Zimanê esperanto

Esperanto (bi navê wê ya orîjînal Lingvo Internacia), zimanekî çêkirî ye. Ji aliyê doktorê çavan ê polonyayî Ludwik Lejzer Zamenhof ve, di 1887an de hatiye çêkirin. Di pirtûka wî ya bi navê Fundamento de Esperanto (“Bingehên Esperanto”) de ya ku di 1905an de weşandiye, bingeh û rêzikên wê vegotiye.^[5]

Zamenhofê ku xwe bi navê Dr. Esperanto daye nasîn, fikiriye ku zehmetiyên ragihandinê yên di navbera kesên ziman-cuda de bi saya zimaneke hevpar ê ku fêrbûna wê hêsan be, dê ji holê rabin û bi vê mebestê esperanto çêkiriye. Îro herçiqas zimanê çêkirî yê herî navdar û axiverên wê herî pir ew be jî negihaştiye asta “zimanê navnetewî”. ^[6]

Review of Michael Chyet’s Kurdish-English dictionary Ferhenga Birûskî

 

Volume 1

Michael Chyet has worked for decades on this seminal dictionary that thoroughly records both living and near history of the vocabulary of Kurmanji, a major dialect of the Kurdish language.

The decades-long research and collection of the Kurmanji vocabulary by the author not only provide an extensive list of words with their English equivalents. Rather, the work goes well beyond what is usually expected of a bilingual dictionary. Ferhenga Birûskî provides the main entries in both Latin and Arabic based Kurdish alphabets, followed by information concerning, for instance, part of speech, inflection, alternative forms, synonyms, related words, etymology etc.

For every entry, Chyet provides information on where the entry is taking from. The compiler has made extensive use not only of dozens of existing dictionaries but, maybe to even a greater degree, from recorded oral texts, written literature as well many native informants that the author has interviewed over the past four decades.

The current, second edition of the dictionary has been remarkably improved not only because of numerous new entries, but especially due to providing further essential information and documentation on the already existing entries.

Volume 2

The dictionary pioneers in the representation of Kurdish phonetics by providing necessary information on aspirated/unaspirated and emphatic consonants of each word where present, a figure lacking in almost all other currently available dictionaries, especially those written in the Latin-based Kurdish alphabet.

However, since Kurmanji has a relatively well standardized Latin- and Arabic-based orthographies used in thousands of books, newspapers, news portals, social media groups etc., where no aspiration and emphatic consonants are marked, it would have been useful to provide the entries as they are written in ordinary texts followed by pronunciation notes where necessary.

For instance, words for “airplane, four, seven” are written as “balafir, çar, heft” in ordinary texts. In the present dictionary, however, these forms are not given as main entries. Rather, the words are presented as “balafiř, ç’ar, ḧeft” to indicate that the R in the end of the first word is trilled, the Ç in the second word is aspirated and the H in the third word is the voiceless pharyngeal fricative rather than the voiceless glottal fricative.

The author has made a peculiar choice by splitting entries beginning with H according to pronunciation: first listing those pronounced as the voiceless glottal fricative by presenting them with H, then the voiceless pharyngeal fricative presenting them with Ḧ. However, no such distinctions are made in the standard Latin-based Kurdish orthography and the choice made for this dictionary looks as strange as if English entries beginning with, say, TH were listed in two different sections based on whether they are pronounced as the voiced dental fricative /ð/ like “the, there, this” or as the voiceless dental fricative /θ/ as in “three, thing, through”.

In the future editions, entries will hopefully be given as they are encountered in the ordinary written language, then followed by pronunciation, ideally presented in the International Phonetic Alphabet. Another figure lacking in the current dictionary, as well as all other existing Kurdish dictionaries, is the indication of the word stress. At least some guiding notes on the word stress in Kurmanji would have been useful for the non-Kurmanji speakers of the dictionary.

Regardless of the aforementioned shortcomings, Ferhenga Birûskî dictionary is the most important reference Kurdish-English dictionary and it will remain so for decades to come.

 

– Husein Muhammed, Senior Specialist, The Institute for the Languages of Finland (www.kotus.fi)

Volume 3

Available for purchase at: https://www.tplondon.com/

Hemû hejmarên Kanîzarê

Xwandevanên hêja,

Kerem bikin hemû hejmarên kovara Kanîzar ya ziman û zimannasiyê.

(nûkirin: 1.1.2020)

• Hejmar 16

• Hejmara 15 

• Hejmar 14

• Hejmar 13

• Hejmar 12

• Hejmar 11

• Hejmar 10

 

• Hejmar 9 

Hejmara 8

• Hejmara 7

• Hejmara 6

• Kanîzar, hejmar 5

• Kanîzar, hejmar 4

• Kanîzar, hejmar 3

• Kanîzar, hejmar 2

• Kanîzar, hejmar 1

Helbestên Shakespeare bi kurdî û inglîzî

 

Vekin û bixwînin

Dîroka dilî û guherîna zimanan

Husein Muhammed

 

Ji dil diyarî dilberê

 

Peyva inglîzî ”heart” (bixwîne: ”hart”) maneya ”dil” ya kurdî dide. Anku ew herdu peyv hevwate ne.

Di peyva kurdî ”dil” û hevwateya wê ya inglîzî ”heart” de ti deng û herfên wek hev nînin. Lê dîsa jî em ê di vê nivîsê de hewl bidin bibînin ku ew eslen eynî peyv in, ji eynî peyva proto-hindûewropî (maka zimanên hindûewropî) ya bi maneya ”dil” in. Lê piştî ku zimanên hindûewropî ji hev belav bûne û kurdî û inglîzî bi hezaran salan ji hev vebirrî mane û guherîne, di encamê de eynî peyv wisa guheriye ku li aliyekî bûye ”dil” ya kurdî û li rexê din jî bûye ”heart” ya inglîzî.

Lê dîsa jî em ê bi nimûneyan hewl bidin diyar bikin ku ”dil” û ”heart” bi rastî ji eynî peyvê peyda bûne. Bo pesindkirina vê idiaya xwe, em ê hewceyî pêşkêşkirina gelek mînakan bin. Lê bi van mîsalan em ê bikarin gelek guherînên dîrokî yên zimanên hindûewropî jî destnîşan bikin.

Bo çavkaniyên nivîsarê, li dawiya wê binêrin.

Kanîzar, hejmar 13

Sernivîsar: 

Rengîn bi kurdî

Kerem bikin hejmareke nû ya kovara xwe û zimanê xwe Kanîzarê, xwandevanên hêja. Vê carê em hejmareke 300 rûpelî û bi naverokeke dagirtî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî dixin xizmeta we kurdiyaran anku evîndarên zimanê kurdî.

Di vê hejmarê de Husein Muhammed hokerên (hevalkar, zerf, adverb) kurdî bi berfirehî dide nasîn. Nivîsara wî ya din vê carê li ser bingehên rêzimana inglîzî bi ravekirina bi zimanê kurdî ye.

Mikaîl Bilbil vekolîneke li ser peyvrêziyê pêşkêş dike. Zafer Açar qertaf û ravekên rêzimanî bi berfirehî vedikole.

Bi soranî Ce’fer Şêxulîslamî beşên cuda-cuda yên zimannasiyê dide nasîn. Dîsa bi soranî Hesen Qazî behsa pirzimanîtiya Hindistanê dike.

Vekolîna Deham Ebdulfettahî li ser lêkerên (fiil, kar, verb) kurdî di vê hejmarê de jî didome.  Hin beşên wê dê hê têra çend hejmarên bên jî bikin.

Di vê hejmarê de em çend gavan ji zimannasiyê ber bi edebiyatê ve jî diavêjin bi şertê ku têkiliya wê bi zimanê kurdî ve hebe. Bi vê minasebetê em vekolîneke Ayhan Meretowar li ser edebiyata kurdî ya klasîk belav dikin.

Herwiha em cih didin nivîsareke Şahînê Bekirê Soreklî li ser wergera dastana Derwêşê Evdî ji kurdî li inglîzî. Nivîsara din ya Soreklî li ser tehlûkeya derbarê man û nemana kurmancî ye.

Ji Seîd Verojî em nivîsarekê bi zazakî û yekê jî bi kurmancî belav dikin. Nivîsara bi zazakî dastana Xecê û Siyabendî vedikole. Nivîsara wî ya bi kurmancî jî li ser dîroka bikaranîna alfabeya kurdî-latînî ye.

Bi inglîzî di vê hejmarê de em cih didin vekolîneke lêkolerê polonî Krzysztof Lalik li ser siyaseta zimanî li Kurdistanê. Vekolîna din jî ya vê hejmarê bi inglîzî ji lêkolerê holandî Michiel Leezenberg e û derbarê şebekî û kakeyiyan û zimanê wan e.

Kerem bikin Kanîzara xwe bixwînin û jê re binivîsin!

Vekin û bixwînin!

 

NAVEROKA HEJMARA 13

Sernivîsar
Rengîn bi kurdî, r. 2

Husein Muhammed
Hoker di zimanê kurdî de, r. 3

Mikaîl Bilbil
Peyvrêzî di frazên navdêrî de, r. 18

Zafer Açar
Qertaf, ravek, r. 52

Seîd Veroj
Xebatên pêşîn li ser alfabeya kurdî-latînî, r. 63

Ayhan Yıldız
Xelîl Xeyalî û kurdî berî sed salan, r. 75

Ce’ferî Şêxulîslamî
Zimannasî çi ye?, r. 82

Hesenî Qazî
Zimanekanî Hindistan, r. 92

Deham Ebdulfettah
Lêker di zimanê kurdî de (3), r. 101

Ayhan Meretowar
Edebiyata kurdî ya klasîk, r. 128

Destana Derwêşê Evdî
li inglîzî hat wergerandin, r. 140

Seîd Veroj
Analîzek Seyehmed û Xece sero, r. 144

Şahînê Bekirê Soreklî
Tehlûkeya li ser kurmancî, r. 180

Rêzimana zimanê inglîzî
bi ravekirina kurdî, r. 185

Krzysztof Lalik
Language policy in Kurdistan, r. 265

Michiel Leezenberg
The Shabaks and the Kakais, r. 283

NIMÛNEDAR: ferhengoka inglîzî kurdî

Bo destpêkerên zimanê inglîzî

Husein Muhamed

 

FERHENGOKA NIMÛNEDAR

 

Kurte

AM bi inglîziya amerîkî

B forma demên borî (sade, dûdar, dûr)

BR bi inglîziya brîtanî

BS forma dema borî ya sade

BD forma dema borî ya dûdar û dûr

N neyînî, negatîv

PH forma pirhejmar

 

Heke awayê nivîsînê yan gotinê ji hev cuda be, forma amerîkî berî ya brîtanî hatiye danîn:

• color, colour (reng)
• example [igzempił, igzampił] (nimûne)

 

A a

a [e]: -ek, -yek: a book kitêbek, a house xaniyek

able bişiyan, bihêz: to be able to karîn, şiyan, jê hatin

about [ebawt] 1) derbarê, li ser: We talked about the situation Em derbarê rewşê axiftin 2) nêzîkî, teqrîben: about an hour nêzîkî saetekê

above [ebav] li ser, raserî, di ser re: Above his head li raserî serê wî

accept [iksêpt, eksêpt] qebûl kirin, pejirandin: We don’t accept what they do Em tis_tê ku ew dikin qebûl nakin

across [ekros] di ser re: We went across the bridge Em di ser pirê re çûn

act [ekt] 1) bizivîn, xebitîn, kar kirin, tev gerîn: We must act before they attack us Divê em bizavê bikin berî ku ew êrişî me bikin; 2) (di filmekê yan şanoyekê de) lîstin, rol hebûn:

action [ekşin] bizav, tevger, xebat, kar, bizav, aksiyon, dewr, rol

actually [ekçiłî] ya rast, bi rastî, di rastiyê de: We can improve the results, but actually we are happy with the current situation Em dikarin encaman baştir jî bikin lê ya rast em bi rewşa niha razî ne

add [ed] lê zêde kirin: Do you have anything to add? Tu dixwazî tiştekê lê zêde bikî?

addition [edişin] zêdekirin, zêdebûn: Some additions are made to the original text Hin zêdehî li teksta orijînal hatine kirin

adjective [edcêktiv] rengdêr, sifet, adjektîv: Adjective are a class of words Rengdêr komeka peyvan e

afraid [efrêd] bitirs, tirsiyayî; mixabin: I am afraid we are not be able to visit you Mixabin em nikarin seredana we bikin

Africa [efrika] Afrîka: Africa is a large continent Afrîka parzemîneka/qareka mezin e

after [aftir, eftir] piştî: after dinner piştî şîvê

again [egên] dîsa: Come again Dîsa were; dîsa bibêje

against [egênst] dijî: We are not against you, we are with you Em ne dijî we ne, em bi we re ne

age [eyc] umir, jî, temen, hîn: She is of my age Ew li umirê min e, Jiyê min û wê yek e

ago [ego] berî: five days ago berî pênc rojan

agree li hev kirin, sulh kirin, li hev hatin, pêk ki

ahead [ehêd] li pêş, li berî: He was ahead of his time Ew li pêş serdema xwe bû

air [êr] hewa: Let’s go out to take some fresh air Em biçin derve daku hinek hewayê hênik bigirin

airplane firoke, balafir, teyare: The airplane has landed Firokeyê dadaye

all [ał] hemû, gişt, tev: all at once hemû bi carekê

allow [eław] rê dan, hiştin, destûr dan, ruxset dan, icaze dan: Allow me to show it to you Bihêle ez wê nîşanî te bidim

allowed [eławd] serbest, bidestûr, ruxsetdayî, ne qedexe: It is not allowed to smoke inside Cigrakêşan li hindir qedexe ye

almost [ołmost] teqrîben, hema-hema: We traveled almost five hours Sefera me teqrîben pênc saetan vekêşe / dirêj bû

alone [ełown] bi tenê: Did you come alone? Tu bi tenê hatî?

along [ełong] li rex, bi dirêjahiya: along the road li rexê rê, bi dirêjahiya rê ve

already [ołridî] êdî, jî, ji xwe: I have already seen it Min ew dîtiye jî

also [ołso] herwiha, dîsa jî, jî: He studies biology and also mathematics Ew biyolojiyê dixwîne û herwiha matematîkê jî

although [ołðow] tevî ku, li gel ku, dîsa jî: Although they want war, we don’t want it Tevî ku ew şerî dixwazin jî, lê em naxwazin

always [ołweyz] herdem, hergav: You are always in my heart Tu herdem di dilê min de yî

am [em]: I am ez … im

America [emërika] Amerîka: There are two Americas: North America and South America Du Amerîka hene: Amerîkaya Bakur û Amerîkaya Başûr

American [emërikin] amerîkî: She is not American, she is Australian Ew ne amerîkî ye, ew awistralî ye

among [emang] di nav de: Here you are among your friends Li vê derê tu di nav hevalên xwe de yî (Ev hevalên te ne)

amount [imawnt] qas, qeder, miqder: Pour some amount of water into the cup Hinek avê bike tasê

an [en] –ek, -yek (berî peyvên bi vokalekê dest pê dikin): an apple sêvek

and [end] û: children and adults zarok û mezin

angle [engił] goşe, kujî: A 90′ angle is called a right angle Navê goşeyên 90′ goşeyên rik e

animal [enîmił]: heywan: Horses are animals Hesp heywan in

another [enaðir] yek din, yek dî: another time careka din

answer [ensir] bersiv; bersiv dan: Please answer my question Ji qenciya xwe bersiva pirsa min bide

any [enî] ti, her, çi be jî, kî be jî: Do you have any cigarettes? Gelo te ti cigare hene?

anyone [enîwän] her kes: Anyone knows who he is Her kes dizane ku ew kî ye

anything [enîðing] her tişt: Would you like to eat anything? Tu ê bixwazî tiştiştekî bixwî?

appear [epîr] xuya bûn, diyar bûn, aşkira bûn: She appears to be quite happy Wisa diyar e ku ew dilşa ye

apple [epił] sêv: Apples ripen in autumn Sêv payizan digihin

are [ar]: you are tu … î, hûn … in; we are em … in, they are ew … in

area [êriya] dever, der, war, cih, navçe: I haven’t visited this area before Ez berê nehatime vê derê

arm [arm] mil, zend; çek, sîleh: to take arms çek hildan, sîleh rakirin, şerê çekdarî kirin

army [armî] leşker: Iraqi army was defeated by American forces Leşkerê Iraqê ji aliyê hêzên amerîkî ve hat şkandin

around [irawnd] 1) li dor: I wish I could travel around the world Xwezî min karîbûya li dor dinyayê bigerim 2) nêzîkî, teqrîben, li dor: I will arrive around three o’clock Ez ê nêzîkî saet sê bigihim / bêm

arrive [errayv] gihiştin, hatin: The airplane will arrive at half past five Firoke dê saet pênc û nîv bigihe / bê

art [art] huner: Art can make you happy Huner dikare mirovî dilşa bike

artist [artist] hunermend: He is an artist, not a politician Ew hunermend e, ne siyasetvan e

as [ez] wek, mîna: as you like wek ku tu bixwazî, tu çawa bixwazî

ask [esk] pirsîn, pirs kirin: Can I ask you something? Gelo dikarim tiştekî ji te bipirsim?

at [et] li: at home li malê; bi: at once bi carekê

ate [eyt] BD ji eat

attend [etënd] beşdar bûn, tevlî bûn, amade bûn: I want to attend a language course to learn English Dixwazim beşdarî kurseke zimanî bibim daku hînî inglîzî bibim

autumn [otim] payiz: In autumn the weather gets colder Payizê hewa sartir dibe

away [ewey] li dûr, ne hazir: He has been away for a long time Demekê dirêj e ku ew dûr ketiye

Peyvên biyanî di tirkî de

 

Husein Muhammed

 

Kurtegotinek

Di qonaxa avakirina ferhengeke etîmolojî ya zimanê kurdî de gelek caran hatime rexnekirin ku “hemû peyvên kurdî wek biyanî” diyar dikim. Ev ne rast e lê rast e ku piraniya peyvên kurdî – wek yên her zimanekî din jî – ji zimanên din hatine. Piraniya peyvên hemû zimanan bi eslê xwe ne ji wî zimanî ne.

Bo diyarkirina vê rastiyê, ez ê ferhengokeke etîmolojî ya peyvên tirkî bikim. Herwiha bi heman awayî min ferhengokeke etîmolojî ya peyvên erebî jî amade kiriye. Bi vê dixwazim bidim diyarkirin ku di her zimanî de peyvên biyanî hene û gelek in.

Di vê lîsteya xwe ya kurt de tenê hin peyvên tirkî yên ji zimanên din wergirtî pêşkêş dikim. Mebesta min ne ew e ku lîsteyeke temam pêşkêş bikim: peyvên biyanî yên di tirkî de ne tenê ev in. Lê ev wek nimûne hatine diyarkirin. Giranî li ser peyvên ji zimanên îranî ye ji ber ku yên erebî û ewropî tên zanîn ku di tirkî de biyanî ne lê yên îranî bi qasî ku hewce ye nayên zanîn.

Min bi piranî peyvên wisa bijartine ku piraniya xwendevanan texmîn dikin ku bi eslê xwe tirkî ne. Min peyvên ku her kes dizane bi eslê xwe erebî yan jî ewropî ne (wek bank, radyo, muzîk, televizyon, Internet…), min li derveyî vê lîsteyê hiştine.

Etîmolojiya peyvên erebî

 

Husein Muhammed

 

Kurtegotinek

Di qonaxa avakirina ferhengeke etîmolojî ya zimanê kurdî de gelek caran hatime rexnekirin ku “hemû peyvên kurdî wek biyanî” diyar dikim. Ev ne rast e lê rast e ku piraniya peyvên kurdî – wek yên gelek zimanên din jî – ji zimanên din hatine. Piraniya peyvên hemû zimanan bi eslê xwe ne ji wî zimanî ne.

Bo diyarkirina vê rastiyê, ez ê ferhengokeke etîmolojî ya peyvên erebî û herwiha bi heman awayî ferhengokeke etîmolojî ya peyvên tirkî jî amade bikin. Bi vê dixwazim bidim diyarkirin ku di her zimanî de peyvên biyanî hene û gelek in.

Di vê lîsteya xwe ya kurt de tenê hin peyvên erebî yên ji zimanên din wergirtî pêşkêş dikim. Mebesta min ne ew e ku lîsteyeke temam pêşkêş bikim: peyvên biyanî yên di erebî de ne tenê ev in. Lê ev wek nimûne hatine diyarkirin. Pirraniya wan peyvan bi rêya erebî yan jî bi rêyeke din ketine kurdî jî.

Bi taybetî min peyvên têkilî dîn û diyanetê bijartine daku diyar bikim ku ew jî mîratê hemû mirovatiyê ne, ne tenê erebî ne. Min bi piranî peyvên wisa bijartine ku piraniya xwendevanan texmîn dikin ku bi eslê xwe erebî ne. Min peyvên ku her kes dizane ne bi eslê xwe erebî ne (wek bank, radyo, muzîk, televizyon, Internet…), min li derveyî vê lîsteyê hiştine.

Li çepê peyva erebî hatine diyarkirin, li navê zimanê ku jê hatiye û li rastê jî maneya peyvê bi kurdî. Peyva “îranî” di beşa “Ji” de tê wê maneyê ku ew peyv ji zimanekî îranî (kurdî, farisî, pehlewî, hexamenişî, avestayî…) hatiye wergirtin. Di gelek ferhengan de li cihê “îranî” peyva “farisî” tê danîn. Ev di rewşa hin peyvan de rast e lê ne di hemûyan de. Gelek caran ne mimkin e mirov bê guman bizane ka peyv ji kîjan zimanê îranî hatiye wergirtin. Loma min peyva ”îranî” çêtir dît.

Carinan ji yekê zêdetir alternatîv hene ku peyv ji kîjan zimanî ye, hingê ew bo nimûne wiha hatiye diyarkirin: ’esker ji latînî yan îranî. Carinan jî erebî ew peyv ji zimanekî din wergirtiye lê wî zimanî bi xwe jî ji zimanekî din wergirtiye. Hingê ew bo nimûne wiha hatiye diyarkirin: beled ji yûnanî ji latînî.

CUDAHIYÊN DENGNASÎ DI NAVBERA KURDÎ Û TIRKÎ DE

Husein Muhammed

Ev vekolîn dê hewl bide cudahiyên giring yên dengnasî yên di navbera kurdî (kurmancî) û tirkî de destnîşan bike. Ev vekolîn jî beşek ji berhevdana dengnasiya kurmancî û lehce û zimanên cîran e. Berî niha di nivîseke din de cudahiyên dengnasî yên kurmancî û farisî hatine miqayesekirin û di nivîsekê de jî cudahiyên kurmancî li gel zaravayên din yên serekî yên kurdî hatine rêzkirin.

Ferqa tirkî li gel farisî yan lehceyên kurdî ew e kurmancî, lehceyên din yên kurdî û farisî hemû ji eynî malbatê ne lê tirkî û kurdî ne ji heman binemalê ne. Loma di berhevdana kurmancî û lehceyên yên kurdî de yan jî di navbera kurmancî û farisî de mirov dikare ne tenê bibêje ka çi cudahî niha hene lê dikare bibêje ka ew cudahî çawa peyda bûne. Hejmareke pir mezin ya peyvên hevreh (ji eynî rehî) yên xwemalî di kurdî û farisî de hene, mirov dikare wan bide ber hev û bibêje filan deng di kurdî de hevberî bêvan dengî di farisî de ye.

Ji ber ku kurdî û tirkî ne ji eynî binemala zimanî ne, peyvên wan yên hevpar (ji bilî çend libên bi tesadifî wek hev) nikarin di herdu zimanan de xwemalî bin, bi zerûrî di yekê ji wan de – gelek caran di herduyan de – peyvên bi eslê xwe biyanî ne.

Loma berhevdana dengnasiya kurdî û tirkî dê bi zerûrî ji berhevdana kurdî û farisî yan jî berhevdana lehceyên kurdî cuda be. Lê dîsa jî berhevdana dengnasiya kurdî û tirkî jî mimkin û biber e jî. Mirov dikare:

• deng û dengrêziyên di wan de bi giştî mimkin bide ber hev
• guherîna peyvên bi eslê xwe biyanî di wan de bide ber hev