Komên konsonantî di kurdî de

Husein Muhammed

Di kurdî de komeke cotkonsonantan heye anku du konsonant dikarin li peyv hev di heman kîteyê (hece, bi inglîzî syllable) de peyda bibin, bo nimûne (cotkonsonant hatine qelewkirin): kurd, reng, kerb, text, evd / ebd, blok, standin…”

Hin ji van komkonsonantan dikarin hem di peyvên xwemalî û hem jî di peyvên esil-biyanî de peyda bibin. Hin ji wan tenê di peyvên esil-biyanî de hene, bo nimûne koma BD wek di peyva ”ebd” ya erebî de yan jî KR di ”krîz” ya ji zimanekî ewropî wergirtî de.

Bi tabloya li jêr em ê hewl bidin hemû komên konsonantan yên di kurdî (kurmancî) de mimkin pêşkêş bikin. Paşî em ê ji her komekê ji wan çend nimûneyan bidin. Dû re em ê van koman li ser sê beşan parve bikin: 1) komên konsonantî yên ku di peyvên kurdî-îranî de peyda dibin, 2) komên ku di peyvên îranî de peyda nabin lê di peyvên ji erebî wergirtî de hene û 3) komên ku ne di peyvên esil-îranî de û ne jî di yên esil-erebî de peyda nabin lê yên ku di hin peyvên ji zimanên ewropî wergirtî de li kar in.

Piraniya mezin ya hemû komên konsonantî di kurdî û zimanên din de ji du konsonantan pêk tên. Lê di kurdî û hin zimanên din de jî çend komên 3-konsonantî jî hene ku em ê li jêr wan jî bidin nasîn.

Hevdengî û pirdengî di nivîsîna kurdî de

Husein Muhammed

 

1. Nasandina mijarê û peyvnasiya wê

Kerem bikin li van herdu peyvên inglîzî binêrin:

• cent
• computer

Ew herdu bi herfa C dest pê dikin. Lê gava ku ew peyv ketine zimanê kurdî, ew wiha guherîne:

• sent
• kompûter

Sebebê vê guherînê ew e ku C di zimanê inglîzî de herfeke pirdeng (polîfonîk, polyphonic) e. Pirdengî (polîfonî, polyphony) di dengnasiyê de tê wê maneyê ku eynî herf dikare di peyvên cuda de dengên cuda bide. Bo nimûne, herfa C di zimanê inglîzî de di nimûneyên me dayî de carinan dengê [s] û carinan jî dengê [k] dide:

• cent [sênt]
• computer [kompiyûtir]

Bi taybetî alfabeya inglîzî bi pirdengiya xwe navdar e anku tê de gelek herf ne tenê dengekî lê çendîn dengan didin. Herwiha di inglîzî de herfên hevdeng (homofon, homophone) jî hene ku herfên bi nivîsînê ji hev cuda ne lê bi deng wek hev tên gotin. Bo nimûne, wek ku me li jor diyar kiriye C di peyva ”cent” de wek dengê [s] tê gotin. Lê heman deng di peyva ”seven” (heft) de jî heye lê di wê peyvê de ev deng ne bi herfa C lê bi herfa S tê nivîsîn.

Hin caran jî di inglîzî de dengek carinan bi herfeke tenê tê nivîsîn lê carinan jî heman deng di hin peyvên din de bi komeke herfên ji wê cuda tê diyarkirin. Bo nimûne, dengê [f] di peyva ”five” (pênc, 5) de bi herfa F tê nivîsîn. Lê heman dengê [f] di peyva ”philosophy” (felsefe, fîlozofî) bi cotherfên PH tê nivîsîn.

Gelo pirdengî û hevdengî di alfabeya kurdî de jî peyda dibin? Eger peyda bibin, çawan in? Çi herfên alfabeya kurdî pirdeng in û çi jî tenê yekdeng in? Gelo herfên yan komherfên hevdeng jî di kurdî de peyda dibin?

Dengê S – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de S / s nîşana dengê ”pidûyî-xişok-vizok yê bêlerz” e. Mebest ji ”pidûyî” ew e ku di dema gotina vî dengî de ziman bi pidûyan dikeve. Mebest ji ”xişok-vizok” ew e ku pêşî deng bi temamî tê sekinandin û paşî hêdîka tê vekirin û lom xişînek ji hewayê dengî derdikeve. Mexsed ji ”bêlerz” ew e ku di dema derketina vî dengî de perdeyên dengî di gewriyê de nalerizin.

Ev deng di alfabeya kurdî-erebî de û di zimanên din jî yên erebînivîs de bi herfa س tê nivîsîn. Di alfabeya krîlî de ev deng bi herfên С (gir) с (hûr) ku dişibin C / c yên kurdî ku di gelek zimanên rojavayî de jî bi taybetî li berî vokalên ”e, i” dengê S didin. Li aliyekî din, S di hin zimanan de gelek caran dengê Z dide.

Li gor alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) jî ev deng bi herfa [s] tê diyarkirin. Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

Dengê L – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

 

Di dengnasiya kurdî de L / l dengê ”pidûyî-tengav” e. Mebest ji ”pidûyî” ew e ku di dema gotina vî dengî de ziman bi pidûyan dikeve. Mebest ji ”tengav” jî ew e ku di dema derketina vî dengî de rêya dengî tê tengkirin lê bi temamî nayê girtin.

Ev deng di piraniya zimanên latînînivîs de û herwiha bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) jî bi herfa [l] tê diyarkirin. Di zimanên erebînivîs de (bo nimûne erebî, farisî, kurdiya bi alfabeya erebî) ev deng bi herfa ل (lam) tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-krîlî de, wek di zimanên din jî yên krîlînivîs de ev deng bi herfa Л (gir) û л (hûr) tê/dihat nîşankirin.

 

Peydabûna L di peyvan de

Dengê L di kurdî de dikare li destpêk, nav û dawiya peyvan peyda bibe:

• destpêk: law, lez, lê, lêv, livîn, lîmon, lome, lûfik…
• nav: alî, bilind, Celîl, bela, bilûr…
• dawî: çal, dil, gul, hêl, mil, nal…

Li gor lêkolînên me yên berî niha, rêjeya herfa L di nivîsên kurmancî de 2,1 % e. Ev tê wê maneyê ku 16 herfên din ji L-yê mişetir û 14 jî jê kêmtir peyda dibin. Du ji sebebên giring yên peydabûna L di nivîsan de daçeka “li” (wek “li ser, li bin, li malê”…) û herwiha girêdek “lê” (feqet, ema, belam, belê) ne ku peyvikên di nivîsan de pir mişe ne. Herfa L herwiha li nav û dawiya peyvan jî bi rêjeyeke normal peyda dibe. Lê li destpêka peyvan L di kurdî de pir kêm e û peyvên bi L dest pê dikin jî bi piranî bi eslê xwe biyanî ne (li jêrtir binêrin).

“Bûbû” yan “bibû”?

Husein Muhammed

Mirov di tekstên kurdî de – hem yên kurmancî û hem jî yên soranî – herdu formên ”bûbû” û ”bibû” dibîne. Ew herdu jî bi eynî maneyê tên bikaranîn. Lê gelo kîjan ji wan rast e? Yan jî herdu rast in? Heke herdu rast bin, em kîjan wek forma standard bibijêrin?

Li ser daxwaza dostekî, ez ê li jêr tê bikoşim bidim bersiva van pirsan bidim.
”Bûbû/bibû” herdu jî wek formên dema borî ya dûr/çîrokî yên lêkera ”bûn” tê bi kar anîn. Ew forma kesê sêyem yê yekhejmar (ew) in:
– Ew bûbû/bibû doktor.
Formên wan yên bo kesên din jî ev in:
– (ez) bûbûm/bibûm
– (tu) bûbûyî/bibûyî
– (em/hûn/ew) bûbûn/bibûn
Formên neyînî jî wiha ne:
– (ez) nebûbûm/nebibûm
– (tu) nebûbûyî/nebibûyî
– (em/hûn/ew) nebûbûn/nebibûn
Wek ku diyar e, ”-bû” ya duyem nîşana dema borî ya dûr/çîrokî ye. Ew herwiha di peyvên din de jî hene:
– çûbû
– mabû
– zanîbû
– gotibû

Heke em li van nimûneyên li jor (çûbû, mabû) binêrin, em ê bibînin ka dema borî ya dûr  çawa peyda dibe. Formulaya wê wiha ye:

•   rehê demên borî + bû

Piştî wê, mirov dikare pêşpirtika neyînîkirinê (ne) û/yan jî paşpirtikeke kesî lê zêde bike:
– (ew) [ne]bûbû
– (ez) [ne]bûbûm
– (tu) [ne]bûbûyî
– (em/hûn/ew) [ne]bûbûn
Wek ku diyar dibe, forma rast ”bûbû” ye.
Lê gelo forma ”bibû” ji kû tê û gelo ew jî rast e?
Bo peydakirina bersiva vê pirsê, kerem bikin li van çend nimûneyan binêrin:
– kir-i-bû
– dît-i-bû
– got-i-bû
Em dizanin ku ”kir-, dît-, got-” rehên demên borî ne. Ew bi avêtin paşpirtika raderî ”-in” (kir-in, dît-in, got-in) hatine peydakirin.

Herwiha bi paşpirtika ”bû” ew reh ketine dema borî ya dûr/çîrokî.
Lê gelo ew ”-i-” ya navbera wan ji kû hat? Û gelo ”i” ya di peyva ”bibû” de jî ne wek wan e? Bi gotineke din, heke ”gotibû” rast be (û em dizanin ku rast e), çima ”bibû” dê ne rast be?
Lê ”got-i-bû, dît-i-bû, kir-i-bû” ne wek “b-i-bû” ne. Di “got-i-bû, kir-i-bû, dît-i-bû” de dema borî ya dûr ji rehê demên borî (got, kir, dît) + “bû” hatiye çêkirin. Lê daku du konsonant nekevin pey hev, “i” jî li navbera rehê demên borî û nîşana dema borî ya dûr (bû) hatiye zêdekirin. Di hin devokan de ev “i” lê zêde nabe, anku mirov dibêje:
– kir-bû
– dît-bû
– got-bû
Lê hem di zimanê nivîskî de û hem jî di van devokan de rehê demên borî tê parastin û ”bû” lê zêde dibe. Tek cudahî ew e ku hin devok ”i” lê zêde dikin, hin jî ne.

Lê ”bibû” ne wisa ye. Di “bibû” de rehê demên borî ”bû” nehatiye parastin. Lê ji ber ku di peyvên wek ”gotibû, dîtibû” de berî ”bû”yê herfa ”i” heye, hin kes bi xeletî texmîn dikin ku divê ew di forma dema borî ya lêkera ”bûn”ê de jî hebe anku ”bibû” be.

Lê ”bûn” ne wek ”gotin, kirin, dîtin”ê ye. Di van her sêyan de rehê demên borî bi konsonantekê (”herfeke bêdeng”) bi dawî tê (goT, dîT, kiR). Herçi ”bûn” e, rehê wê yê demên borî bi vokalekê (herfeke bideng”) diqede (bÛ), wek ”çû, ma, za”. Di wan de di dema borî ya dûr de ti ”i” nînin:
– çûbû
– mabû
– zabû
Loma di ”bûn”ê de jî ”i” nîne. Anku forma rast ev e:
– bûbû
Forma neyînî:
– nebûbû
Formên wê yên din jî li gor kesan:
– (ez) [ne]bûbûm
– (tu) [ne]bûbûyî
– (em/hûn/ew) [ne]bûbûn

“Zava” û “damad” – anku cudahiyên dengnasî yên kurdî û farisî

Husein Muhammed

Wekhevî û cudahî

Kurdî û farisî du zimanên îranî ne anku ji eynî binemalê ne. Di wan de gelek tiştên wek hev hene: deng (herf), peyv, qeyd û bendên pirtiknasî (morfolojî) û hevoknasiyê (sîntaks). Bo nimûne, piraniya dengên di kurdî de hene di farisî de jî hene. Bi hezaran peyv wek hev in yan jî pirr nêzîkî hev in. Ji aliyê rêzimanê ve cihê peyvan di hevokê de bi piranî wek hev e.

Lê di navbera van herdu zimanên lêzim de herwiha gelek cudahî jî hene. Di kurdî (bi taybetî kurmancî) de hin deng (herf) hene ku di farisî de nînin. Bo nimûne, di kurmancî de li destpêka peyvê jî bi kêmî du cûreyên dengên Ç, K, P, T hene ku yek jê bipif (req, bi inglîzî ”aspirated”) û yê din jî bêpif (nerm, ”unaspirated”) in. Lê di farisî de ew herdem li destpêka peyvê req in. Bi sedan yan hezaran peyvên wisa jî di kurdî û farisî de hene ku ne wek hev in. Hin caran hin peyv hene ku wek hev in lê maneya wan di kurdî û farisî de ji hev cuda ye. Ji aliyê rêzimanî ve, bo nimûne, di kurmancî de navdêr ji aliyê rêzimanî nêr yan mê ne lê di farisî de peyvan ti cinsê/zayenda rêzimanî nîne. Kurmancî zimanekî ergatîv e lê farisî zimanekî akuzatîv e: bi kurmancî mirov dibêje ”ez dibêjim” lê ”min got” lê di farisî de ”men mîgoyem” û ”men goftem” anku di herdu haletan de di farisî de kirde (men) wek xwe dimîne û lêker jî li gor wî paşpirtika xwe (-em) werdigire.

Di vê kurtevekolînê em ê em tenê li ser cudahiyên dengnasî yên kurdî û farisî rawestin. Em ê nimûneyan bi farisî û kurmancî bidin. Heke behsa zaravayên din yên kurdî neyê kirin, hingê ew jî wek kurmancî ne. Heke ji kurmancî cuda bin, em ê vekirî bibêjin.

Em çima kurdî li ber xwe dikin çiyayekî asê?

Husein Muhammed

Tiştekî aşkera û diyar e ku hemû kurd di fehmkirina ji hev de zehmetiyê dikêşin. Mebesta min li vê derê ne dîtinên siyasî, civakî yan dînî ne. Ez behsa zehmetiyên zimanî dikim.

Zehmetiyên fehmnekirina ji zimanê hev di nav kurdan de baş tê nasîn û gelek caran tê behskirin. Hin sebebên vê tênegihiştinê gelek tên dubarekirin: 1) hebûna lehceyên cuda û 2) hebûna alfabeyên cuda.

Helbet ew herdu sebeb jî tesîrê li kêmbûna têgihiştinê dikin. Lê bi min ew ne sebebên serekî ne:

• Hebûna gelek lehceyan bi ti awayî ne xusûsiyeteka zimanê kurdî ye: di her zimanî de lehce hene û ew pirr ji hev cuda ne jî.

Gelek peyv li gor devokan diguherin lê piraniya guherînan wisa biçûk in ku tesîrê li ser fehmkirinê nakin. Bo nimûne, di kurmancî de bi maneya ”vê gavê” peyvên wek ”niha, niha, niho, nika, noke…” li kar in. Lê kurmancîaxivên ku bi devoka xwe peyva ”niha” bi kar bînin jî, dikarin bi hêsanî ji peyvên ”niho, nika, noke” fehm bikin.

Dengê Q – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de Q / q nîşana dengê “zimanokî-seknî-bêlerz” e. Mebest ji ”seknî” ew e ku di derxistina wê de lêv pêşî bi temamî girtî ne û paşî tên vekirin. Mebest ji ”zimanokî” ew e ku cihê derxistina vî dengî paşiya devî li nêzîkî qirrikê ye ku parçeyeke wek zimanî lê biçûktir (zimanok) lê heye. Merem ji ”bêlerz” jî ew e ku di dema peydabûna vî dengî de perdeyên dengî nalerizin.

Ev deng di alfabeya kurdî-latînî de – û di hin zimanên din ên bi alfabeya latînî dinivîsin de – bi awayê Q (gir) û q (hûr) tê nivîsîn. Ev herf herwiha bo transkrîbekirina nav û peyvên erebî bi alfabeya latînî di zimanên ewropî de jî tê bikaranîn, bo nimûne bi inglîzî Quran an Qasim. Lê di gelek zimanên ewropî de Q ne vî dengî lê dengekî wek K dide, bo nimûne inglîzî ”queen” anku ”şahbanû, melike, kralîçe” wek ”kwîn” tê gotin û fransî ”qui” anku ”kî” wek ”kî” tê gotin.[1]

Di alfabeya kurdî-erebî de û di zimanên din jî yên erebînivîs de ev deng bi herfa ق tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-krîlî de ev deng bi Ԛ (gir) û ԛ (hûr) dihat diyarkirin lê di gelek zimanên din ên krîlînivîs de ew bi şiklê Қ / қ tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî ew wek [q] tê nîşankirin.

Mirov li vê derê dikare guh bide vî dengî:

Dengê K – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de K / k nîşana dengê “paşdevî-seknî-bêlerz” e. Mebest ji ”seknî” ew e ku di derxistina wê de lêv pêşî bi temamî girtî ne û paşî tên vekirin. Mebest ji ”paşdevî” ew e ku cihê derxistina vî dengî paşiya devî ye anku ziman bi wê derê dikeve. Merem ji ”bêlerz” jî ew e ku di dema peydabûna vî dengî de perdeyên dengî nalerizin.

Ev deng di alfabeya kurdî-latînî de – û di piraniya zimanên bi alfabeya latînî dinivîsin de – bi awayê K (gir) û k (hûr) tê nivîsîn. Lê di gelek zimanên ewropî de C û Q jî vî dengî didin.[1] Di alfabeya kurdî-erebî de û di farisî jî de ev deng bi herfa ک lê di erebî de bi ك tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-krîlî de ev deng bi К (gir) û к (hûr) dihat diyarkirin. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî ew wek [k] tê nîşankirin.

Mirov li vê derê dikare guh bide vî dengî:

Dengê J – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Herfa J / j di nivîsîna kurdî-latînî de nîşana dengê ”paşpidûyî yê xişokê nevizok yê bilerz” e. Mebest ji ”paşpidûyî” ew e ku derxistina wî li paşpidûyan e anku ziman ji pidûyan paşvetir bi devî dikeve. Mebest ji xişokiyê ew e ku dengekî xişxişî yê hewayî ji gewriyê tê. Merema ”bilerz” jî ew e ku di dema çêbûna vî dengî de perdeyên dengî dilerizin.

Li vê derê mirov dikare guh bide vî dengî:

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_palato-alveolar_sibilant.ogg

Heman herfa J di fransî, portugalî, tirkî û hin zimanên din de wek kurdî bo diyarkirina heman dengî tê bikaranîn. Di gelek zimanên Rojhilata Ewropayê ew deng bi herfa ž (Z-ya kumikek li ser) tê nivîsîn. Di transkripsiyonê de gelek caran di gelek zimanan de bi cotferfên ZH û hin caran jî cotherfên JH tê nivîsîn. Bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) ev deng bi nîşana [ʒ] anku bi Z-yeke çengal li bin tê diyarkirin.

Di alfabeya kurdî-erebî û alfabeya farisî de ev deng bi herfa ژ tê nivîsîn. Cudahiya wê ji herfa ز (Z) ya alfabeya erebî ew e ku di Z de nuqteyek li ser herfê heye lê di J de sê nuqte. Di zimanê standard yê erebî de ne ev deng û ne jî ti herfên taybet bo wî peyda nabin. Di alfabeya kurdî-krîlî û di piraniya zimanên krîlînivîs de herfa Ж (gir) û ж (hûr) bo vî dengî dihat nivîsîn.

Li aliyekî din, di inglîzî de J bi piranî bo diyarkirina dengê wek C ya kurdî tê nivîsîn. Bo nimûne, navê inglîzî ”John” wek ”Con” tê gotin. Di piraniya zimanên Bakur, Navend û Rojhilata Ewropayê de J bo dengê wek Y ya kurdî tê bikaranîn. Bo nimûne, bi almanî ”ja” (erê, belê) wek ”ya” tê gotin. Di bin tesîra van zimanan de, di IPA-yê de jî [j] bo diyarkirina dengê wek Y ya kurdî tê nivîsîn.