Husein Muhammed
(Berî 20 salan ez xort bûm, wek xortan jî xwîngerm û xeyalperist bûm. Şevekê min kir û nekir, xew nehat çavên min ji ber ku di xema wê yekê de bûm ku kurd ne xwedî zimanekî hevbeş in.
Heman şevê, berê şefeqê rabûm û min ev rêbaz li ser bingehê kurmancî û soranî danîn.
Ne hingê û ne jî niha li ser wê baweriyê me ku divê kurd dev ji zaravayên xwe berdin. Lê hingê xurt li ser wê baweriyê bûm ku rojekê zimanekî hevpar li ser bingehê zaravayên mezin yên kurdî bêt avakirin.
Van rojan çend kesan nêrînên min derbarê avakirina zimanekî hevbeş yê kurdî pirsiye.
Çêkirina zimanan ne tiştekî dijwar e. Lê danqebûlkirina wan di dem û derfetên niha de ne mimkin e. Loma hêvî dikim ku em enerjiya xwe bidin kurdiya heyî, ne ti kurdiyên nû li yên heyî zêde bikin.
Lê bi armanca hêsankirina jihevfehmkirinê, li gel qisekerên devok û zaravayên din, mirov dikare hinek tiştan biceribîne. Lê tenê bo hêsankirina fehmkirina ji axiftina hev, ne wek zimanekî “standard”.
Kerem bikin ceribandina min ya berî nêzîkî 20 salan bibînin. Ew ne tenê qeyd û bendên “sormancî” datîne, herwiha wan bi “sormancî” şirove jî dike.)
Zimanek hewbeş bo kurdan
- Têbînî
Kurmancî:
Ev pêşniyar bo zimanek hevbeş yê kurdî (ZHK) bi têkilkirina kurmancî (K) û soranî (S) anku sormancî hatiye nivîsîn.
Soranî:
Em pêşniyare bo zimanêkî hawbeş î kurdî (ZHK) be têkellkirdinî kurmancî (K) u soranî (S) wate sormancî nûsrawe.
- Pêşbêjî
Le em gutar hewl dedim ke çend pêşniyarek bo zimanek hewbeş î kurdî (ZHK) le ser bingey yeksengîy kurmancî u soranî pêşkeş bikim.
Armancî min ne ew e ke zimanek hewbeş î yekgirtî bo hemû kurdan danim u bêjim ke hemû kurd dewê em ziman be kar bihêne u dest je zaraway xo berde. Em pêşniyar zêdetir bo pêwendiyanî nêw soranîaxiwan u kurmancîaxiwan e. Belku em pêşniyar bo zimannasan şî sûde hebe lê zortir hewl dedim ke pêşniyarî min arîkar be bo kesanî dexwazin fêrî têgeyiştinî zarawayanî kurdî bibin û be şêweyek wa biaxiwin ke kesanî zarawayanî dî şî je ewan fam bikin.
- Rêbaz
Le pêşniyarî min du rêbazî sereke hen: 1) yeksengîy (wekhewî) kurmancî u soranî, u 2) asankirinî zimanî kurdî.
Le bijêrînî peyw û şêwe bo zimanî hewbeş, tiştî giring ne ew e ke aya peyw yan şêwe be kurmancî yan be soranî ye. Giring ew e ke aya ew peyw yan şêwe hewbeş, asan û xoş e yan na.
Min hewl dedim ke ZHK be her şêwe asan be. Bo ew, le ZHK zayendî nêr u mê (ke le kurmancî heye) niye. Herçend e ke le kurmancî u soranî ergatîvîte heye, le ZHK nabe. Le herdu zarawa du şêwe cînaw (pronoun) hen lê le ZHK tena yek şêwe debe. Herwa le ZHK nawan (nouns, substantive) wenaçemin (natewin) wextî subje yan obje bin yan le gel prepozîsyonan be kar bihên.
- Alfabe
Mirov deşê (dekarin / detiwane) ZHK be herdu alfabey latînî u erebî binûse.
Herfanî ZHK le alfabey latînî eman in: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Êê Ff Gg Hh Ii Îî Jj Kk Ll
Mm Nn Oo Pp Rr Ss Şş Tt Uu Ûû Ww Xx Yy Zz
Herfî “V”î kurmancî le ZHK hercar debe W.
Ç, K, P u T herdem req in. Wek kurmancî nerm nabin.
Le ZHK “L”î qelewî soranî niye, herdem ziraw e.
- Cînaw
Le ZHK tena yek corey cînawan heye.
Kurmancî…….. Soranî…… ZHK
- ez / min……… min / -im…… min
- tu / te………. to / -it……. tu
- ew / wî, wê…… ew / -î…….. ew
- em / me ………. ême / -man….. me
- hûn / we……… êwe / -tan….. we
ew / wan ………. ewan / -yan… ewan
Nimûne
Kurmancî …………. Soranî……………… ZHK
- Ez dikim / Min kir… Min dekem / Kirdim…. Min dekim / Min kirim
- Tu dixwînî / te xwend.. To dexwênî / Xwêndit… Tu dexwînî / tu xwendî
Le ZHK pêwîstî be cînaw niye: (min) dekem, (min) kirim, (tu) dekî, (tu) kirî.
Le ZHK cînaw ne wek subje (kirde), ne wek obje (bireser) u ne şî le gel prepozîsyon yan postpozîsyon nagorrin:
- Min ew nasîm.
- Ew min nasî.
- Min le gel ew hatim.
- Naw (Noun, substantive)
5.1. Zayend
Nêrî u mêyî le ZHK niye. Nimûne:
Kurmancî………… Soranî…………….. ZHK
- keça min…………. keçim, keçî min…….. keçî min
- kurrê min…………. kurrim, kurrî min…… kurrî min
- jina wî …………… jinî, jinî ew………. jinî ew
- mêrê wê…………… mêrdî, mêrdî ew…….. mêrî ew
5.2. Yekjimarî u komî
Le ZHK nîşanî nediyarbûn bo nawanî yekjimarî “-ek” yan “-yek” e:
- malek (yek mal)
- rojnameyek (yek rojname)
Eger naw diyar be, pêwîstî be hîç nîşan niye:
- mal (ne wek soranî “malleke”)
- rojname (ne wek soranî “rojnameyeke”)
Eger le paş nawî yekjimarî diyarkerek hebe, naw herfî “-î” yan “-y” werdegire:
- malî min, Jiyanî ciwan
- rojnamey kurdî, mamostay me
Nawî komî (plural, cemi’) eger diyar yan nediyar be, nîşanî “-an” yan “-yan” heye:
- malan: Min malan debînim.
- rojnameyan: Tu çend rojnameyan dexwînî?
Eger le paş nawî komî diyarkerek hebe, naw herfî “-î” le “-an” yan “-yan” zêde debe:
- malanî tarî
- rojnameyanî kurdî
Eger jimare le pêş nawî komî hebe, “-an” ne pêwîst e:
- Min du sêw(an) xwarime.
- Ewan pênc kurr(an)î mezin hene.
5.3. Naw wek subje u obje
Nawî yekjimar wek subje (kirde) yan obje (bireser) hîç nagorre:
- Jiyan kitêb dexwîne. (Ne wek kurmancî: Fatma kitêbê dixwîne.)
- Jiyan kitêb xwendiye. (Ne wek kurmancî: Jiyanê kitêb xwendiye.)
Naw le gel prepozîsyon şî her wek xo demîne:
- be pênûs (ne wek kurmancî: bi pênû sê / pênûsî)
- le mal (ne: le malê)
- Ew je Kurdistan hat. (ne: je Kurdistanê hat.)
Eger naw komî be, “-an” be tena lê zêde debe:
- Azad kitêban dexwîne.
- Azad kitêban xwendiye. (ne: “Azadî kitêb xwendine.” / “Azêd kitêb xwendine.”)
- le rojnameyan nûsiye.
- Prepozîsyon
Le ZHK tena 4 prepozîsyonî bingeyî (esasî) hen: be, bo, le û je.
Kurmancî…….. Soranî……….ZHK…….. Nimûne
- ……… be……….. be……… Ew be çi hat?
- (ji) bo….. bo……….. bo……… Ew bo çi ye?
- ji … re… bo……….. bo……… Min ew bo name hewalekî nûsiye.
- ……… le – -ewe…. je……… Je Kurdistan hatim Ewropa.
- ……… le……….. le……… Le Ewropa dejîm.
- di … de… le … da…. le……… le zimanî kurdî; le kitêb nûsiye.
Prepozîyonanî dî le eman durist debin, wek:
- WERB
7.1. Dem
Le ZHK werban du dem (kat) hen:
Dem………………………….. Nimûne (belênî)……………… Nimûne (neyînî)
- 1) demî berdest:…………………. (Min) deçim / dekim………….. (Min) naçim / nakim.
- 2) demî raborî, ke debe
- a) demî raborîy sade:……………. (Min) çûm / kirim……………. (Min) neçûm / nekirim.
- b) demî raborîy berdewam:………… (Min) deçûm / dekirim………… (Min) nedeçûm / nedekirim.
- c) demî raborî nîzîk:……………. (Min) çûme / kirime………….. (Min) neçûme / nekirime
- d) demî raborîy dûr:……………… (Min) çûbûm / kiribûm………… (Min) neçûbûm / nekiribûm.
Bekaranînî demî berdest
- bo karek ke car-car yan berdewam deke: Ew kitêban dexwîne. / We naçin der.
- bo karek ke niha (êsta) deke: Tu çî denûsî? Ewan bo çi nabêjin?
- bo karek ke le mirov ayinde bike: Min sibê ew debînim. Tu paşî naçî?
7.2. Pêşgiran u paşgiranî werban
‘Demî berdest : Nimûne (belênî), Nimûne (neyînî)’
- Min …im / de…m: (Min) deçim / dekim (Min) naçim
- Tu …î / de…y (Tu) deçî / dekî (Tu) naçî
- Ew …e / de… (Ew) deçe / deke (Ew) naçe
- Me …in / de…n (Me) deçin / dekin (Me) naçin
- We …in / de…n (We) deçin / dekin (We) naçin
- Ewan …in / de…n (Ewan) deçin / dekin (Ewan) naçin
‘Demî raborîy sade: Nimûne (belênî), Nimûne (neyînî)
- Min …im / …m: (Min) çûm / kirim (Min) neçûm / nekirim
- Tu …î / …y (Tu) çûy / kirî (Tu) neçûy / nekirî
- Ew …e / … (Ew) çû / kir (Ew) neçû / nekir
- Me …in / …n (Me) çûn / kirin (Me) neçûn / nekirin
- We …in / …n (We) çûn / kirin (We) neçûn / nekirin
- Ewan …in / …n (Ewan) çûn / kirin (Ewan) neçûn / nekirin
‘Demî raborîy berdewam: Nimûne (belênî) Nimûne (neyînî)
- Min de…im / de…m: (Min) deçûm / dekirim (Min) nedeçûm / nedekirim
- Tu de…î / de…y: (Tu) deçûy / dekirî (Tu) nedeçûy / nedekirî
- Ew de…e / de…: (Ew) deçû / dekir (Ew) nedeçû / nedekir
- Me de…in / de…n: (Me) deçûn / dekirin (Me) nedeçûn / nedekirin
- We de…in / de…n: (We) deçûn / dekirin (We) nedeçûn / nedekirin
- Ewan de…in / de…n: (Ewan) deçûn / dekirin (Ewan) nedeçûn / nedekirin
Demî raborîy nîzîk: Nimûne (belênî), Nimûne (neyînî)
- Min …ime / …me: (Min) çûme / kirime (Min) neçûme / nekirime
- Tu …iye / …ye: (Tu) çûye / kiriye (Tu) neçûye / nekiriye
- Ew …e / …we : (Ew) çûwe / kire (Ew) neçûwe / nekire
- Me …ine / …ne: (Me) çûne / kirine (Me) neçûn / nekirine
- We …ine / …ne: (We) çûne / kirine (We) neçûn / nekirine
- Ewan …ine / …ne: (Ewan) çûne / kirine (Ewan) neçûn / nekirine
‘Demî raborîy dûr: Nimûne (belênî) Nimûne (neyînî)
- Min …ibûm / …bûm: (Min) çûbûm / kiribûm (Min) neçûbûm / nekiribûm
- Tu …ibûy / …bûy: (Tu) çûbûy / kiribûy (Tu) neçûbûy / nekiribûy
- Ew …ibû / …bû: (Ew) çûbû / kiribû (Ew) neçûbû / nekiribû
- Me …ibûn / …bûn: (Me) çûbûn / kiribûn (Me) neçûbûn / nekiribûn
- We …ibûn / …bûn: (We) çûbûn / kiribûn (We) neçûbûn / nekiribûn
- Ewan …ibûn / …bûn: (Ewan) çûbûn / kiribûn (Ewan) neçûbûn / nekiribûn
- JIMARE
- Kurmancî …………… Soranî……….. ZHK (sade) ZHK (rêzî)
- 1 yek………………. yek………….. yek yekem
- 2 du……………….. dû…………… du duyem
- 3 sê, sisê ………….. sê…………… sê sêyem
- 4 çar………………. çiwar………… çar çarem
- 5 pênc……………… pênc, penc……. pênc pêncem
- 6 şeş………………. şeş………….. şeş şeşem
- 7 heft……………… hewt, heft…… heft heftem
- 8 heşt, heyşt……….. heşt………… heşt heştem
- 9 neh………………. no………….. no nohem
- 10 deh………………. de………….. de dehem
- 11 yazde(h)………….. yan(d)ze ……. yazde yazdehem
- 12 duwa(n)zde(h)……… duwanze…….. duzde dazdehem
- 13 sêzde(h) ………….. siyanze…….. sêzde sêzdehem
- 14 çarde(h)………….. çiwarde…….. çarde çardehem
- 15 pa(n)zde(h)……….. panze………. pazde pazdehem
- 16 şazde(h) ………….. şanze………. şazde çazdehem
- 17 hefde(h) hevde…….. hevde………. hefde hefdehem
- 18 hejde(h), hijdeh…… hejde………. hejde hejdehem
- 19 nozde(h) ………….. nozde………. nozde nozdehem
- 20 bîst……………… bîst……….. bîst bîstem
- 30 sî, sih…………… sî…………. sî sîhem
- 40 çil, çel………….. çil………… çil çilem
- 50 pêncî, pêncih……… pênca, penca… pênca pêncahem
- 60 şêst……………… şest……….. şest şestem
- 70 heftê…………….. hefta………. hefta heftahem
- 80 heştê…………….. heşta………. heşta heştahem
- 90 nod/not/newed……… newed………. nod nodem
- 100 sed………………. sed………… sed sedem
- 1 000 hezar, hizar………. hezar………. hezar hezarem
- 1 000 000……………….. milyon……… milyonem
- 1 000 000 000……………. milyar……… milyarem
- Rêbazanî giştî
9.1. Çend pêşgir û paşgiranî mişe:
Eger cudayî le kurmancî u soranî hebe, tercih weha ye:
Kurmancî / Soranî / ZHK: ZHK Nimûne (K: kurmancî; S: soranî)
- artin / ardin arin: bijarin, narin (K: bijartin, hinartin; S: bijardin, nardin)
- di- / de-, e- de: deçim, nedehat (K: diçim, nedihat)
- hil / hell hel-: heldan, helgirtin
- i / e e: be, le (K: bi, li)
- în / an an: gerran, çeman (K: gerrîn, çemîn = tewîn)
- în / ên în: dexwîne, bigerrîne (S: dexwêne, bigerrêne)
- r / rd r: birin, kirin, sar, zer (S: birdin, kirdin, sard, zerd)
- ve- / -ewe we-: wekirin, wexwarin (K: vekirin, vexwarin; S: kiranewe, xwardinewe)
- xwe / xo xo: xo, xoş, xolî, xozî (K: xwe, xweş, xwelî, xwezî)
9.2. Cudayiyanî giştî
- Eger le şêwey zarawayek herfî “h” hebe u le yî zaraway dî nebe, yî bê “h” bibijêre:
- asan (ne: hêsan)
- erzan (ne: herzan)
- esp (ne: hesp)
- ewr (ne: hewr)
- Eger pîtî “e” le gel “a, i, î, o, u, û” alternatîw be, “e” helbibijêre:
- behar (ne: bahar, bihar, buhar)
- kurre! (bangkirin le “kurr”; ne “kurro”)
- keç (ne kiç)
- Eger pîtî “a” le gel “i, î, o, u, û” alternatîw be, “a” helbibijêre.
- Eger pîtî “ê” u “î” alternatîw bin, “î” helbijêre (bo nûsînî be alfabey kurdî-erebî asantir e).
- Ji pîtî “o” u “u”, tîpî “u” helbijêre (bo nûsînî be alfabey kurdî-erebî asantir e).
- Le “î” u “î”, herfî “i” helbijêre çunke peyw kurttir debe:
- giring (ne: girîng)
- Xalid (ne: Xalîd)
- Eger “h” u “w” hebin, “w” bibêjere:
- wirç (ne: hirç)
- wur (ji S “wurd”, ne: “hûr”)
- Ta gengaz be, peyw u şêweyanî hewbeş î kurmancîy standard (K) u soranîy standard (S) be kar bîne.
- Eger le peyw u şêwey hewbeş peyda nebe, peyw yan şêwey kurttir be kar bîne.
Zimannas 