Zimanê me bi peyvên biyanî zengîn e!

Vê dawiyê, bi taybetî jî piştî derketina ferhenga min ya etîmolojiyê ya bi navê Rehnas, hin xanim û camêr carinan peyaman ji min re dişînin û daxwaza rehnasî û etîmolojiya hin peyvan ji min dikin (bi piranî peyvên ku min etîmolojiya wan di Rehnasê de nenivîsîbe ji ber ku yên ku min etîmolojiya wan nivîsîbe, ji xwe ji wê derê lê dinêrin).

Hinek kes dixwazin rastiyê bizanin û ji wan re ya giring zanîna reh û rîşên filan peyvê ne (em ji van kesan re li vê derê bibêjin ”koma yekem”). Hinek jî hewl didin bi pirsîna ji min piştgiran bo idiayên xwe yên ”filan peyv bi eslê xwe kurdî ye” wergirin (em van jî bi ”koma duyem” bi nav bikin).

Helbet gelek caran bersiv li ba min nîne lê hewl didim lê bigerim û vekolim. Dîsa jî gelek caran nikarim bersivê peyda bikim.

Kurdkîya reben rut mekerê

Bi kurmancî

______________________

nuştox: Husein Muhammed
çarnayox: Mahîr Dogan

 

”Êvar e, cîhan sar e, werin em biçin malê” (Şan o, cîhan serd o, bêrê ma şorîme keye). No vate xêzefilmêko ke seba domanan ameyo amade kerdene, ey ra yo. Merdim çekuya “dinya” kurdkî de bi zaf manayan xebitneno. Nînan ra yew zî manaya “hewa”yî dana: “Dinya serd a = Hewa serd o”.

La seba ke çekuya “dinya” bi eslê xo erebkî ya û tirkî de zî sey “dinya” yena xebitnayene, xeylê kurdan na xo rê heram kerda. Weriştî kewtî çekuya “cîhan“ dima ke dapîr û bapîranê kurdan caran nêxebitnayêne. Çend nîşanê naye estê ke “cîhan” çekuyêka kurdkî nîya, la a zî demo peyên farsikî ra ameya girewtene.

1. Ma dapîra kamî “cîhan” xebitnayêne yan zî xo çekuya “dinya” ra pawitêne? Hezar serran ra zêde yo ke çekuya “dinya” ziwanê ma de cayê xo girewto û qet yew kurdkîzano “sade” zî çin o ke ney fehm nêkero.
2. Girîngîya xo zî het a, çekuya “cîhan”î qet îdyomanê kurmanckî de çin a. Merdim (bi kurmanckî) vano “dîn û dinya”, “dinya û axret”, “li darê dinyayê”, ”dinyaya derewîn”, ”dûlika dinyayê”… La merdim besenêkeno nê vateyan pê çekuya “cîhan”î ya farismanckî bivurno, nêke merdim do nê îdyomanê qalibgirewteyan seqet bikero. No kî dîyar keno keno çekuya “cîhan”î kurmanckî (yan heme kurdkî) de newe fariskî ra ameya girewtene.
3. Vengê “-îh-“ kurmanckî de xerîb o. Merdim eşkeno binuso “bî, cî, sî, rî” yan zî “bih, cih, sih, rih”, la nuştişê bi hewaya “bîh, cîh, sîh, rîh” teberê vengnasîya kurmanckî der o. La ancîya çekuya “cîhan”î bi “-îh-“ a.

Ziwanê kurdkî hetê xeylê hetan ra yeno xeripnayene. Verê cû, heme zext û zoran ra oyo tewr girs yasaxê xebitnayîşê ziwanê kurdkî bî: qedexeyê ziwanê kurdkî hetê dewletanê îşxalkeran ra. No astengkerdiş zî hê dewam keno, la hêdî-hêdî beno sistêr. Nika belaya ke ney ra zî girs a, balnedarî û bêeleqedarîya kurdan bi xo ya: kurdî xo xo de bi kurdkî qisey nêkenê, nêwanenê û nênusenê.

Pere yan dirav, meydan an qad, zengîn an dewlemend…

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 7

Jineke belkî zengîn li gel pereyên xwe li meydanekê

Di kurdî de gelek peyv hene ku xelk ji mêj ve bi kar tîne û her kes jê fehm dike lê dîsa jî nivîskarên kurd û medyaya kurdî ji wan direvin û xwe dispêrin bikaranîna hin peyvên din ku ji piraniya kurdîaxivan an kurmancîaxivan re nenas û xerîb in.

Kerem bikin em bi hev re li çend nimûneyan binêrin:

• pere/pare, meydan, zengîn

Ev peyv li hemû deverên kurmancîaxiv hene û her kurmancîaxivekî sade jî wan fehm dike. Lê ji ber ku ew heman peyv bi şiklê ”para, meydan, zengin” di tirkî de jî tên bikaranîn, gelek nivîskar û medyakarên me ji van peyvan direvin û van peyvan li cihê wan dinivîsin:

• dirav (pere/pare)
• qad (meydan)
• dewlemend (zengîn)

Sebebê bikarneanîna peyvên wek ”pere/pare, meydan, zengin” ji aliyê nivîserên kurd ve ew e ku yan ew texmîn dikin ev peyv bi eslê xwe tirkî ne yan jî li eslê van peyvan nafikirin lê dixwazin kurdî bi her awayî ji tirkî cuda be. ”Hema bila ne wek tirkî be, çi dibe bila bibe.”

Lê di rastiyê de peyvên ”pere/pare, meydan, zengîn” hemû bi eslê xwe kurdî-îranî ne. ”Pere/pare” û ”zengîn” yekser ji zimanên îranî (ihtimalen ji farisî) wek ”para” û ”zengin” ketine tirkî. ”Meydan” hê ji zû ve ji pehlewî (ku zimanekî îranî bû) ketiye erebî û ji erebî derbazî tirkî jî bûye. Heman peyv bi şiklê ”miyan” (bi maneya ”navber, navbeyn”) niha jî di farisî û zazakî de maye.

Lê herçi peyvên ”dirav, qad, dewlemend” in – ku gelek nivîserên me wek ”peyvên kurdî yên resen” texmîn dikin û bi kar tînin – di rastiyê de her sê jî bi eslê xwe biyanî ne.

Peyva ”dirav” ji mêj ve ji yûnanî ”draxma” hatiye, bi demê re X jê ketiye û M jî di kurmancî de bûye V wek çawa ku M-ya paşvokalî di gelek peyvên din de jî di kurmancî de bûye V. Bo nimûne, kurmancî ”nav, gav, dav” lê farisî û zazakî ”nam-, gam, dam”. Yan bo guherîna XM bi V bidin ber ”tuxm” û ”tov”.

Peyva ”qad” bi zelalî ji erebî hatiye. Peyva ”dewlemend” jî vê dawiyê bi rêya soranî ketiye kurmancî. Lê soranî jî ne ji mêj ve ew ji farisî wergirtiye. Farisî jî ew ji peyva ”dewle(t)” ya ji erebî û ji paşgira ”-mend” ya îranî çêkiriye.

Bi gotineke din, eger mirov li pey kurdiyeke ”paqij” be, divê mirov peyvên wek ”pere/pare, meydan, zengîn” bi kar bîne, ne peyvên wek ”dirav, qad, dewlemend”. Bi taybetî jî eger mirov bixwaze wî zimanî bi kar bîne ku xelk wek zimanê xwe dibîne û tê digihe.

 

Husein Muhammed

 

Em çima kurdî li ber xwe dikin çiyayekî asê?

Husein Muhammed

Tiştekî aşkera û diyar e ku hemû kurd di fehmkirina ji hev de zehmetiyê dikêşin. Mebesta min li vê derê ne dîtinên siyasî, civakî yan dînî ne. Ez behsa zehmetiyên zimanî dikim.

Zehmetiyên fehmnekirina ji zimanê hev di nav kurdan de baş tê nasîn û gelek caran tê behskirin. Hin sebebên vê tênegihiştinê gelek tên dubarekirin: 1) hebûna lehceyên cuda û 2) hebûna alfabeyên cuda.

Helbet ew herdu sebeb jî tesîrê li kêmbûna têgihiştinê dikin. Lê bi min ew ne sebebên serekî ne:

• Hebûna gelek lehceyan bi ti awayî ne xusûsiyeteka zimanê kurdî ye: di her zimanî de lehce hene û ew pirr ji hev cuda ne jî.

Gelek peyv li gor devokan diguherin lê piraniya guherînan wisa biçûk in ku tesîrê li ser fehmkirinê nakin. Bo nimûne, di kurmancî de bi maneya ”vê gavê” peyvên wek ”niha, niha, niho, nika, noke…” li kar in. Lê kurmancîaxivên ku bi devoka xwe peyva ”niha” bi kar bînin jî, dikarin bi hêsanî ji peyvên ”niho, nika, noke” fehm bikin.

Peyvên me ji kû tên?

Husein Muhammed

Peyvên hemû zimanan ji çend çavkaniyên cuda ne. Bo nimûne:

1) ji binemala wî zimanî bi xwe (di kurdî de ji proto-hindûewropî, proto-hindûarî û proto-îranî)

2) ji zimanên cîran (bo nimûne wergirtina ji hev di zimanên Rojhilata Navîn de: erebî, farisî, kurdî, tirkî…)

3) ji çavkaniyên navneteweyî (bo nimûne peyvên wek ”kamera, radyo, televizyon” ku di piraniya zimanên dinyayê de wek hev in.)

4) peyvên ku di filan zimanî bi xwe de ji peyvên heyî hatine çêkirin (ji peyvên xwemalî bo nimûne ”dest-pê-kirin” yan jî ji peyvên xwemalî û biyanî wek mînak ”fehm-kirin” yan jî ji peyvên biyanî meselen ”talih-û-nesîb”).

Armanca vê kurtevekolînê ew e ku diyar bike ka peyvên kurdî (bi taybetî kurmancî) ji kîjan çavkaniyan in. Hedefa vê vekolînê destnîşankirina çavkaniyên peyvên kurdî ye anku gelo peyvên di kurdî de heyî ji kû hatine. Merema vê vekolînê ya serekî ne ew e eşkere bike ka peyv ji kurdî çûne kîjan zimanan. Ew jî hêjayî vekolînê ye lê li vê derê ne mijara me ye.

Kurdiya reben rût nekin!

 

Husein Muhammed

[Herwiha bi zazakî]

”Êvar e, cîhan sar e, werin em biçin malê.” Ev gotin ji filmkartonekê ne ku bo zarokan hatiye amadekirin. Mirov peyva ”dinya” di kurdî de bi gelek maneyan bi kar tîne. Yek ji wan jî wateya ”hewa” dide: ”Dinya sar e = hewa sar e”.
Lê ji ber ku peyva ”dinya” bi eslê xwe ji erebî ye û di tirkî de jî wek ”dünya” tê bi kar anîn, gelek kurdan ew li xwe heram kiriye. Ew rabûne bi pey peyva ”cîhan” ketine ku dapîr û bapîrên kurdan ti caran bi kar nedianî. Çend nîşanên wê yekê hene ku ”cîhan” ne peyveke kurdî ye lê vê dawiyê ew ji farisî hatiye wergirtin: