Dengrêziya kurdî

Husein Muhammed

Peyv ji kîteyan (kiteyan, heceyan, bi inglîzî syllable) pêk tên. Peyv dikare yekkîteyî be, wek ”av”, dukîteyî be wek ”bi-rin” yan pirrkîteyî be wek ”gi-han-di-bû-yê”. Her parçeyeka peyvê, ya ku mirov dikare lê bêhna xwe bide berî ku parçeya din ya peyvê bibêje, kîte ye.

Mebest ji dengrêziyê birêzkirina dengan di kîteyan de ye. Navê dengrêziyê bi navneteweyî ”fonotaksî” yan ”fonotaktîk” e, bi awayê xwe yê inglîzî ”phonotactics” ji yûnaniya kevn ”phōnḗ ” (deng) û ”taktikós” (rêzkirin). Li gor qeyd û bendên dengrêziya her zimanekî, birêzkirina hin dengan li pey hev mimkin e û hin jî ne mimkin e. Bo nimûne, di kurdî de ”s” û ”t” dikarin li destpêka peyvê hebin (”stêr, stem, standin”) lê ”n” û ”d” nikarin dest bi ti peyvekê bikin (*ndêr, *ndem, *ndandin – di vê nivîsê de stêrka * nîşana wê ye ku ew form nîne yan ne mimkin e). Lê li dawiya yan nava peyvê hem ”st” û hem jî ”nd” dikarin hebin: ”mast, rast, ristin” û ”çend, çandin, bilind”.

Dengê A – peydabûn û guherîna wî

(Nûkirin 12.1.2020)

 

Husein Muhammed

Herfa ”a” di kurmanciya giştî û standard de[1] nîşana vokala nizm ya paşî ya ne-gilor e, bi gotineke din vokala vekirî ya paşî ya ne-girovir e.

Mebest ji ”nizm” yan ”vekirî” ew e ku di dema çêbûna vî dengî de ziman li binê devî ye (ne bi banê devî ve ye). Mexseda ”paşî” ew e ku ziman di dema peydabûna vî dengî de li paşiya devî ye (ne li pêşiya devî ye). Merem bi ”ne-gilovir, ne-gilor” jî ew e ku lêv nayên gilor- anku girovirkirin û nayên pêşve lê pehn û li cihê xwe yê asayî dimînin.

Bi alfabeya erebî li nav û dawiya peyvê ew wek ا tê nivîsîn. Li destpêka peyvê di kurdî de ew wek ئا tê diyarkirin lê di erebî û farisî de ew wek آ tê nîşankirin. Bi alfabeya kurdî-krîlî ew wek ”а” dihat nivîsîn.

Dengê ”a” yê kurdî û heman dengê tirkî ji eynî cihî derdikeve lê ”a” ya kurdî ji ya tirkî di peyvên tirkî yên xwemalî de dirêjtir e.

Ev deng bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) bi nîşana [ɑ]  (ne bi ”a”) tê diyarkirin. Di kurdî de ew herdem dirêj e û loma bi IPAyê herdem nîşana dirêjkirinê : li pey vî dengê kurdî ye anku ew wek [ɑ:] tê diyarkirin.

Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî: