Category: peyvsazî

DÎROKA (ZIR-)ETÎMOLOJIYA KURDΠ-11-

zimannas1 Comment

(Bo beşên pêştir binêrin: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10)

Lemjiri

Husein Muhammed

Piraniya mitleq, heta mirov dikare bibêje teqrîben hemû, ferhengên etîmolojî hewl didin etîmolojiya peyvên serbixwe bidin. Pir kêm ferheng behsa etîmolojiya gireyan (affix) anku pêşgir, paşgir, navgir an dorgiran dikin.

Mebesta me ji gireyan peyvên wiha ne:
– pêşgir anku prefîks: bo nimûne ”ber-, bê-, da-, ve-, wer-…” (wek: ber-dan, bê-av, da-girtin, ve-kirin, wer-gerandin…)
– paşgir anku sufîks: bo nimûne ”-ahî, -dar, -mend…” (wek: mezin-ahî, birîn-dar, huner-mend…)
– navgir anku infîks: bo nimûne ”-e-” (wek: kurt-e-çîrok, rêz-e-nivîs…)

Ji ber ku gireyên wiha di bi dehan, hinek heta di bi sedan peyvan de hene, ew pir giring in û peydakirina etîmolojiya wan jî pir muhim e. Mixabin di piraniya ferhengên etîmolojî de jî behsa etîmolojiya wan nayê kirin.

Yek ji berhemên ku hewl dide bersiva vê kêmasiyê bide, teza doktorayê ya îraniya Almanya-nişîn Sedigheh Alizadeh Lemjiri (Sêdîqê Elîzadê Lêmcîrî) ya bi navê Historische und vergleichende Untersuchung der Wortbildung im Persischen (Lêkolîna dîrokî û berhevder ya peyvsaziya farisî) ye ku sala 2010 li zanîngeha Dresdenê hatiye pêşkêşkirin.

Wek ku ji navê berhemê diyar e, nivîserê lêkolîn li ser dîroka peyvsaziya anku çêkirina peyvan di farisî de kiriye. Ew gireyên peyvsaz anku peyvçêker yên farisî dide ber hevreh û hev-erkên wan yên avestayî, hexamenişî û pehlewî (nivîser ji van herduyên dawiyê re dibêje ”farisiya kevn” û ”farisiya navîn”).

Tevî ku nivîser ji zimanên îranî yên niha tenê behsa peyvsaziya farisî dike jî, berhema wê bo ronbûna dîroka peyvsaziya hemû zimanên din jî yên îranî yên niha – di nav de kurdî jî – pir giring e ji ber ku piraniya gireyên peyvsaz di kurdî, farisî û zimanên din yên îranî de wek hev in an pir dişibin hev û hevreh in.

Nivîser gelek nimûne û tabloyên bikêrhatî di berhema xwe de dide.  Ew yek bi yek peyvsaziya avestayî, pehlewî û farisî pêşkêş dike. Ew herwiha tabloyên gireyan li gor rêzbendiyan li gor her yekê ji wan zimanan dide û hevrehên wan gireyan di zimanên din yên berbehs de diyar dike.

Berovajî hinek lêkolerên din yên faris yên bi kerb û kîna dijî erebî dagirtî, nivîsera vê berhemê herwiha gireyên bi eslê xwe erebî, yên ku di farisî de jî tên bikaranîn, aşkere dike û bi awayekî maqûl eslê wan yê erebî qebûl dike. Ew herwiha heta behsa hin gireyên peyvsaz yên ji tirkî jî dike, bo nimûneya paşgira ”-çî” ya çêkirina navdêrên biker (agent noun) wek ”çayçî, qumarçî” ku di kurdî û farisî de jî carinan tê bikaranîn.

Ew herwiha wan gireyên avestayî, hexamenişî û pehlewî jî dide ku di farisî de nemane. Hinek ji wan gireyan di kurdî de jî nemane, bo nimûne ”hu- /u-” bi wateya ”baş, qenc”. Lê hinek ji wan di kurdî de mane tevî ku ji farisî winda bûne jî, bo nimûne avestayî ”upe-” ku di soranî de wek ”-ewe” û di kurmancî de wek ”ve-, -eve” maye lê ji farisî winda bûye. Yan avestayî ”erdu, irizev” (ardu, ǝrǝzav) û pehlewî ”ul-” ku di kurdî de wiha maye: kurdiya başûrî (feylî, kelhurî, kirmaşanî) ”eł-, el”, soranî ”heł-”, kurmancî ”hil-, hel-”.

Ji ber nimûne û tabloyên mişe û zehf yên vê berhemê, mirov dikare bi hêsanî wê bi kar bîne heta eger mirov almanî kêm bizane yan nizane jî.

Malpera Zimannas vê berhema hêja dixe xizmeta xwandevanên xwe:


Dê bidome.

”Okyanûsa Giştgir” anku derbarê navlêkirinên ”ferheng”ê

zimannasLeave a comment

Ferheng

Husein Muhammed

 

Gotineke navdar ya navneteweyî heye ku dibêje ”zarokên ezîz gelek nav hene” yan ”zarokên ezîz xwedî gelek navan in”.

Zarok û zuriyetên ezîz yên gelek zimannasan jî ferheng in. Loma ”ferheng” jî di kurdî û di gelek zimanên din de jî bi gelek navan tê nasîn.

Bo nimûne:

  • kurdî: ferheng, peyvname, bêjename, xebername, qamûs, lûxetname (bi soranî herwiha: wişename, wişedan)
  • farisî: ferheng, lûxetname, vajename, qamûs…
  • inglîzî: dictionary, lexicon, thesaurus, vocabulary, wordbook, wordlist

Tiştê balkêş di binavkirina ”ferheng”ê de ne tenê hebûna gelek navan e (gelek tiştên din jî çendîn nav hene) lê hê jî balkêştir ew e ka navên ferhengê ji kû tên yan ji kû hatine çêkirin.

Ev nivîsar dê hewl bide çend nimûneyên balkêş yên awayên binavkirina “ferheng”ê bide. Li dawiyê jî ew dê diyar etîmolojiya peyva “ferheng” bi xwe bide.

 

“FERHENG” DI ZIMANÊN EWROPÎ DE

Navend û Bakurê Ewropayê

Eger em ji Navend û Bakurê Ewropayê dest pê bikin, em ê bibînin ku peyvên wiha bi wateya “ferheng” peyda dibin:

  • almanî: Wörterbuch
  • holandî: woordenboek
  • danmarkî: ordbog
  • norwecî: ordbok
  • swêdî: ordbok
  • fînlandî: sanakirja

Wek ku tê dîtin, ji bilî peyva fînlandî, yên din gelek dişibin hev. Ew hemû li gor heman modelê hatine çêkirin û ihtimalen hemû wergerên yekser yên ji peyva almanî ne. Di van hemû zimanan de “ferheng” ji peyva bi wateya ”peyv, kelîme” û peyva bi wateya “kitêb, pirtûk” hatine çêkirin.

Tevî ku peyva fînlandî “sanakirja” gelek ji peyvên zimanên din cuda dixuye jî, ew jî li ber heman modelê ji peyvên “sana” (peyv) û “kirja” (kitêb) hatiye çêkirin.

Anku di van hemû zimanan de ”ferheng” bi awayê ”peyv-kitêb” yan jî bi awayekî baştir kurdîkirî “peyvname” hatiye binavkirin.

Di inglîzî de jî navekî ferhengê “wordbook” e ku dîsa li gor vê heman modelê ji peyvên “word” (peyv) û “book” (kitêb) hatiye çêkirin. Lê di inglîzî de peyva serdest ne “wordbook” lê “dictionary” ye.

 

Başûr û Rojavaya Ewropayê

Eger em niha li Başûr û Rojavaya Ewropayê binêrin, em ê bibînin ku awayê serdest yê binavkirina “ferheng”ê wiha ye:

  • fransî: dictionnaire
  • îtalî: dizionario
  • portugalî: dicionário
  • spanî: diccionario

Wek ku tê zanîn, ev hemû ziman “keçên” latînî ne anku ji latînî peyda bûne. Ev peyvên wan ji latînî dictionarium tên ku ji peyvên dictio (peyivîn, axiftin) û arium (cih, -geh) tên. Anku di van zimanan de “ferheng” tê wateya “axiftingeh, cihê axiftinê”.

Peyva inglîzî dictionary jî ji wê derê hatiye wergirtin tevî ku inglîzî ne ji latînî peyda bûye jî.

 

Rojhilata Ewropayê

Niha jî eger em berê xwe bidin Rojhilata Ewropayê, em ê bibînin ku di zimanên slavî de “ferheng” wiha ye:

  • bulgarî: ре́чник (réčnik)
  • sirbokroatî: ре̑чнӣк / rȇčnīk
  • çekî: slovnik
  • polonî: słownik
  • rûsî: слова́рь (ru) m (slovárʹ)

Wek ku tê dîtin, du peyvên ji hev cuda yên bi destpêkirina “slov-“ û “rêç-“ hene. Ew ji peyvên bi wateya “peyv, kelîme” hatine çêkirin ku di hinek ji van zimanan de “rêç” û di hinekên din de jî “slov” e.

Peyva rûsî bi paşgira “-ar’” hatiye çêkirin ku adeten navdêrên biker çêdike, wek paşgirên kurdî “-van, -kar”. Paşgira “-nîk” di zimanên slavî de pirwateyî ye lê yek ji wateyên wê jî dîsa “-van, -kar” e. Anku mirov dikare bibêje ku “ferheng” di zimanên slavî de wateya “peyvvan, peyvkar” e.

 

“FERHENG” LI ROJHILATA NAVÎN

Ermenî û tirkî

Bi ermenî û tirkî “ferheng” niha wiha tê binavkirin:

  • ermenî: բառարան (baṙaran)
  • tirkî: sözlük

Wek ku piraniya xwandevanan jê haydar in, “söz” di tirkî de wateya “peyv, kelîme, gotin” dide.

”-lVk”[1] paşgireke pirwateyî ye lê yek ji wateyên wê ”-dank, cihê têkirinê” dide, wek “çaydanlık” (çaydank). Bi vî awayî tê fehmkirin ku “sözlük” jî ji peyvên “söz” (peyv) û “-lük” (-dank) tê anku “sözük” dibe “peyvdank”.

Tirkî berê peyvên “kamus” (qamûs) û “lugat” (luxet) jî bi kar dianîn lê niha êdî dest ji wan hatiye berdan. Bo etîmolojiya wan li jêrtir binêrin.

Bi heman awayî peyva ermenî բառարան (baṙaran) ji peyva բառ (baṙ: peyv) û paşgira -արան (-aran: -dank) tê. Eslê paşgira “-aran” bi awayê “-a-ran” e û ew “-ran” bi xwe ji “-dan(k)” ya îranî ye. Bi gotineke din, բառարան (baṙaran) ya ermenî jî tê wateya “peyvdank”.

Bi ermeniya kevn ferheng բառգիրք (baṙgirkʿ) bû ku ji բառ (baṙ) û բառգիրք (girkʿ: name, kitêb) hatiye anku bi awayê “peyvname” bû.

 

“Ferheng” di erebî de

Di erebî de du peyvên bi wateya ”ferheng” li kar in:

  • قاموس (qamûs)
  • معجم (mu’cem)

Ji van herduyan ”qamûs” ji erebî bi ber firehî ketiye piraniya zimanên din jî yên misilmanan hem li Rojhilata Navîn, hem li Asyayê û hem jî Afrîkayê jî.

Vê dawiyê nivîserên hinek zimanan (bo nimûne kurdan, farisan û tirkan) dest ji bikaranîna peyva ”qamûs” berdaye ji ber ku bi texmîna wan eslê peyva ”qamûs” erebî ye.

Lê di rastiyê de eslê peyva ”qamûs” ne erebî lê yûnanî ye.

”Qamûs” ya erebî bi rêya siryanî ܐܘܩܝܢܘܣ (oqiyanos) ji peyva yûnaniya kevn ὠκεᾰνός (ōkêanós) anku ”okyanos, behra mezin” e. Sebebê ku peyva ”qamûs” ji ”behra mezin” bûye ferheng ew e ku navê yek ji giringtirîn ferhengên zimanê erebî bo demeke dirêj ferhenga القاموس المحيط (el-Qamûs el-Muḥīṭ[2] ya Feyrûzabadî[3] (1329–1414) bû.

Navê ferhengê wateya ”Okyanûsa Giştgir” dide lê paşî bi awayekî giştî wek ”el-Qamûs” hat nasîn û taliyê jî peyva ”qamûs” wateya hemû ferhengan girt.

Peyva ”ōkêanós” û ”qamûs” ji hev dûr dixuyin û dibe ku hinek xwandevan ecêbgirtî bibin ku çawa ”ōkêanós” bûye ”qamûs”. Lê eger mirov li hinek peyvên din yên yûnanî ku ketine erebî binêre, mirov dê bibîne ku ev guherîn ne ecêb in:

Diyardeyeke giştî ye ku erebî destpêka (û hin caran dawiya) gelek peyvên ji yûnanî wergirtî diavêje. Bo nimûne:

  • ”incîl” ji yûnanî εὐαγγέλιον (euangélion)
  • ”iblîs” (şeytan) ji yûnanî διάβολος (diábolos)
  • ”usquf” (isqof, metran, qeşe) ji yûnanî ἐπίσκοπος (epískopos)

Bo guherîna N/M bidin ber kurdî ”duşem(bî)” û farisî ”dûşenbê” yan kurdî ”Stembol” û tirkî ”İstanbul”.

Dengên -êa- yên peyva ”ōkêanós” di aramî û erebî de bûne -iy- û paşî ji peyva ”qamûs” ketine. Bo ketina ”-iy-” ji koma dengan ya ”-iya-” bidin ber kurdî ”giyan” û ”can” yan ”niyan” û ”nan” (wek ”tê nan, lê nan, pê lê nan…”).

Peyva din ya erebî ya bi wateya ”ferheng” معجم (mu’cem) e ku ne ji peyva ”qamûs” kêmtir ecêb e. Eslê peyva ”mu’cem” erebî ye û ew ji pêşgira ”mu-” û peyva عجم (’ecem) anku ”biyanî, xerîb” û herwiha ”ecemî, nezan, naşî, neşareza” ye.

Sebeb ew e ku berê di ferhenga de bi piranî peyvên biyanî yan peyvên kêmnaskirî dihatin rêzkirin û wateya wan dihat diyarkirin. Bi piranî ew peyvên biyanî bûn. Piraniya ferhengan ji xwe duzimanî ne û pê peyvên zimanekî ”biyanî” bi zimanekî din tên nasandin.

Ecêbiyeke din em ê li jêr bibînin: Hejmareke mezin ya zimanên misilmanan peyva لغة (lûxe, lûxet) anku ”ziman; peyv” ya erebî bi wateya ”ferheng” bi kar tînin lê erebî bi xwe ti caran wê bi wateya ”ferheng” naxebitîne.

 

Farisî

Di farisî de çendîn peyvên bi wateya ”ferheng” he(bû)ne:

  • ferheng, ferheng lûxet, ferhengname
  • lûxet, lûxetname
  • vajename
  • qamûs

”Qamûs” niha êdî hema-hema qet nayê bikaranîn.

”Vajename” vê dawiyê ji peyvên ”vaje” (peyv, bêje, kelîme) û ”-name” hatiye çêkirin. Bi qasî ku haya me jê heye û em li pey çûne, heta niha ew peyv di navê kêm ferhengên farisî de hatiye bikaranîn.

”Lûxet” demekê li kar bû û bi rêya farisî ev peyva bi eslê xwe li gelek zimanên din belav bûye:

  • tirkî: lugat
  • ozbekî: lug’at
  • ûrdûyî: luxat
  • …

Lê niha ev peyv jî êdî kêm di farisî de tê bikaranîn. Ew wek ”lûxetname” zêdetir li kar e. Bo nimûne, navê berfirehtirîn ferhenga farisî[4] لغت‌نامهٔ دهخدا‎ (lûxetnamei Dihxoda) ye anku peyva “lûxetname” li cihê peyva “ferheng” bi kar tîne.

Li aliyekî din, di navê gelek ferhengên farisî de peyva “ferheng” heye.[5]

Lê wateya bingehîn ya ”ferheng”ê di farisî de dîsa jî ne ”ferheng, peyvname” ye lê ”kultûr, çande” ye.[6] Di pehlewî de jî peyv bi awayê ”freheng” hebû ku wateya ”perwerde, ilm, zanist” dida.

Di farisî de lêkereke têkilî wê ya bi awayê ”ferhencîden” jî heye ku wateya ”terbiyet kirin, şîret kirin” dide.

Peyv ji pêşgira ”fer-” (ber-, per-) tê ku herwiha bo nimûne di peyva ”fer-man” de heye û pê wateya ”pêş, pêşve, ber bi pêşve”.

Dawiya peyvê anku ”-heng” jî ji peyva ”theng” ya îraniya kevn ya tê ku wateya ”kişandin, kêşan, rakêşan, hilkêşan, hilkişandin” dide. Ew ”heng” niha jî di lêkera farisî ”hencîden” (kişandin, kêşan), soranî ”hel-hêncan” (hilkişandin / hilkêşan) û kurdiya başûrî ”el-wincanin” (hilkişandin / hilkêşan) de li kar e.

Anku ”ferheng” bi eslê xwe yê wateya ”pêşvekişandin, pêşvebirin, pêşxistin” ku bi piranî bi rêya perwerde û terbiyetê dibe.

Sebebê ku ”ferheng”ê tevî vê wateya xwe jî manaya ”peyvname, bêjename, qamûs, kitêban peyvan” girtiye ew e ku ferhengvanan xwastiye navê berhemên xwe bikin ”ferheng” anku ”perwerde, terbiyet, ilm” û taliyê wateya peyva ”ferheng” bi rastî jî guheriye û bûye navê ”kitêba peyvan”.

 

Kurdî

Niha piraniya ferhengên kurdî (yên kurdî-kurdî yan jî yên kurdî-zimanekî din) peyva ”ferheng” di navê xwe de bi kar tînin.

Destpêka ferhengsaziya kurdî vedigere Ehmedê Xanî û sedsalan 17an. Lê bi qasî ku em haydar in, yekem ferhenga/ferhengoka ku navekî bi wateya ”ferheng” bi kurdî li xwe kiriye, ferhengoka ”Xebernama têrmînologîyê ji ermenîyê-kurmancî” ya Heciyê Cindî, Emînê Evdal û Cerdoyê Gênco ye ku sala 1936 hatiye weşandin.

Yekem ferheng berfireh ku peyva ”ferheng” lê hatiye kirin, ferhenga Çerkes Xudoyêvîç Bakayêv ya bi kurmancî-rûsî ye. Navê ferhengê Xebernama kurmancî-rusî ye û sala 1957 hatiye weşandin. Tenê salekê piştî wê herwiha ”Xebernama k’urdîye r̄astnvîsandinê” ya Emînê Evdal hatiye çapkirin.

Anku ferhengsazên pêşîn yên kurdî ne peyva ”ferheng” lê peyva ”xebername” li ferhengên xwe kiriye. ”Xeber” li vê derê bi wateya ”peyv, gotin, qise, kelîme” hatiye bikaranîn, wek di gotina ”xeber dan = axiftin, qise kirin” de, ne bi wateya ”nûçe, dengûbas” û bi taybetî jî ne bi manaya ”dijûn, sixêf”.

Yekem cara ku peyva ”ferheng” di navê ferhengeke kurdî de hatiye bikaranîn, li gor agahiyên me ”Ferhenga kurdî-rûsî” ya Qanatê Kurdo ye ku li Sovyetê hatiye weşandin. Heman salê beşa yekem ji ”Ferhengî Xal” ya Şêx Mihemed Xal e ku bi soranî li Başûrê Kurdistanê derketiye. Piştî çend salan, sala 1967 yekem li Bakurê Kurdistanê jî yekem ferhenga ku peyva ”ferheng” di navê xwe de bi kar aniye, ”Ferhenga Khurdî[7]-Tirkî” ya Mûsa Anter, derket.

Ji wê pê ve teqrîben di navê hemû ferhengên kurdî de peyva ”ferheng” hatiye bikaranîn. Lê di soranî de di navê kêm ferhengan de peyva ”wişename” hatiye bikaranîn ku ji peyvên ”wişe” (peyv, bêje, kelîme) û paşgira ”-name” hatiye. Ew bi zelalî ”kurdîkirina” peyva farisî ”vajename” yan jî peyva almanî ”Wörterbuch” e.[8]

Lê di soranî de jî, bi taybetî di nav kurdên Rojhilata Kurdistanê de, peyva ”ferheng” heta niha jî her bi wateya ”kultûr” tê bikaranîn. Di soraniya nivîskî de jî gelek caran wisa tê kirin. Bo nimûne, eger di Wîkîpediya soranî de mirov li peyva ”ferheng” bigere, ew dê mirovî bibe ser rûpelekê ku behsa kultûrê, ne behsa ferhengan, dike.[9]

Di kurmancî de jî peyvên wek bêjename û peyvname di hinek nivîsan de tên dîtin ku li ber vajename ya farisî, wişename ya soranî yan jî li ber peyvên hinek zimanên ewropî (bo nimûne almanî Wörterbuch yan swêdî ordbok) hatine çêkirin. Lê haya me jê nîne ku ew nav heta niha li ti ferhengên kurmancî yên çapkirî hatibin kirin.

 

Gelo peyva ”ferheng” bi kêrî navê ferhengan nayê?

Ji ber ku peyva ”ferheng” di farisî û li Rojhilata Kurdistanê bi wateya ”kultûr” jî tê bikaranîn, hin kes dixwazin peyva ”ferheng” bi kar neînin. Ew heta idia dikin ku peyva ”ferheng” wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” nade û divê bi wê wateyê neyê bikaranîn.

Lê eger em li pey wateya eslê peyvê biçin, ”ferheng” wateya ”kultûr”ê jî nade û ew wateya ”pêşvekişandin, pêşkişandin”, wek ku li jor hatiye isbatkirin.

Tiştê giring ne ew e ka “ferheng” bi sedsalan yan bi hezarsalan berî niha bi çi wateyê bi kar dihat lê ew e ka ”ferheng” niha di nav piraniya xelkê de çi wate wergirtiye û çawa tê bikaranîn.

Piraniya ferhengên farisî û teqrîben hemû ferhengên kurdî bi peyva ”ferheng” hatine binavkirin. Di nav kurdan de, ji bilî kurdên Rojhilata Kurdistanê, peyva ”ferheng” tenê bi wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” dinasin û bi kar tînin. Bo peyva ”kultûr” ji xwe ”kultûr” û gelek peyvên din hene.

Wek ku li jor hatiye diyarkirin, peyva bi wateya ”ferheng” di gelek zimanên din de jî yekser ne ji peyvên ”peyv” û ”kitêb” hatiye çêkirin.

Di inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî de bo ”ferhengên hevwateyan” peyva ”thesaurus” tê bikaranîn. Ew ne wateya ”peyv”ê û ne jî manaya ”hevwate”yê nade lê bi eslê xwe ji yûnanî ye û θησαυρός (thēsaurós) wateya ”embar, mexzen, xezîne” dide. Ew yekem car sala 1852 di ferhenga Peter Roget ya bi navê Thesaurus of English Words and Phrases (Xezîneya peyv û biwêjên inglîzî) de hatiye bikaranîn û dûv re li ber wê modelê peyva ”thesaurus” wateya ”ferhenga hevwateyan” wergirtiye – bidin ber peyva ”qamûs” li jortir. Êdî her kes di inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî de ”thesaurus” bi wateya ”ferhenga hevwateyan” bi kar tîne.

Peyva ”ferheng” jî di kurdî baş bi wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” cihê xwe girtiye û bila wisa bimîne.

________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Li vir mebest ji V di “lVk” de vokalek e ku li gor peyva pê ve diguhere û dikare bibe “-lık, -lik, -luk, -lük”.

[2] https://www.waqfeya.com/book.php?bid=3636

[3] Li ser jiyana wî binêrin bi inglîzî https://en.wikipedia.org/wiki/Fairuzabadi yan bi erebî https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D9%8A.

[4] https://dictionary.abadis.ir/dehkhoda/

[5] Bo lîsteyeke ferhengên farisî binêrin: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8Ç%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C

[6] Bo nimûne, Wîkîpediya farisî di bin banê sernavê ”ferheng” de behsa kultûrê dike, ne behsa ”ferhengan”: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF

[7] Herfa H di peyvê de heye û Mûsa Anter wisa xwastiye diyar bike ku K bipif/bihilm/req (bi inglîzî ”aspirated”) e. Anter li ber hemû K-yên bipif wisa kiriye lê li aliyekî din, li ber Ç, P û T yên bipif wisa nekiriye.

[8] Yek ji kêm kesên (û belkî yekem kesê) ku peyva ”wise_name” di navê ferhenga xwe de bi kar aniye Cemal Nebez e ku bi dehan salan li Almanyayê jiyaye û ne dûr e ku ”wişename” wî wergereke yekser ji ”Wörterbuch” ya almanî be.

[9] https://ckb.wikipedia.org/wiki/فه‌رهه‌نگ

Kanîzar, hejmar 16

zimannas2 Comments

Hejmar16

SERNIVÎSAR

Kerem bikin hejmareke nû ya kovara zimanê kurdî Kanîzarê, xwandevanên hêja. Di vê hejmarê de jî em bi nêzîkî 250 rûpelan vekolîn û xebatên li ser zimanê kurdî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî dixin xizmeta we yên hêja de.

Di vê hejmarê de Husein Muhammed li ser baneşanan anku peyvên gazîkirinê (nîda, interjeksiyon, bi inglîzî interjection) di zimanê kurdî de pêşkêş dike. Nivîsarên wî yên din di vê hejmarê de li ser xebatên ziman(nas)î yên di navbera lehceyên kurdî de û herwiha li ser dengê J ne.

Ji Selîm Biçûk em vê carê nivîsareke li ser cînavên kurdî belav dikin. Halil Aktug jî li ser cînavên pirsyarkî ”kî, kê” dinivîse.

Zeynelabidîn Zinar li ser hokerên bêpîvan û bêkêşan dinivîse. Samî Tan hevalnavên (rengdêrên) kurdî dide nasîn.

Bahoz Baran ravekên kurmancî bi awayekî giştî dide nasîn. Ezedîn Rotîn û Ş. Dêrikî bi taybetî behsa qertaf û ravekên rewşa diyar ya navdêran dikin.

Rûken Sarili teoriyên li ser çawaniya peydabûna zimanî/zimanan pêşkêş dike. Abdusamet Yigit nêrînên xwe li ser morfolojiya hin peyvên kurdî dinivîse.  Amed Tigrîs hewl dide hemû pêşgir û paşgirên peyvsaz yên kurdî li gel nimûneyên wan rêz bike.

Çetoyê Zêdo li ser dîroka şanogeriya kurdî dinivîse û hewl dide hemû berhemên şanoyî rêz bike. Zeyneb Atli çend guhartoyên dastana Xecê û Siyabendî dide ber hev.

Bi soranî em nivîsa Baban Seqizî li ser rewşa zimanê kurdî bi taybetî li Rojhilata Kurdistanê belav dikin. Bi zazakî em beşek ji kitêba David Crystal ya li ser zimankujiyê pêşkêş dikin.

Bi inglîzî vê carê em hem li ser belavkirina berhema Rêbîn Kerîmî ya derbarê çemandina (tewandina) lêkerên kurdî berdewam dibin û hem jî dest belavkirina beş bi beş ya bawernameya doktorayê ya Laura Mahalingappa li ser hînbûna ergatîviyê di kurmancî de dikin.

Kerem bikin û kovara xwe Kanîzarê û bi hêviya ku hûn xêrê jê bibînin!

 

Vekin û bixwînin!

 

Sernivîsar, r. 2

Husein Muhammed
Baneşan (nîda) di kurdî de, r. 4

Selîm Biçûk
Cînav, r. 14

Halil Aktuğ
Nivîsîna cînavê ”kî, kê”, r. 31

Zeynelabidîn Zinar
Hokerên bêpîvan û bêkêşan, r. 35

Xebatên ziman(nas)î
di navbera lehceyên kurdî de, r. 43

Samî Tan
Hevalnav (rengdêr), r. 49

Dengnasî
Dengê J – peydabûn û guherîn, r. 69

Ezedîn Rotîn û Ş.Dêrikî
Qertafên diyariyê, r. 75

Rûken Sarili
Nêrînên li ser peydabûna zimên, r. 77

Bahoz Baran
Ravek, r. 80

Zinar Ednan Mele
Tesîra erebî û soranî li ser kurmancî, r. 92

Baban Seqizî
Awirêk li helumercî zimanî kurdî, r. 96

Amed Tigrîs
Pêşgir û paşgir, r. 107

Çetoyê Zêdo
Metnên şanoya kurdî, r. 149

Zeynep Sultan Atli
Berhevdana çend varyantên “Siyabend û Xecê”, r. 180

David Crystal
Daşinasnayîşê Kitabê “Qetlê Ziwanan”, r. 184

Murad Ciwan
Mirovê pirziman û miletê pirziman, r. 193

Kanîzar, hejmar 15

zimannas1 Comment

Kanizar15

Sernivîsar
Dîsa bi naverokeke rengîn

Kerem bikin vê carê jî hejmareke têr û tijî ya kovara zimanê kurdî Kanîzarê, xwandevanên gelek hêja. Di vê hejmarê de em bi 260 rûpelan çendîn vekolîn û nivîsarên giring yên li ser ziman û rêzimana kurdî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî pêşkêşî we yên ezîz dikin.

Di vê hejmarê de Husein Muhammed li ser hokeran (hevalkar, zerf, adverb) di kurdî de dinivîse. Nivîsên wî yên din vê carê li ser berhevdana dengnasiya kurdî û farisî û herwiha derbarê dengê N ye.

Salih Akin xebatên Koma Kurmancî û Grûpa Xebatê ya Vateyî dide nasîn. Kulîlk Elîkake ji romana ”Şivanê Kurmanca” peyvên dubarekirî vedikole.

Abdullah Karabax bi berfirehî baneşan (nîda, interjection) yên kurdî dide nasîn.

Di vê hejmarê de em dest bi belavkirina rêzimana nivîskar Selîm Biçûk dikin û em ê di hejmarên bên de jî wê bidomînin. Vekolîna berfireh ya Deham Ebdulfetah li ser lêkerên (fiil, verb) kurmancî di vê hejmarê de jî didome.

Bahoz Baran kitêba ”Rastnivîs û Rêzimana Kurmancî” ya Samî Tan dinasîne û dinirxîne. Zana Farqînî li ser çawaniya nivîsîna lêkera alîkar ya dema bê (dê, wê, yê, ê) dinivîse.

Bi zazakî em vekolîneke li ser cînavan (zemîr, pronoun) belav dikin.

Bi soranî du nivîsaran ku yek ya Ce’fer Şêxulîslamî ye û ya din jî wergereke ji inglîzî bi destê Hesenê Qazî ye.

Bi inglîzî em vekolîna Rêbîn Kerîm li ser lêkerên kurdî didomînin û herwiha du nivîsarên Xisro Elmasî li ser dengnasiya kurdî û nivîseke Xisro Pîrbal jî derbarê wergerandina edebiyata kurdî ji zimanên biyanî li kurdî belav dikin.

Li dawiyê jî em ferhengoka xwe ya zimannasî Zarnameyê dîsa berfirehtirkirî diweşînin.

Herdem di nav xêr û xweşiyan de bin!

 

Naveroka hejmara 15

Sernivîsar
Bi naverokeke rengîn

Husein Muhammed
Hoker (adverb) di kurdî de, r. 3

Salih Akin
Koma Kurmancî û Grûpa Vateyê, r. 16

Kulîlk Elîkake
Peyvên dubarekirî, r. 30

Selîm Biçûk
Rêzimana kurdî (beşa 1), r. 36

Dengnasî
Peydabûn û guherîna N, r. 84

Bahoz Baran
Nirxandina kitêba ”Rastnivîs û Rêzimana Kurmancî”, r. 89

Zemîr
Gramerê zazakî de, r. 99

Zana Farqînî
Nivîsîna lêkera alîkar ya dema bê, r. 123

Abdullah Karabax
Baneşan (nîda, interjection), r. 126

Zimannasiya berhevder
Cudahiyên dengnasî yên kurdî-farisî, r. 137

Ce’fer Şêxulîslamî
Zimanî standard û mafî ziman, r. 143

Deham Ebdulfetah
Lêker di zimanê kurdî de (beşa 5), r. 151

Rêbîn Kerîm
Verbal inflection in Kurdish, r. 209

Xesrew F. Elmasî
Phonological Adjustments in Kurdish, p. 224

Xisro Pîrbal
Translating Kurdish literature from foreign languages, p. 237

Zarname
Ferhengoka zimannasî, r. 246

 

RENGDÊR Û BIKARANÎNA WAN (2)

zimannas1 Comment

Bo beşên pêştir binêrin: RENGDÊR Û BIKARANÎNA WAN (1)

_______________________________________

Husein Muhammed

 husein muhammed

 

 

3. Rengdêrên me çawan in û çawa çêbûne?

Rengdêrên kurdî hinek jê peyvên xwerû ne, hinek dariştî ne (bi peyveke xwerû li gel pêşgir an paşgirekê) û hinek jê pêkhatî ne (ji du yan çend peyvên her yek serbixwe). Hinek jî di bingeh de navdêr in lê wek rengdêr tên bikaranîn.

Li vê derê em ê her yekê ji van cûrên rengdêran bi kurtî bidin nasîn.

Read More »

Navên hejmaran û hejmarsazî (8)

zimannas5 Comments

Bo beşên pêştir binêrin: beşa 1, beşa 2, beşa 3, beşa 4, beşa 5, beşa 6, beşa 7

yekem

Husein Muhammed

10.7. Hejmara rêzî 1. bi navên din

Di kurdî de hemû hejmarên bingehîn dikarin li gor qeydên giştî bibin hejmarên rêzî bi zêdekirina yek ji paşgirên sazkirina hejmarên rêzî ”-em(în), -a(n), -ê”.

Piraniya zimanan de bo çêkirina hejmarên rêzî ji hejmarên bingehîn yek an çend paşgir hene. Bo nimûne, di inglîzî de bo wê mebestê paşgira ”-th”, di almanî de ”-te” û di tirkî de paşgirên ”-inci, -üncü” hene:

  • inglîzî: four (çar) > fourth (çarem), seven (heft) > seventh (heftem)
  • almanî: vier (çar) > vierte (çarem), fünf (pênc) > fünfte (pêncem)
  • tirkî: bir (yek) > birinci (yekem), üç (sê) > üçüncü (sêyem)

Lê di hin zimanan de yek an çend hejmarên pêşîn (1 – 3) ne li gor vê qeyd û benda giştî ne. Bo nimûne, mirov nikare di inglîzî de ji hejmara ”one” (yek) û hejmara ”two” (du) bi alîkariya paşgira ”-th” çêke loma tiştekî wiha di inglîzî de peyda nabe:

  • one > *oneth
  • two > *twoth

Di almanî de mimkin e ku mirov hejmara ”zwei” (du) bi paşgira sazkirina hejmarên rêzî anku di almanî ”-te” bike ”zweite” (duyem) lê di almanî de jî ne mimkin e ku mirov ”ein” (yek) bi alîkariya paşgira ”-te” bike ”*einte” anku peyveke wiha di almanî de nîne.

Loma di inglîzî de bo hejmarên ”yekem” (bi inglîzî ”first”) û ”duyem” (second) hin peyvên taybet hene ne ji peyvên ”one” (yek) û ”two” (second) hatine çêkirin. Di almanî de jî bi maneya ”yekem” peyva ”erste” heye ku ne yekser ji peyva ”ein” (yek) hatiye avakirin.

Tevî ku di kurdî de mirov dikare van hejmarên pêşiyê jî bi alîkariya paşgirên sazkirina hejmarên rêzî ji hejmarên bingehîn çêke (yek > yekem, yekemîn, yekê…), dîsa di kurdî de çend navên din jî bo hejmara 1. ya rêzî hene ku ne ji peyva ”yek” hatine çêkirin.

Read More »

Navên hejmaran û hejmarsazî (7)

zimannas6 Comments

Bo beşên pêştir binêrin: beşa 1, beşa 2, beşa 3, beşa 4, beşa 5, beşa 6

hejmar10

Husein Muhammed

 

10. HEJMARÊN RÊZÎ

Mebest ji hejmarên rêzî (bi inglîzî ordinal number) ew formên navên hejmaran in ku di rêzkirina, dorkirina an sirakirina hejmaran de tê bikaranîn. Bo nimûne:

  • ew di pêşbirkê de bû duyem / duyemîn
  • sala çaran / çara / çarê ye ku ez li vî karî me
  • newroz bîst û yekî adarê ye

Wek ku ji nimûneyên li jor diyar dibe, di kurmancî de hejmarên rêzî bi çendîn paşgirên ji hev cuda dikarin bên çêkirin:

  • -(y)em: yek-em, du-y-em, sê-y-em, deh-em, sed-em, hezar-em…
  • -(y)emîn: yek-emîn, du-y-emîn, sê-y-emîn, deh-emîn, sed-emîn, hezar-emîn…
  • -(y)an: du-y-an sê-y-an, deh-an, sed-an, hezar-an…
  • -(y)a: du-y-a sê-y-a, deh-a, sed-a, hezar-a…
  • -(y)ê: yek-ê, du-y-ê, sê-y-ê, deh-ê, sed-ê, hezar-ê…
  • -(y)î: yek-î, du-y-î, sê-y-î, deh-î…

Niha jî em yek bi yek van bidin nasîn: bergeh û deverên bikaranîna wan û herwiha dîrok û etîmolojiya wan.

Read More »