev di du zimanan de ne eynî ye. Bo nimûne, hem di kurdî û hem jî di tirkî de peyvên ”av, kurt, sol” hene. Lê maneya ti ji wan ne wek hev e. Di tirkî de wateyên wan wiha ne: ”av” (nêçîr), ”kurt” (gur, gur) û ”sol” (çep).
Peyvên ku di du zimanan de hebin lê maneya wan ji hev cuda be, di zimannasiyê de bi navê ”hevalên derewîn” (bi inglîzî ”false friends”[1]) tên nasîn.
”Hevalên derewîn” dikarin ji aliyê deng û nivîsîna xwe ve bi temamî wek hev bin lê maneya wan ji hev cuda be, bo nimûne wek peyva ”sol” ku di kurdî de maneya ”pêlav” û di tirkî de jî wateya ”çep” dide.
Lê ne şert e ku peyv bi temamî bi deng û nivîsîna xwe wek hev bin. Bes e eger tirsa şaşfehmkirina wan hebe ji ber heman peyvê di zimanekî din de.
Bo nimûne, ”birin” (wek ”anîn û birin”) di kurdî de heye û ”bring” jî di inglîzî de heye ku ne bi temamî bi nivîsîn û ne jî bi deng 100 % wek hev in. Lê tirsa xeletfehmkirina ”bring”ê ji aliyê kurdîzimanan ve heye ji ber ku ew pirr dişibe ”birin” ya kurdî tevî ku di rastiyê de maneya wê ne ”birin” e lê ”anîn” (înan, hênan, hawirdin) e anku tam berovajî wateya peyva ”birin” e. Loma ”birin” ya kurdî û ”bring” ya inglîzî ji hev re ”hevalên derewîn” in. Bi heman awayî inglîzîziman jî dikarin ji ber ”bring” ya inglîzî, peyva kurdî ”birin” xelet tê bigihin.
”Hevalên derewîn” carinan tenê ji aliyê nivîsînê ve wek hev in lê ne bi awayê gotinê. Bo nimûne, hem di kurdî û hem jî di inglîzî de peyvek bi awayê ”name” heye. Lê ”name” di kurdî û inglîzî de eynî maneyê nade. Di kurdî de wateya wê ”mektûb, rîsale, peyam, kaxeza ku ji kesekî re tê nivîsîn û şandin” dide lê ”name” ya inglîzî maneya ”nav, ism” dide. ”Name” ya inglîzî ji aliyê nivîsînê ve wek ”name” ya kurdî ye lê ji hêla gotinê ve ew ne wek ”name” ya kurdî lê bi awayê [neym] tê gotin. Lê dîsa jî ”name” ya kurdî û ”name” ya inglîzî ji hev re ”hevalên derewîn” in ji ber ku mimkin e ku kurdek ”name” ya inglîzî di nivîsan de bibîne û ji ber ”name” ya kurdî şaş fehm bike. Bi heman awayî inglîzîziman jî dikarin ji ber ”name” ya inglîzî, peyva kurdî ”name” xelet tê bigihin.
Carinan jî peyv bi nivîskî ne wek hev in lê bi gotinê wek hev yan pirr nêzîkî hev in. Bo nimûne, ”girîn” ya kurdî û ”green” ya inglîzî bi nivîskî ji hev cuda ne lê bi gotinê teqrîben hevdeng in anku dengê wan wek hev e. Lê maneya ”girîn” (rondik/hêsir ji çavan barîn) ya kurdî û ”green” (kesk, sewz, rengê kesk) ya inglîzî bi temamî ji hev cuda ye.
Berî niha me ferhengokeke ”hevalên derewîn” di navbera kurmancî û soranî de û ferhengokeke din jî hevalên derewnîn di navbera kurdî û tirkî de belav kirine.[2]
Li vê derê em ê ferhengokeke ”hevalên derewîn” di navbera kurdî û inglîzî de jî belav bikin.
Husein Muhammed
Spasiyên bêpayan bo van kekên hêja ku di amadekirina vê nivîsarê de xwe bi bersivdana gelek pirsên min westand: Hasan Aslan (zazakî), Muhemmed Teqevî (kurmanciya Xorasanê), Ali Bayrakli (kurmanciya Konyayê).
Di zimanê kurdî de, li gor zar û devokên cuda, sê peyvên ji rehên cuda bi maneya ”taqet hebûn, pê çê bûn, jê hatin, qabiliyet hebûn, hêz û qewet bo kirina tiştekî hebûn” (bi inglîzî ”can, to be able to”) tên bikaranîn:
Mirov dikare bergeh û cografyaya bikaranîna van peyvan wiha diyar bike:
Zimannas 