“Payiza dereng” ya Firat Cewerî

 

Husein Muhammed

 

1. Bi giştî

Payiza 2005ê yekem romana nivîskarê demdirêj rêzdar Firat Cewerî bi navê “Payiza dereng” ji Weşanên Nûdem derket. Roman li ser jiyana kesek bi navê Ferda ye ku piştî 28 salên li biyanistanê dixwaze vegerre Kurdistanê.

“Payiza dereng” bi şîvek li mala dostê Ferdayî anku Ferîdê vebêjê romanê dest pê dike. Ev şîv li êvara berî birêketina Ferdayî ya ber bi Kurdistanê ve ye. Roja din Ferîd Ferdayî digihîne nik kurrê wî, Cengoyê yekane ku hê ji zarrokiyê diya wî li babê wî winda kiribû.

Pişka romanê ya li mala Cengoyî yekbêjiyek anku monologek 125-rûpelî ye ku Ferda hemî jiyana xwe ya tijî serpêhatiyên evînî û trajîk li Swêdê radixe ber çavên kurrê xwe. Keç- yan jinpeydakirin û jidestdana wan ji Ferdayî re her carê ji ya berê jandartir bû. Taliyê Ferda bi keçek kurd re dizewice û wê ji Kurdistanê tîne Swêdê û zarrokek anku Cengo jê re dibe. Lê jina wî ya kurd jî di civaka swêdî de roj bi roj diguherre û taliyê Ferdayî dihêle û kurrê wî lê heram dike.

Şanoya “Bazarganê Vênîsiya” ya William Shakespeare bi kurdî

 

Husein Muhammed

Bazirganê Vênîsyayê (The Merchant of Venice) bi Romeo û Juliet (Romeo and Juliet) û Xewna Şevek Nîva Havînê (A Midsummernight’s Dream) re berztirîn berhemên Shakespeare ên salên wî yên pêşîn ên nivîskariyê ne. Lê tevî ku “Romeo û Juliet” di hestyariyê de bêwêne ye û Xewna Şevek Nîva Havînê jî bi dewlemendiya xwe ya xeyalî û vegotina helbestane ji bilindtirîn hunerê ye, nivîskar di şanoya xwe Bazarganê Vênîsiya de yekem car kariye girîngtirîn armanca şanogeriyê ango hostetiya teswîrdana siruşt û karakterên pirralî bi dest bixe.

Bazarganê Vênîsiya di maneya sivik de ne komedî anku ne – bi gotina wergêr – hing e, ne şanoyek tirraneyî û henekî ye ku tîpên komîk temaşevanan rabikin pirqînên kenînê. Di vê şanoyê de mijar li ser mirovên zêdetir jîndar e ku hem di rewşên dilşadiyê û hem jî di yên xemgîniyê de xwezayiya xwe û asta armanc û hêviyên xwe derdibin. Ev taybetmendiya Bazarganê Vênîsiya belkî ji her taybetiyek wê ya din zêdetir ceweriyê didiyê.

Enwer Karahan bergehên berfireh li ber romannivîsîna kurdî vedike

Husein Muhammed

Berî ku dest bi xwendina romana nû û yekem ya Enwer Karahan, ”Şapînoz” bikim, hinekî ketim dudiliyê: Min berê du kitêbên wî yên çîrokan xwendibûn û gelek jê hez kiribû. Min dizanî ku kekê Enwer di çîroknivîsiyê de gelek biserketî ye loma bi min hinekî xerîb hat dema ku min bihîst ku ew derbasî romannivîsiyê bûye. Lê gumana min ji hinêr û hunera vegotin û nivîsîna Karahanî hewante bû û ne tenê hewante jî.

Di yekem paragrafa romanê de pirsgirêka serlehengê wê li ser devê kesekî din, ku çêr û dijûnan li mamê wî dike, wiha tê pêşkêşkirin: ”Xelkê mêrê we kuşt û bazda ser jina we!”

Lehengê serekî yê romanê, Rustem, kesekî sêwî ye ku babê wî hatiye kuştin û dayika wî bi zilamekî din re ji Dêrika Mêrdînê reviye û piştî demekê li Îzmîra li rojavaya Tirkiyê bi cih bûye. Rustem hemû zarokiya xwe li mala mamê (apê) xwe mezin bûye. Xelk hem gunehên xwe pê tîne ji ber ku sêwî ye û hem jî zarokên derdorê di her derfet û delîvê de henekên xwe pê dikin û wî yekî mîna xwe biqedir nahesibînin. Herwiha malmamanên (malapanên) wî weke newêrek û bêşeref tên dîtin ji ber ku wan Raziyeya dayika Rustemî û Qasimê bergumanê kuştina Derwêşê babê Rustemî nekuştine.

Piştî çend hewldanên têkçûyî yên mam û pismamên Rustemî, mamên wî wî bi xwe di sêzdehsaliya wî de bi rê dikin daku biçe Qasimê ku wek bikujê babê wî tê qebûlkirin û dayika xwe, ya ku li gel Qasimî reviye, bikuje. Rustem ji Dêrikê ber bi Îzmîrê ve bi rê dikeve lê ne ew navnîşana Qasim û Raziyeyê dizane û ne jî wî heta niha ew dîtine ta ku bizane ka ew dişibin kê û çawan in.

Ferhenga Tirkî-Kurdî ya Mehmet Tanrıkulu

Husein Muhammed

Ferhenga Tirkî-Kurdî (Kurmancî) (Türkçe-Kürtçe Sözlük) ya Mehmet Tanrıkulu yek ji wan çendîn ferhengên tirkî-kurdî ye ku di salên 1990î de derketine. Ev ferhenga yekalî (tirkî-kurdî) ji zêdeyî 520 rûpelan pêk tê û bi çapeke pirr spehî li Stockholmê di nav weşanên Podium de bi hevkariya li gel Pirtûkxaneya Kurdî ya Stockholmê derketiye.

Ji bilî rêzkirina peyvan, di ferhengê de çend rûpel şîretên bikaranînê (tenê bi tirkî) hene.

Ev ferheng pirr baş e lê ji ferhenga Zana Farqînî ya tirkî-kurdî û ya D. Îzolî jî ya kurdî-tirkî-kurdî vedimîne tevî ku ji van herdu ferhengan ya dûtir dehsalekê berî ya Tanrıkulu derketiye jî.

Li gor kurtedaxuyaniyeke bi swêdî ya bi ferhengê ve hatiye zeliqandin, Tanrıkulu bîst salan li ser vê ferhengê xebitiye. Rast e ku daner xwe pirr bi diyarkirina tîp û bingehên peyvên tirkî ve westandiye lê mixabin gelek ji bergind û wateyên wan yên kurdî pirr qels in – eger ne ta şaş jî bin. Ferheng bi xwe bi tidarikeke sivik hatiye danîn anku tenê peyv hatine wergerandin û bikaranîna wan û pend û biwêjên têkilî wan nehatine dan. Bêşik ferheng bi awayekî wiha sivik jî dibe. Lê, li aliyê din, daner ta etîmolojiya peyvên tirkî jî lê zêde kiriye û bikaranîna wê bo xwendevanan dijwar bûye.

“Mîrname” – derdê duh û îro

Husein Muhammed

 

Helbestvanê neteweyî yê kurdan Ehmedê Xanî bi huner û hinêra xwe, bi dûrbînî û nûxwaziya xwe ne kêmî William Shakespeareyê inglîzan, Miguel Cervantesê spaniyan, Giovanni Boccaccioyê îtaliyan, Marthin Lutherê almaniyan yan Voltaire’ê fransiyan e.

Li ser her yekê ji van bi hezaran lêkolîn hatine kirin, bi milyonan pirtûkên wan û yên li ser wan hatine firotin. Ew ne tenê bi pirtûkên xwe lê her wiha bi mûzexane û peykelên xwe, bi berhemên wêjeyî û dokumentarî tên bibîranîn û rêz li wan tê girtin. Ne tenê bi dehan lêkolînên ji alî û aspektên cuda-cuda ve li ser jiyana wan hatine kirin lê jiyana serdema wan, kesûkarên wan, pêşrew û paşrewên wan jî hatiye vekolîn û hilkolîn. Ev lêkolîn jî ne ku kêm dibin lê ew lêkolîn bi xwe jî rê li ber vekolînên nû vedikin.

Lê yê me, Xaniyê bilîmet lê bêxwedî? Ji her hezar kurdan yekî tenê jî berhemên wî ne tenê bi temamî nexwendibin, belkî carekê dest nedabe berga wan jî, heta ihtimal e ku ew bi çavên xwe jî nedîtibin. Xelkê jiyana yên xwe bi derziyê vekolîne, yê me em hê ji sala welidîn û ya wefata wî biguman in. Xelk dizane ka têkiliyên nivîskarên wan yên neteweyî bi xulam û xidamên wan re çawa bûn, me hê hay ji peywendiyên nivîskarê xwe yên bi mîr û mezinên wî re nîne. Vekolînên xelkê roj bi roj berfirehtir dibin, yên me vedîtina rastiyên bingehîn jî êdî roj bi roj dijwartir dibe.

کرمانجی، سورانی، زازاکی….زبان یا لهجه؟

 

PDF

نویسنده: حسین محمد

گروه مترجمین: تقوی گلیان محمد، جعفری تیتکانلو احمد، سپاهی رزگار، توکلی ژیار

آیا کردی یک زبان است یا اینکه چند زبان است؟ آیا کرمانجی، سورانی، هورامی، زازاکی…همه لهجه های مانند هم هستند یا اینکه  چند زبان از یک خانواده اند؟

آیا کردی که با الفبای لاتینی نوشته می شود به همراه کردی ای که با الفبای عربی نوشته می شود یا به همراه کردی ای که با الفبای سریلی نوشته می شد یک زبان هستند یا اینکه چند زبان جدا از هم هستند؟

آیا به چه شروطی انسان می گوید که دو سبک زبانی یک زبان هستند(به عنوان مثال کرمانجی و سورانی) اما دو سبک دیگر از هم جدا هستند(به عنوان مثال سورانی و فارسی)؟

آیا دلیل و عوامل به حساب آوردن دو روش زبانی مانند دو زبان مستقل یا هم مانند دو لهجه از یک زبان چه هستند؟ آیا انسان می تواند به قید و بندهای زبانشناسی، این را مقوله بندی کند یا اینکه آیا شرط و شروطهای مهمتری هستند؟

Daçek di kurdî de

JI: Kovara Kanîzar, hejmar 5

Husein Muhammed

(Wek pdf vekin û bixwînin)

 

“Di tarîka şeva hicran çiraxek sîfet im ya Reb
Ji ser heta piyan ar e, bi carek vêketim ya Reb

Nema min sebr û aramek ji ber jana evîna dil
Evîn behr e belê tenha di ber pêlan ketim ya Reb

Ji dilber dûr ketim lewra bela ser daye can û dil
Temaşa nakî ey zalim kî ez bêtaqet im ya Reb

Meger pirsê li min nakî belê tim tê xiyala min
Şev û rojan bi nalîn im bi ah û hesret im ya Reb

Şev û rojan bi kovan im bi bilbil re dilovan im

Hevalê xuncê baxan im, ji gul ez dûr ketim ya Reb

Di gel bilbil dinalim ez, zirav im wek hilal im ez
Şikestî rengê dal im ez, di halê hirqet im ya Reb

Di kûra ‘eşqê borî me, yeqîn ez pîrê torî me
Di ”lailma” derûrî me, di qeyda hicret im ya Reb

Meger ez Rustemê kurd im, firaqê ez nexweş kerdim
Cegerxwîn im siyahçerd im di kunca xelwet im ya Reb

Cegerxwîn: Şeva hicran[1]

 

1. MIJAR Û PEYVNASIYA WÊ

Daçek (adpozisyon, bi inglîzî adposition) birreke peyvan (word class) ya rêzimanî ye ku têkiliyên cihî yan demî diyar dike yan jî hin erkên wateyî nîşan dike.

Daçek li gel navdêran, cînavan, rengdêran, hokeran yan jî komikên navdêrî tên bikaranîn. Ji van gotinên bi daçekan re tên bikaranîn di rêzimanê re temamker (complement) yan jî berkara daçekî (object of the preposition) tê gotin. Daçek û temamker bi hev re dibin komika daçekî (adpositional phrase).

Di kurdî de daçk dikarin pêşdaçek (prepositon), paşdaçek (postposition) yan jî dordaçek (circumposition) bin.

Pêşdaçek (preposition) dikevin berî temamkerên xwe (daçek di nimûneyan de hatine qelewkirin):

• li malê
• bi kêran
• ji Kurdistanê
• bo me kurdan
• ji kû?
• heta niha
• bi xwandin û nivîsînê

Dordaçek (circumposition) ji du yan zêdetir beşan pêk tên ku bi kêmî beşeke wê li pêş û beşek î li paş temamkerê ye:

• di kitêbê de
• ji min re
• bi hevalên xwe re
• ji wê rojê ve
• ber bi malê ve
• ji sala 1994 şûn de

Paşdaçek (postposition) ew daçek in ku dikevin pey temamkera xwe:

• kû ve, kû de, pişt re, dû re

Paşdaçekan bêyî pêşdaçekan di kurmanciya nivîskî de diyardeyeke nadir e. Anku gava ku mirov paşdacekan di kurmancî de bi kar tîne, di zimanê nivîskî û di devokên rojhilatî û navendî de adeten pêşdaçekan jî pê re dibêje yan dinivîse anku wan bi hev re dike dordaçek.

Kurmancî, soranî, zazakî… dil veya lehçe?

Bi kurmancî | Bi zazakî | Türkçe

Yazar: Husein Muhammed

Çevirmen: Abdurrahman Önen

Kürtçe acaba bir dil midir ya da kaç dildir? Acaba soranca, hewramice, zazaca… hepsi aynı dilin lehçeleri midir veya aynı dil ailesinden birkaç dil midir?

Acaba latin alfabesiyle yazılan kürtçe, arapça veya kiril alfabeleriyle yazılan kürtçe ile aynı dil midir veya farklı diller midir?

Acaba hangi şartlarda insan bir dilin iki farklı durumuna aynı dil der (örneğin soranca ve kurmanci), fakat başka iki farklı durumuna birbirinden farklı dillerdir (örneğin soranca ve farsça) der?

Acaba hangi neden ve faktörler bir dilin iki farklı durumunun iki farklı dil olduğunu veya bir dilin iki lehçesi olduğunu gösterir? Acaba dilbiliminin kural ve kaidelerine göre bu sınıflandırmayı yapabilir miyiz veya daha önemli kural ve kaideler var mıdır?

Heywan bi mecazî

Kovara Kanîzar bi hevkarî li gel koma ”Zimanê Kurdî” li ser Facebookê

Hejmareke ne kêm ya navên heywanan ne tenê bi maneya wan heywanan lê herwiha li cihê hin rengdêran wek sifet bo behskirina mirovan jî di kurdî de tên bikaranîn. Gotinên wek, ”filan kes ker e” anku bêaqil e, ”bêvan kes bilbil” anku bo axivînê zîrek e yan ”filan kec_/jin xezal e” anku spehî û delal e, di kurdî de pir tên bikaranîn.

Li ser vê mijarê, me suhbet di koma ”Zimanê Kurdî” ya li ser Facebookê de vekir û ji endamên komê pirsî, gelo navê c_i heywanan bi mecazî wek rengdêr tên bikaranîn.

Kerem bikin li encamên pirsa me binêrin.

 

baz şerxwaz; wêrek

beran serhişk, bêtirs

beraz xirab, neqenc, bedxwaz, bedniyet

berx delalî, dilber, ezîz, xweştivî, xoşewîst

bilbil xweşbêj, xweşaxiv, zûaxiv, zûbêj

bizin biînat, serhişk

caş, cehş dijminê gelê xwe, xaînê miletê xwe

çêl, çêlek zêde qelew

dêl, dêhl, dêhlik qehbe, fahîşe, jinên bêedeb

dîk, dîkil qurre, metho, pozbilind

elok pozbilind, metho, xwemezinker

fêrik (çûçelkên mirîşkan) keçên spehî

ga, gamêş zêde mezin, zêde gir

golik zêde gir yan qelew

gur, gurg çavbirsî, çarbirçî, hesûd; hov, dirrinde

hacîreşk, hechecîk pîroz

heywan bêedeb, bêmarîfet, nezan

hêştir nelihev, zêde dirêj û loma kirêt

hirç gir, girs, zexm; tirsnak; bêserûber, porr-neşehkirî

hût pirr gir û zexm; zêde bixwere

karik nesekinî, netebitî, şûm, neqet

kavir gêj, bêhay

keftar rezîl

ker bêaqil, bêhiş, nezan, cahil

kevok aştîxwaz; evîndar; spehî

kirnî xwînmêj

kund bedbext, wêranî

kurebeşk qelew

kûçik kole, bindest (bidin ber se, seg)

kûsî, kûsele hêdî, ne bilez

legleg zêde dirêj û zeîf

mar xirab, bêwijdan, bêbext

meqesok biziyan e lê hay ji xwe nîne

meymûn kirêt, kirh, ne spehî; bêedeb

mêrû, mûrî hûrik, pir biçûk

mêşa mirî tembel, tiral, keslan, bêxîret

mih, mî sernerm; newêrek; miskîn, bêdeng

mirîşk newêrek; xewto, pirxew

pepûk reben, perîşan, bêçare

piling wêrek, cesûr, bicesaret, bêtirs

qijak zeîf, qels

rovî, rûvî hîlebaz, hîleker, teşqeleçî

qaz spehî, bedew, xweşik, ciwan, delal

se, seg pîs, heram

şêr wêrek, cesûr, bicesaret, bêtirs

tajî beza, zûbez, kesê ku bi lez dibeze

têtî tenê, bêkes

werdek keça meşa wê bi şox û şeng

xezal spehî, bedew, xweşik, ciwan, delal

 

 

Kurterêberiya ferhengsaziyê

 

JI: Kovara Kanîzar, hejmar 5

ARMANCA FERHENGÊ ÇI YE Û FERHENG BO KÊ YE?

Her ferhengek li gor armanca xwe zanyariyên kêm yan zêde vedihewîne. Ferhengên ku bo zarokan bin, yên bo mezinên ”sade” bin yan jî bo zimannas û pisporên zimanî bin yan jî bo hînberên biyanî bin, nabe ku wek hev bin.

Berî ku mirov biryarê li ser berfirehiya ferhengê û zanyariyên tê de bên vehewandin bifikire, divê mirov biryarê bide ka ew ferheng bo kê ye, kî dê wê bi kar bîne: zarok, mezin, kurd, biyanî, pispor…