Qanûn, yasa yan zagon?

Husein Muhammed

Me berê jî li ser vê mijarê nivîsîbû lê ji ber tevliheviya bikaranîna peyvên qanûn, yasa û zagon û ji ber nîqaşên li ser “kîjan ji wan kurdî ye û kîjan ne-kurdî ye”, em dîsa lê vegerin:

Parlemana Kurdistanê navê biryarên xwe dike yasa ji ber ku bi texmîna kurdên Başûr qanûn peyveke ”ji erebî” ye.

Medyaya Bakurê Kurdistanê vê peyva yasa qebûl nake ji ber ku bi texmîna kurdên Bakur yasa ”ji tirkî” ye.

Birêveberiya Rojavayê Kurdistanê ne peyva qanûn û ne jî ya yasa bi kar naîne ji ber ku bi texmîna wan qanûn ji erebî ye û yasa ji tirkî ye. Ew peyva zagon ya qaşo kurdî bi kar tînin.

Gelo rastî çi ye û em kîjan ji wan bi kar bînin?

Kurdan qanûn ji erebî قانون (qanûn) wergirtiye lê ereban bi xwe jî ew ji yûnanî κανών (kanón) deyn kiriye.

Yûnanan ew ji peyva κάννα (kanna: rûl, çîx, qamîş) çêkiriye. Lê wan jî peyva κάννα îcar ji akadî 𒄀 (qanû: “rûl, çîx, qamîş”) wergirtiye.

Ji xwe akadî jî ew ji sûmerî 𒄀𒈾 (gina) deyn kiriye… û dîroka peyvê belkî hê jî dûrtir diçe.

Bi latînî jî ew bi forma canon bû û wisa ketiye inglîzî û niha jî bi wateya qanûn ya rêziknameyên dêr û klîseyan tê bikaranîn.

Herçi yasa ye, ew bi rêya tirkî yasa ji mongolî yasag e. Heman peyv serekaniya yasak (qedexe, mennû’) ya tirkî ye ku wek yasax ketiye kurdî jî (bi taybetî kurdiya devkî li Bakurê Kurdistanê).

“Zagon” ji закон (zakon) ya rûsî ye û ihtimal e ku bi rêya kurdên Sovyeta berê ketiye kurdî. Piraniya kurdan wê fehm nakin.

Herçi peyva “distûr” e, ew li Iraqê ne tenê di kurdî lê herwiha di erebî de jî bi maneya “qanûna bingehîn” (ing: constitution, tirkî: anayasa) tê bikaranîn. Lê ereban ew ji zimanekî îranî wergirtiye.

Lê di kurdî de “destûr” bi giştî bi maneya “izin, ruxset, îcazet, rêdan” tê bikaranîn.

Peyva “qanûn” bo bikaranînê ji peyvên din baştir e ji ber ku hemû kurd li hemû parçeyên Kurdistanê wê fehm dikin.

Bab û kalên me bi sedan salan e ku wê peyvê bi kar tînin. Em jî dest jê bernedin.

Ferhenga Têgihên Hiqûqî

Li Amedê di 25ê Kanûnê de Ferhenga Têgihên Hiqûqê bi merasîmekê hat nasandin.

Ev xebat ji hêla Baroya Amedê û Weqfa Mezopotamyayê ve hatiye kirin. Me jî li ser vê xebatê bi zimannas Dr Mîkaîl Bilbilî re hevpeyvînek kir ku yek ji edîtorên vê xebatê ye û koordînatorê Weqfa Mezopotamyayê ye. Wî pirsên me yên derheqê vê xebatê de bersivand.

Di vê hevpeyvînê de Mikaîl Bilbil ragihand, ev ferheng bi xebateke 4 salan û ji aliyê akademîsyenên Kurd ên ji Bakur û Başûrê Kurdistanê ve hatiye amadekirin.

Bilbil di vê baweriyê de ye, ku ev ferhneg dê bibe bingeheka baş ji bo xebatên akademîk ên nû.

Rûdaw: Hûn bi kurtahî dikarin behs bikin ku vê xebatê çawa dest pê kir?

Mîkaîl Bilbil: Dema ku gorbihişt Tahir Elçî serokê Baroya Diyarbekirê bû, ji bo çêkirina ferhengeka hiqûqê ya bi hevkarî, biryar hatibû dayîn. Piştî şehîdbûna wî, Baroya Diyarbekir û Weqfa Mezopotamyayê, xwedî li wê biryarê derketin dest bi amadekirinan kir. Wekî gava pêşî jî lijneyek hat avakirin ku hem ji pisporên ziman hem jî yên hiqûqê pêk dihat.

Dema em li lijneya amadekar dinêrin, em dibînin ku ji bîst kesan heşt kes ji Herêma Kurdistanê ne. Gelo tu dikarî hinekî behsa vê yekê bikî?

Bi rastî ezmûna Herêma Kurdistanê ji bo me gelekî giring e. Li wir gelek zanîngeh hene û pisporên hêja yên hiqûqê û ziman peyda dibin. Me jî xwest em ji zanîna wan sûdê wergirin. Loma jî me hem pisporên kurdiya kurmancî hem jî yên kurdiya Soranî dawet kirin. Hinek ji wan pisporên ziman bûn hinek jî yên hiqûqê bûn. Wekî mînak ji Zanîngeha Zaxoyê Ebdulwehab Xalid Mûsa; ji Zanîngeha Duhokê, Bahîz Omer Ehmed; ji Zanîngeha Raperînê, Sebah Reşîd Qadir profesorên ziman bûn. Beyar Tahir Seîd, Ebdullah Casim Receb, Nasih Husên Silêman û Hekar Findî jî dîsa ji Herêma Kurdistanê dihatin û gelekî feydeya wan çêbû. Bi baweriya me, mirov çi xebateka akademîk bike, eger mirov ji tecribeya Herêmê sûd wernegire dê gelekî kêm bimîne. Mala wan ava be, eger ew nebûna dê ev xebat bi vî şiklî pêk nehata.

Baş e, bi kurtahî hûn dikarin behsa naverok û rêbaza çêkirina vê xebatê bikin? 

Wekî hin dizanin çêkirina ferhengên têgihan karekî pir zehmet e. Ji bo zimanên wekî kurdî ku di sed salên borî da hat qedexekirin û geşedana wê derb xwar, ev kar hîn zehmettir e. Loma me biryar da ku pêşî em têgihên sereke yên hiqûqê çêbikin. Ew jî nêzî hezar têgihan bûn û ji têgihên sereke yên hiqûqa medenî, sizayî, giştî, karî, kargêrî û bazirganiyê pêk dihatin. Me di vê çeroweyê da dest bi komxebatan kir û piştî bîst û du komxebat û çar salan ev xebat bi dawî bû. Taybetiyeka vê ferhengê jî ew e ku pênaseyên têgihan û mînakan jî cih girtine. Herweha di ferhengê da ji bilî kurdî, me bergindên têgihan yên îngilîzî, erebî, farisî û tirkî jî dane.

Li gor baweriya we dê ev ferheng bêtir bi kêrî çi bê?

Bi baweriya min ev ferheng dê bibe bingeheka baş ku xebatên din li ser ava bibin. Herçend hezar têgih ne zêde ne, lê ji ber ku yên sereke ne bi hêsanî dikare bê firehkirin. Herweha di dadgehan da gelek caran problemên wergerê çê dibûn û gelek zehmetiyan rû didan û ev xebat dê ji bo vê yekê jî alîkar be.

Xebata we nêzî çar salan dewam kiriye. Xebatên weha demdirêj ne zehmet in gelo?

Bi rastî yek ji serkeftina vê xebatê jî ew e ku bi îstiqrar û bi rêk û pêk çar salan berdewam kiriye. Berî hertiştî ev xebateka kolektîf e û xebatên weha kolektîf di kurdan da kêm in. Bi xêra van xebatan kurd hînî çanda xebata kolektîf dibin. Xebatên kolektîf bê guman ji yên takekesî zehmettir in. Lê me fam kir ku dema samîmiyet û israr hebe, hemû zehmetî ji holê radibin. Hinek ji komxebatên me, sê-çar rojan dewam dikir ku gelek kesan dest ji karê xwe berdidan û dihatin. Lê wekî me got, dema samîmiyet û israr hebe kar gelekî hêsan dibe.

Rûdaw

 

DADNAME – ferhengoka dadnasî ya inglîzî – kurdî (A – C)

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 2 

———————–

Husein Muhammed

Kurte

l lêker / verb

n navdêr / noun

r rengdêr / adjective

A

 

abduct l (mirov) revandin

abducted revandî

abduction n revandin

abductor revîner

accept l pejirandin, qebûl kirin

acceptance n pejirandin, qebûlkirin

accepted pejirandî, qebûlkirî

accepter qebûlker, pejirîner

acceptor wergir, pêşwazîker, qebûlker, pejirîner

accomplice hevtawan, kesa/ê ku li gel kesekî din tawanek kiriye

account l hesab kirin, hejmartin, jimartin, mihasebe kirin; n hesab, hejmar

accountant mihasib, hejmêrkar

accusation tomet, tometbarkirin, tawanbarkirin

accuse tometbar kirin, tawanbar kirin

accused tometbar, tawanbar, bersûc

acknowledge itiraf kirin

acknowledgement itiraf

acquit l berdan, dest jê berdan, beraet kirin

acquital n destjêberdan, hiştin; beraet, beraetkirin

act l xebitîn, kar kirin, doz vekirin; n qanûn(ek)

action xebat, kar; doz

adjectival law qanûna dadgêrriyê

adjudicate biryar dan, ferman kirin

adjudication biryar, ferman, hukim

administrate bi rê ve birin, îdare kirin

administration birêveberî, îdare

administrator birêveber, gerînende, îdareker

admiral admîral, efserê hêzên deryayî, zabitê qewetên behrî

admissibile dadbar, meqbûl, delîlên ku dikin rê bê dank u dozek li dadgehê vebe û dadgeh biryarê li ser bide

admissibility dadbarî

admonish şîret lê kirin, nesîhet lê kirin, tembî lê kirin; hişyarî danê

affiant sondxwer

Kanîzar 1: Qanûn, yasa yan zagon?

Kovara Kanîzar

Parlemana Kurdistanê navê biryarên xwe dike yasa ji ber ku qanûn ”ji erebî” ye. Medyaya Bakurê Kurdistanê vê peyvê qebûl nake ji ber ku yasa ”ji tirkî” ye. Birêveberiya kantonên Rojavayê Kurdistanê wan bi kar naîne ji ber ku qanûn ji erebî ye û yasa ji tirkî ye. Ew peyva zagon ya qaşo kurdî bi kar tînin.

Gelo rastî çi ye û em kîjan ji wan bi kar bînin?

MAFNAME – ferhenga dadnasî ya kurdî-inglîzî

Husein Muhammed

Mafname yekem ferhengoka peyvên dadnasî anku hiqûqî ya kurmancî ye. Ew salên 2000 – 2001 hatiye amadekirin. Hemû peyvên wê ji nivîsên heyî yên kurdî hatine wergirtin. Ew ne peyvên çêkirî ne lê peyvên wisan in ku yan di nav gel de hatine bihîstin yan jî di nivîsan de hatine dîtin û hatine berhevkirin.

Danerê ferhengokê, Husein Muhammed, hingê li zanîngehê dadnasî û wergerandina zimanê inglîzî dixwand. Niha ew wek dadnas kar dike.

Mafnameyê veke û bixwîne!