FERHENGOKA ZIMANÊ ZAROKAN

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 8

___________________

Kovara Kanîzar bi hevkarî li gel koma Zimanê Kurdî[1]

Mebest ji ”zimanê zarokan” li vê derê hin peyv in ku mezin di navbera xwe de bi kar naînin lê zarok di jiyê anku temenê xwe yê biçûk de dibêjin û herwiha gelek caran jî mezin wan di axiftina xwe ya li gel zarokan de dixebitînin.

Armanca me li vê derê rêzkirina wan peyvan e ku di axiftina di navbera mezin û zarokan de tên bikaranîn û zarok wan ji mezinan hîn dibin û nifş bi nifş ew kêm-zêde wek xwe dimînin. Merema vê ferhengokê ne ew e ku wan peyvan rêz bike ku yek yan hin zarok ”şaş” dibêjin.

Peyv ji agahîderên (informant) ji çendîn deverên cuda hatine komkirin. Piraniya agahîderan kurmancîaxiv bûne lê hin jî soranîaxiv. Piraniya peyvan di ”zimanê zarokan” de li deverên kurmancîaxiv de tên bikaranîn lê çend peyv jî ji soranî ne ku di kurmancî de ne li kar in.

Eger (S) li dûv peyvê hebe, ew bi soranî lê ne bi kurmancî ye. Eger (S) li pey peyvê tine be, ew tenê bi kurmancî ye yan jî kurmancî û soranî ye.

Di vê hejmarê de em ê ferhengoka peyvên zimanê zarokan belav bikin û di hejmara bê de jî taybetmendiyên zimanê zarokan vekolin.

”Karîn”, ”şiyan” û ”tiwanîn” û hevrehên wan di zarên kurdî de

Husein Muhammed

Spasiyên bêpayan bo van kekên hêja ku di amadekirina vê nivîsarê de xwe bi bersivdana gelek pirsên min westand: Hasan Aslan (zazakî), Muhemmed Teqevî (kurmanciya Xorasanê), Ali Bayrakli (kurmanciya Konyayê).

Di zimanê kurdî de, li gor zar û devokên cuda, sê peyvên ji rehên cuda bi maneya ”taqet hebûn, pê çê bûn, jê hatin, qabiliyet hebûn, hêz û qewet bo kirina tiştekî hebûn” (bi inglîzî ”can, to be able to”) tên bikaranîn:

• karîn (herwiha ”kanîn kaynîn, kûynîn”)
• şiyan (herwiha ”şên, şe kirin, şu kirin”, bi zazakî ”şayene, eşkayene, şikayene, bese kerdene”)
• tiwanîn (herwiha ”tiwanisîn, tiwanistin, tanistin”)

Mirov dikare bergeh û cografyaya bikaranîna van peyvan wiha diyar bike:

Kovara Kanîzar, hejmar 8

 

Vekin û bixwînin!

_____________

Sernivîsar:

Zimannasî bi berfirehî

Dîsa kerem bikin hejmareke kovara xwe Kanîzarê, xwandevanên delal. Vê carê jî em çend vekolînên dirêj û hin nivîsarên kurttir bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî belav dikin.

Husein Muhammed vê carê dest avêtiye navên hejmaran û hejmarsaziyê di zimanê kurdî de. Ew di 50 rûpelan de hejmarên bingehîn yên kurdî li gel varyantên wan yên devokî û etîmolojiya wan dide nasîn. Vekolîna wî ya dirêj li ser hejmaran dê di hejmara dûv vê de jî berdewam be. Ew di vê hejmarê de herwiha li ser peyvên malbatî û xizmatiyê û herwiha li ser etîmolojiya wan jî dinivîse.

Di vê hejmarê de em sê vekolînan bi wergerên wan diweşînin. Vê carê jî Hesen Qazî beşek ji kitêba Peter Trudgill ya li ser zimannasiya civakî wergerandiye soranî û em wê bi alfabeya kurdî-latînî belav dikin. Newzad Hirorî nivîsara zimannasê navdar D. N. MacKenzie bi navê ”Koka zimanê kurdî” li kurmancî wergerandiye. Mahir Dogan nivîsareke Husein Muhammed ya bi navê ”Peyvên me ji kû tên?” wek ”Çekuyê ma kotî ra yenê?” wergerandiye zazakî.

Di vê hejmarê de jî em du nivîsarên zimannasî yên bi inglîzî belav dikin. Yek jê vekolîneke Sinan Zeyneloğlu, İbrahim Sirkeci û Yaprak Civelek ya li ser zimanguhêziyê anku destberdana ji zimanekî û qisekirina êdî bi zimanekî din di nav kurdên Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê de ye. Nivîsara din ji Muhemedreza Behadur e ku vekolîneke li ser hevoksaziya kevirnivîsa navdar ya Darayê Mezin yê hexamenişî ye û li Bêhistûna Kirmaşanê ye.

Wek carên din jî, ev hejmar jî cih dide nasandin û nirxandina du kitêbên li ser zimanê kurdî, yeke nû û yeke kevn. Berhema nû ferhenga soranî-kurmancî-tirkî ya Abdullah Ekici ye. Kitêba kevn jî yekem rêziman û ferhengoka zimanê kurdî ya bi zimanekî ewropî ye ku sala 1787 ji aliyê Maurizio Garzoni ve bi îtalî hatiye nivîsîn. Kanîzar ne tenê wê dide nasîn lê herwiha tevahiya wê kitêbê pêşkêşî xwandevanên xwe dike.

Kanîzar vê carê du xebatên zibareyî anku bi hevkarî pêşkêş dike. Yek ji wan li ser peyvên ”karîn, şiyan, şe kirin, tiwanîn” û varyantên wan yên devokî ne ku di berhevkirin û berhevdana wan de me ji şarezatiya sê camêran sûd wergirtiye: Ali Bayraklı (kurmanciya Konyayê), Hasan Aslan (zazakî) û Muhemmed Teqevî (kurmanciya Xorasanê). Xebata din jî ferhengoka zimanê zarokan e ku me bi alîkariya koma Zimanê Kurdî ya li ser Facebookê amade kiriye.

Di vê hejmarê de em herwiha ferhengokeke matematîkê ji Zagros Haco diweşînin.  Wek di hejmarên din de, vê carê jî em dîsa ferhengoka xwe ya zimannasiyê anku Zarnameyê berfirehtirkirî belav dikin.

Kerem bikin bixwînin û ji bîr nekin bo Kanîzara xwe binivîsin!

kovarakanizar@gmail.com

_________________________

Naveroka hejmara 8

Sernivîsar

Zimannasî bi berfirehî, r. 2

Husein Muhammed

Hejmar û hejmarsazî, r. 4

Nasandin

Ferhengeke soranî-kurmancî-tirkî, r. 56

Peter Trudgill (wergêr: Hesen Qazî)

Ziman û cinsî komelayetî, r. 59

Zimanê zarokan

Ferhengoka peyvên zarokan, r. 77

Karîn, şiyan û tiwanî
û hevrehên wan di zarên kurdî de, r. 80

N. Mackenzie (wergêr: Newzad Hirorî)

Koka zimanê kurdî, r. 85

Maurizio Garzoni

Rêzimana kurdî  ji sala 1787, r. 107

H. Muhammd (açarnayox: Mahir Dogan)

Çekuyê ma kotî ra yenê?, r. 110

Malbat

vekolîneke peyvnasî, r. 120

Zagros Haco:

Ferhengoka matematîkê, 147

Zeyneloğlu, I. Sirkeci, Y. Civelek

Language shift among Kurds in Turkey, p. 162

 Muhammedreza Bahadur:

Sentential logic in Behistun Inscription, p. 187

Zarname

Ferhengoka peyvên zimannasî, r.  193

 

Vekin û bixwînin!

 

 

 

Navê(n) hejmara 0 û dîroka wê

 

Husein Muhammed

(Ev nivîs beşeke biçûk ji kitêbeke li ser navên hejmarên kurdî û peydabûn û bikaranîna wan e ku niha tê hazirkirin.)

Bi kêmî nêzîkî 4000 heta 5000 salan e ku di zimanên hindûewropî de nav bo hejmarên 1 – 100 û belkî herwiha hejmara 1000 jî hebûne. Lê ne demeke pir dirêj e ku mirovan fehm kiriye ku sîstema 0 bi kar bînin û bi wê hejmaran dehcarî, sedcarî, hezarcarî û hwd. bikin:

• yek/1 û 0 = deh/10
• 10/deh û 0 = sed/100
• 100/sed û 0 = hezar…

Yekem car ev awayê bikêrhatî li Hindistanê hatiye fehmkirin û bikaranîn. Di heman demê de yekem car 0 wek hejmar hatiye hesibandin. Di zimanê zanistî yên wê demê yê Hindistanê de anku di sanskrîtî de navê ”sûnye” li vê hejmarê hatiye kirin ku maneya wê ya bingehîn ”vala, xalî, bêpar, tine” bû.[1]

Rêzimaneke kurdî ji sala 1787

Husein Muhammed

Kitêba qeşeyê îtalî Maurizio Garzoni Grammatica e Vocabolario della Lingua Kurda (Rêziman û ferhengoka zimanê kurdî) sala 1787ê li Romaya Îtalyayê hatiye çapkirin. Ew wek yekem berhema li ser zimanê kurdî ya bi zimanekî ewropî tê nasîn. Bi qasî ku tê zanîn, ew heta niha jî tekane rêziman û ferhenga kurdî ye ku bi zimanê îtalî hatiye belavkirin.

Garzoni kitêba xwe bi pêşgotineke li ser zimanê kurdî dest pê dike. Dûv re ew dengnasiya kurdî dide nasîn, paşî jî hewl dide yek bi yek beşên rêzimana kurdî pêşkêş bike.