Hejmar û hejmarsazî (beşa 10)

Bo beşên pêştir binêrin: beşa 1, beşa 2, beşa 3, beşa 4, beşa 5, beşa 6, beşa 7, beşa 8, beşa 9

Husein Muhammed

12. HEJMARNAV DI DIYARKIRINA DEMAN DE

Yek ji mijarên ku hejmar gelek tê de tên bikaranîn diyarkirina deman e: sal, meh, hefte, roj, saet û hwd. Li vê derê em ê hewl bidin awayên bikaranîna hejmaran di mijara diyarkirina deman de pêşkêş bikin.

12.1. Hejmar di diyarkirina salan de

Di kurdî de çend peyvên taybet ji salên nêzîk re hene: ”îsal” (ev sal; vê salê), par (sala berî vê, sala borî, sala çûyî), pêrar (du sal berî vê, du sal berî niha, sala berî par), sala bê(t) / were (sala piştî vê).

Wek din, diyarkirina salan bi alîkariya hejmaran e. Bo nimûne:

• pênc sal berî niha
• piştî deh salan
• sala 1995 / 1995an / 1995ê
• salên 60an / 60ê
• sedsala bîstem(în) / bîstan / bîstê

Wek ku tê dîtin, hejmar dikare bikeve berî peyva ”sal” (”pênc sal berî niha”, ”piştî deh salan”) yan jî piştî peyva ”sal” (sala 1995…).

Gava ku hejmar bikeve berî peyva ”sal”, hejmar bi xwe di rewşa neçemandî û bêravek de ye anku xwerû ye (”pênc sal berî niha”, ”piştî deh salan”). Lê peyva sal dikare xwerû be (”pênc sal berî niha”) yan jî çemandî be (”piştî deh salan”).

Eger peyva ”sal” bikeve berî hejmarnavekê, ew bi raveka xwe ya yekhejmar ”-a” yan jî ya pirhejmar ”-ên” bi hejmarê ve tê girêdan:

• sala 1995 / 1995an / 1995ê
• salên 1980yan

Eger mebest tenê salek be, wek ” sala 1995 / 1995an / 1995ê”, ew dikare li gor devokan biguhere. Kurmanciya navendî paşgira ”-(y)an” (bi devkî ”-(y)a” dide dûv hejmara salê:

• sala 2010an (du hezar û dehan)
• sala 1993yan (hezar û neh sed û sêyan / sisiyan)

Kurmanciya rojhilatî di navên salên kit de ne paşgira ”-(y)an” lê ya ”-(y)ê” dixebitîne:

• sala 2010ê (du hizar[1] û dehê)
• sala 1993ê (hizar û neh sed û not û sêyê / sêê / sê)[2]

Paşgirên ”-(y)an” û ”-(y)ê” di nivîsînê de bi çend awayên ji hev cuda tên dîtin, wek:

• sala 2010an / 2010ê
• sala 2010’an / 2010’ê
• sala 2010-an / 2010-ê

Em formên bêxalbend anku wek ”sala 2010an / 2010ê” pêşniyaz dikin ji ber ku ti erkê ’ yan – li vê derê di navbera van hejmaran û paşgirên wan de nîne anku ew ne zerûrî ne û tenê xwandin û nivîsînê dirêjtir û girantir dikin.

Ji bilî van herdu forman, herwiha formeke din jî di herdu komdevokên kurmancî de peyda dibe ku hejmar tê de bêyî paşgir tên bikaranîn:

• Sala 2010 (sala du hezar û deh) em çûn wê derê.
• Sala 1995 (sala hezar û neh sed û not û pênc) ew li vê derê bûn.

Dîsa di meseleyan salên ji yekê zêdetir de jî kurmanciya navendî paşgira ”-(y)an” û kurmanciya rojhilatî jî paşgira ”-(y)ê” bi kar tîne:

• navendî: salên 1960an / 60an (salên hezar û neh sed û şêstan / salên şêstan)
• rojhilatî: salên 1960ê (salên hizar û neh sed û şêstê / salên şêstê)

Wek ku me li jortir jî çend caran gotiye, ev paşgirên ”-an” û ”-ê” yên bi hejmarnavan ve ne paşgirên çemandin û tewandinê ne lê paşgirên dariştinê ne ku hejmarên rêzî ji hejmarên bingehîn saz dikin. Loma kurmanciya navendî li gel salekê jî (bo nimûne ”sala 2005an”) û komeke salan jî (bo nimûne ”salên 60an”) her heman paşgira ”-an” bi kar tîne û kurmanciya rojhilatî jî li gel salekê jî (bo nimûne ”sala 2005ê”) û komeke salan jî (wek mînak ”salên 60ê”) dîsa heman paşgira ”-ê” dixebitîne.

Li gel peyvên nûçêkirî ”dehsal, sedsal, hezarsal” yan jî formên wan yên bi rêya soranî ji farisî deynkirî ”dehe, sede, hezare” (bi inglîzî ”decade, century, millennium”) yan hevwateyên wan yên ji erebî wergirtî ”qirn[3], esr” dîsa di kurmanciya navendî de ”-an” û di kurmanciya rojhilatî de jî ”-ê” mimkin e:

• navendî: sedsala bîstan, esra bîstan, qirnê / qirna bîstan
• rojhilatî: sedsala bîstê, qirnê / qirna bîstê

Lê ji bilî van herdu forman, di zimanê nivîskî de herwiha forma bi paşgira ”-em / -emîn” ya sazkirina hejmarên rêzî ji hejmarên bingehîn jî mimkin e:

• sedsala bîstem(în), esra bîstem(în), qirnê / qirna bîstem(în)

Bikaranîna paşgirên ”-em / -emîn” herwiha li gel peyva ”sala” hingê jî mimkin e gava ku mirov behsa hejmartina salên bûyerekê dike:

• sala çarem min xwandina xwe xilas kir (formên din: salan çaran / çarê)

Lê bikaranîna van paşgirên ”-em / -emîn” li gel peyva ”sala / salên” ne mimkin e eger mebest ji salên salnameyê bin anku formên wiha nînin yan şaş in:

• *sala 1995em
• *salên 1960em

Kanîzar 1: Ziman û çande

George Yule

ji inglîzî: Dilyar Amûdî

wêne: wergêr Dilyar Amûdî

Quaker an jî komeleya hevalan qebûl nake ku mirov peyva “hûn: you” wek awayekî rêzgirtinê bi kar bîne lê “tu; thou” tercîh dike ku ew jî jidilî û wekheviyê nîşan dide. ber bikarnehanîna peyva “you” wek awayekî rêzgirtinê, kesên dî ev reftara wan wek bêrêzî nirxand û bû sedema dûrketinê.  Encamên tiştên wisa ne jirêzê gelek caran ji bo hin Quakeran giran bûn wek gava ku Richard Davis ku qala meseleyeke xwe kir gava bangî bermaliyekê kir û got “thou” bê çawa jinikê rahişt darekî û di serê wî yê rût de lêxist û serê wî bi awayekî xerab werimand. Gelekî hêrs bûbû û heta sûnd xwar ku dê wî bikuje.” Romaine (2000)

Çande

Em hemû raman û qebûlên derbarê surişta tişt û mirovan de ku mirov hîn dibe gava ku dibe endamê komên civakî, wek çandeyê bi nav dikin.  Herwiha em dikarin wê wek “zanîna bi civakîbûnê tê bidestxistin” jî binasînin. Ev zanînên wisa yên wek zimanê mirovî yê pêşî, bê ku mirov hay ji xwe hebe hîn dibe anku hayê mirovî ji çandeya wê çêdibe tenê piştî ku zimanê wî bi pêş ve diçe. Zimanekî ku em di rêya pêvajoya guhestina çandeyî de hîn dibin, bi kêmasî di destpêkê de, pergaleke amadekirî dide me û ew pergal ji bo kategorîzekirinê dinyaya derdora me û serpêhatiyên me pê re hatiye amadekirin.