Nivîskar???
Hetanî ewro, hem kurmanckî de hem kirdkî de edatan ser o xebatêka bi taybetî nêvirazîya ya. “Grûba Xebate ya Vateyî” edatan ser o xebatêk viraşta û kitabê rastnuşê xo de na xebata edatan neşir kerda.
La çîyêko ez wazena vajî edatan ser o yew tehlîl/analîzêko xorîn nêvirazîyo. Hem nê rastnuşî de hem zî gramerê ke hetanî nika ameyê nuştişî de edatê eslî ameyê motiş.
Na kêmanîya xebata edatan tena kirmanckî de ney, kurmanckî de zî esta. Xebata Mîr Celadet Bedirxanî û yê Roger Lescotî de zî edatî bi heme awayê xo îzeh nêbenî.
Mi zî zafane “Rastnuştişê Kirmanckî” yê ke “Grûba Xebate ya Vateyî” amade kerde ra îstîfade kerdo. Û seba ke lokalî/mehelî ra dûrîyê û seba ke xebata standartîzasîyonî xo rê esas girewtê, mi reyna “Kirmancca/Zazaca dîl derslerî yê Denîz Gunduzî û Kitaba Munzur Çemî “Kirmancca (Zazaca) Gramer ra îstîfade kerdo.
Mi zî sey nê xebatan kerdo û ez çarçewayêka tenge de edatê eslî ser o vınderta. Ez do înan pêşkêşê munaqeşeyanê şima bikerî.
Edat bi eslê xo, çekuyêka erebkî ya. Kurmanckî de tera vanê “Daçek”. Tirkî de zî tera vanê “Îlgeç”. Franskî û îngilîzkî de zî tera vanê “preposition”.
Heme ziwanan de û kirmanckî/zazaki de hetê wezîfeyî ra çekuyî benê di beşî. Beşêk tera bi sereyê xo wayîrê mana yê. Sey: kera, dare, kitab, bê, şo, biwere. Seke şima zî vînenê manaya nê çekuyan esta.
Beşêk tera çeku estî ke bi sereyê xo manaya înan çin a. Sey: ra, de, hetanî, bi, bê, ro, rê, ser o, pê, di, û, ûsb…
Bi tarîfêko bîn heme ziwanan de manaya çekuyanê name û karan esta. Seke mi cor de zî sey nimûne nîşan dabî . Û heme ziwanan de tayê çekuyî estî ke manaya xo çin a. Nê çekuyê bêmana her çiqas ke manaya xo çin bo zî, cumle de, ziwanî rê xizmetêko zaf pîl kenî. Mana danê çekuyan, eleqeyê çekuyan virazenê, ca û demê înan ramojnenê. Kirmanckî de nê çekuyan ra vanê edat.
Bêguman bê edatan tayê çekuyê bînî zî estî ke manaya xo çin a. Sey manaya bestoxan û sey manaya tayê înterjeksîyonan. Hetanî ke tayê ziwanzanê tirkan estî ke hemîne ra vanê edat. Edatê esilî, edatê bestoxî, edatê înterjeksîyonî.
Edatî ruhê ziwanan ê. Ziwanêk de edatî çend zafî bê o ziwan hende ganî yo. Edatî dewlemendîya ziwanî yê.
Kirmanckî de edatî zî wayîrê wazîfeyan ê. Eslê xo de bi sereyê xo manaya edatan çin a. Edatî cumle de wezîfedar ê, wayîrê wezîfeyan ê.
Nimûne:
Ez keye ra yena.
Na cumle de çar çekuyî estî. Nê çekuyan ra manaya çekuya “ra” yî çin a. Labelê na cumle de “ra” manaya “cayêko tera ameyo vejîyayîş girewta yan zî a mana dana”. Hem zî mîyanê ameyîş û keyeyî de yew mana ronaya, yew mana viraşta. Manaya cayêko ke ez tera vejîyaya dana. Yanî ca nawnena. Manaya “den” î yê tirkî girewta.
Taybetîyê edetan
1- Kirmanckî de tena bi sereyê xo manaya edatan çin a. Ancax edatî cumleyan de mana gênê û mana dana çekuyanê bînan.
2-Ziwan yanî qalkerdiş bi nê edatan yeno fehmkerdiş.
3-Edatî seba ke mabênê çekuyan de yew eleqe nanê ro, çekuyê wezîfedar ê. Seba ke edatî mîyanê çekuyan de eleqe nanê ro, înan ra “çekuyê hetkarî/ardimkerdoxî” zî vajîyeno.
Mi bi koçike werd. Na cumle de edatê “bi”yî werdişê kesî û werdî virazeno. Eleqeya werdişî virazeno.
4-Edatî gama ke zereyê cumleyan ra bêrê vetişî manaya a cumleye yan vurîyena yan manaya cumleyî xerepîyena yan zî cumle bena bê mana.
Nimûne:
Ez bi koçike werd/î wena. Eke ma na cumle de edatê “bi”yî vejî, cumle bena “Ez Koçike Werdî Wena”.
Ez bi huye erd kenena. Eke edatê “bi”yî vejîyo, cumle bena “Ez huye erd kenena”.
Mi lajê Ehmedî ra va: Eke edatê “ra” vejîyo cumle bena “Mi lajê ehmedî va”.
5-Edati ge-ge benê preverb (verkar) û bi karan reyde şuxulîyenî. Nimûne:
Pêgirewtene/girewtêne pê. Yakalamak.
Rakewtene/kewtene ra : yatmak
Rokerdene/kerdene ro: dökmek
Dekerdene/kerdene de:doldurmak
Derutene rutene de: temîzlemek
Baldarî: seke şima cor de vînenî edatê ke bîyê preverb eke bêrê verê karan, bi karan beste nusîyenê. Eke nêbî preverb û karan ra dima bêrê karan ra cîya nusîyenê.
6-Kirmanckî de edati çekuyanê bînan ra ciya nusîyênê. Tayê edatî Ge-ge yenê verê nameyan û bi nameyan ya nusîyênê û înan kenê sifet:
Lajeko bêaqil:akilsiz
Merdimo bêbext:kaleş, gûvensîz
Cinîka bêare:arsiz
Wendekara biaqile: akilli
Bero biasin: demîrlî kapi
7-Ziwan bi edatan şiur gêno û bi edatan yeno fehmkerdiş. Mi cor de madeyê çarin de bi cumleyanê nimûneyan nîşan dabi. Eke edatî cumleyan ra bêrî vetiş/eştiş, manaya yê cumleyan vurîyena.
8-Edat yew mana dano rewşa çîyan/objeyan. Dem, ca, rewşa çîyan nîşan dano.
Nimûne:
Ez keye ra êna/êna. Na cumle de “ra”rewşa keyeyî ra abirîyayiş naweno. (ayrilma halî. Den-dan halî)
Mi dare ra tera kerde. Na cumle de zî reyna edatê “ra”yî eynî mana de şuxulîya yo.
Ez to ra vana. No “ra” zî manaya “e”/”a”ya tirkî dana.
9- Her cumle de tayê name yan zî çeku estê ke a cumle de sereke yê, temaya a cumle de rolê ê çekuyan esas a. Edatî yan yenê vernîya ê çekuyan yan zî yenê peynîya înan.
Mi bi koçike werd. “bi” veredat o. Koçike hecetêko/aletêko pê werd ameyê werdiş o. Na cumle de “bi” mana daya koçike.
10- Eleqeyêko zaf muhîm mîyanê edat û zemîran û nameyan de esto. No eleqe dîyalekta kurmanckî de zî esto. Ma zanê ke kirmanckî de di beşî zemîrê kesî estî. Yew beş halê sadeyî deyo. (ez,ti,o,a,ma,şima,ê.) yew beş zî halê anteyî deyo.(mi,to,ey,aye,ma,şima,înan.)
Zaf edatî bi zemîrê grûba ante reyde ênê/yenê şixulnayîş. No qural kurmanckî de zî û kirmanckî de zî eynî yo.
Nimûne:
Peyedatê ke zemîran ra dima yenî, bi zemîrê kesî yê grûba dîyine şuxulîyenî.
Ez do ey ra vaja. Demo ameyox……
Ez to ra vana. Demo nikayin/demo hîra.
Mi, ey ra va. Demo vîyarteyo dîyar.
Mi ey ra vato. Demo vîyarteyo nedîyar.
a-Nê zemîrî pêro zî halê antî de yê.
b-Nê zemîrî pêro zî “zemîrê kesê dîyin ê nêrî yê.
Eke ma herinda nê zemîran de kesan binusî.
Ez do Ehmedî ra vaja.. Demo ameyox……
Ehmet do keye de bimano.
Ez Ehmedî ra vana Demo nikayin/demo hîra.
Mi Ehmedî ra vat Demo vîyarteyo nedîyar.
Mi Ehmedî ra vato demo vîyarteyo nedîyar)
Seke şima zî vînenî, “KÎPÊ XEBERAN” de karê transîtîfî de kesê nêrî ra dima edatî “ra”yî bêro, o keso nêrî ancîyeno.
Eke nê kesî makî bê:
Ez do Eyleme ra vaja. (demo ameyox)
Ez Eyleme ra vana.(Demo nikayin)
Mi Eyleme ra vat.(demo vîyarteyo dîyar)
Mi Eyleme ra vato.(demo vîyarteyo nedîyar)
Nê kesî makî yê la sey nameyê nêrîyan rewşa ante de bî zî înan ra dima suffîksî nênusîyê, halê sadeyî de yê.
Winî aseno ke kesê ke makî bê bi edatan reyde rewşa sadeyî de nusîyenê.
Eke nêrî bê bi edatan reyde wîna nusîyeno.
Bi veredatan reyde nuştişê çekuyanê nêrîyî
Dewe de nan ebe/bi dest werîyêne. (Dest halê sadeyî de nusîyo.)
Bê çakêt meveje teber. (çakêt nêrîyo halê sadeyî de nusîyo.)
Merdim pê lingan şono serê koyî.
Tayê bîyê har sey vergan zurrenê.
Pîyê mi ver bi Dîyarbekir şono.
Pîyê mi ro Çewlîg şono.
Zimbêlî ro to yenî. (to zemîrê kesê ante) zimbêlî ro Ehmed/Ehmedî yenî.
EDATÊ KIRMANCKÎ YÊ ESLÎ
Kirmanckî de edatî goreyê cayanê xo benê hîrê beşî
1-Veredat (prepozîsyon)
2-Peyedeat (postpozîsîyon)
3-Hem veredat hem pey edat
1-Veredat (prepozîsyon)
Gramerê ke hetanî ewro ameyê nuştişi de hûmar û nameyê veredatan winî tesbît kerdî.
“bi” “be/”eve”,”ebi”, “ebe”, ”ve”
“bê”
“pê”
“Se”/”sey
“Ver bi”
“ro”
“bi”
Dewe de nan ebe dest werîyêne.
Ma bi otobose şîy dewe.
Demo verên de nêçîrvanî eve tîre şîyêne nêçîr, nika eve tifing şonê. MÇ.(eskîden avcilar okla ava gîderlerdî şîmdî tûfekle).
Ganî merdim bi aqilê xo hereket bikero.
Ez bi qelebalixê înan werişta.
Ez şona bi sûke. (Het, îstîqamet mojneno.)
Ey îman bi Homayî ardo. Bawerî û amac
Bi homa zûrî tede çin a. Bi quran ez şîya! Sondan virazeno.
Baldarî: “bi” ya ke veredat bo cîya nusîyêna. Bi ya ke rolê prefîksî de ya û çekuya nameyî kena sifet pabeste nusîyêna.
Nimûne.
Lajeko biaqil.
Veyveka bixêre.
Zamayo bikeyf.
“Bê”
manaya –siz/suz ê tirkî dano nameyan. Manaya negatîfîye dano çekuyan
Ez bê bela, şima ra nêgêrena. (manaya negatîfîye de)
Bê awe cu nêbeno.
Ez bê to linge nêerzena teber.(bê, manaya negatîfî, manaya bê kesî zî, manaya xoserî zî dano)
Bê çakêt meveje teber.
Baldarî: “bê” ya ke veredat o cîya nusîyêna. “Bê” ya ke prefîks a pîya nusîyêna.
Nimûne:
Dara bêawe huşk bîya.
Însanê bêbextî zêdîyê.
Eskero bêçek dewan ra gêreno.
Cinîka bêderde huyena.
“Pê”
No edat zî manaya “île”yê tirkî dano çekuyan. Manaya reyde de zî şuxulîyeno.
Ma pê makîna kincê xo deştî.
Merdim pê lingan şono serê koyî.
Çaye girênayîya, pê koçike fekane.
Şima pê ey yarîyanê xo kenî
(pê yo ke wezîfeyê “preverb”î de bişuxulîyo zî esto.)
(Balişnayê pemeyinî nişenê pê wa./balişnayê pemeyinî pênişenî)
“Se”/”sey”
No edet “manaya “gîbî”,”benzetme”,”îhtîmal” a tirkî dano nameyan, çekuyan.
Kerga bêyewme sey dîkan vêndena.
Ez nêweş a, sey ke adir mi paştî ser wekerde bo, ez wina veşena.
Tayê bîyê har sey vergan zurrenê.
Herkes sey ma însan o.
Emşo sey ke varan bo.(îhtîmal)
Ez sey to nîya. (ben senîn gbî degîlîm./ben senîn kadar degîlîm.)
Ti se birayê xo biwana/biwanî
“Ver bi”
Îstîqametî mojneno.
Ez ver bi to yena.
Şar ver bi a dewe şono.
Pîyê mi ver bi Dîyarbekir şono.
Leglege ver bi leyîranê xo perrena.
“ro”
Manaya rewşa “e/a”ya tirkî de şuxulîyeno. No “ro”, yanî royê veredatî gramerê ke ameyê nuştiş de çın o. Ro yo ke veredat o ferhengê “Grûba Xebate yê Vateyî” de esto.
Nê nimûneyan dano:
Ro xo ameyene: hol bîyayene, (iyiyleşmek) ferhen
Ro xo nayene: îtîraf kerdene. (îtîraf etmek)
No çakêt/şak/setre zaf ro to ame. (bu çeket sana çok yakişti.)
No ro mintiqaya Lîcêya Dîyarbekirî û Qezaya Pasurî de zaf şuxulîyeno. Na mintiqa ra çend cumleyê nimûneyî.
Ez ro dewe şona. (hetî/îstîqametî nîşan dano. Yonelme durumu)
No çakêt zaf ro to êno. (herinda “a”ya tîrkî)
Zimbêlî ro to ênî.
To cayê ma kerd teng. Bineyke ro ver şo. (îstîkamet)
Ro pey bê. (îstîkamet.)
Ro ehmedî biewnî.
Baldarî: no “ro” gama ke na mana de bişuxulîyo yanî gama ke manaya “a/e”ya tirkî de bişuxulîyo gama ke veredat bo “ro”yî ra dima name/zemîr yeno. Kar nîno.
Nimune:
Ez ro êna. Nêbeno. Çunke “ro”yî ra dima kar ameyo.
Ez ro to êna. Beno. Çunke “ro”yî ra dima name/zemîr emeyo.
Ez ro ewnîyena. Nêbeno çunke “ro”yî ra dima kar emeyo.
Ez ro ey gêrena beno. Çunke “ro”yî ra dima zemîr ameyo.
Ez ro ci gêrena. Beno çunke “ro” yî ra dima “ci” yeno. Ci name/zemîr o.
Etya/tîya lingê mi de viro vejîyo, mi pira bi kardî ter de“ro” mi bîya cedewe (kronîk).
2-Peyedat (postpozîsîyon)
“rê”
“r”
“de”/“der”
“ser o”
“ra”
“ro”
“ya”
“rê”
Tayê cayan de “rî”, “ri”, “re” yan zî “r” vajîyêno. (No edat manya“a” û “e” ya tirkî dano rewşa nameyan.)
Purê belxurî, balişnayan rê hinî weş yeno.
Neqebêk ma rê vinê, ma etya ra şê.
Ez ey rê sanikan vana.
Aye ma rê hîkayeyê dîyesê êlule va.
“r”
Uca r’a. ordadir
Ez tîya r’ a. ben burdayim.
Ez înan dime r’ a.
“de””der”
No edat zî manaya “de”, “da” ya tirkî dana nameyan. Rewşa menda dana. (kalma halî) (Mintiqa ya Dêrsimî de…de…der,…di,…dir MÇ)
Ez binê dare de roniştî bîya.
Zulim û vêşanîye zaf a, milet tenge der o.(Zulum ve açlik çok, milet sikintidadir.)
Na kêneke dersa xo de zaf serkewte ya.
Dîyarbekir de çi est o, çi çin o?
“Ser o”
Manaya ûzerinde ya tirkî de şuxulîyêna..
Mîlçike gilê dare ser o ya.
Ma a babete ser o zaf munaqeşe kerde.
Mal û milkê ma ser o pê nêkenê.
Qeleme masa ser o ya.
Belkî vîst hezarê mi ser o şi.
“ra”
1-Manaya “den” ê tirkî dana. Rewşa abirîyayîşî dana.
2-Ge-ge zî rewşa belîkerdişê nameyan de şuxulîyena.Rewşa “i”,“î””e” ya tirkî dana.
(“ra” ya preverb zî esta. Şan de televîzîyon motêne ra. Ramotêne.)
Serê sibay ra çeperîyê. (sabahtan berî çabaliyor. “den” halî.)
Ez dare ra tera kena. (agaçtan kesîyorum. “den” halî)
Wendekarî kitaban mi ra wazenî.
Dewe ra ame
Ez keye ra ameya.
O, kêneke ra hes keno.( o kizi sevîyor. Manaya “i”,”î”ya tirkî dana.)
A suke ra gêraya. (o çarşiyi dolaşmiş.)
“ro” (n)
“ro” yê peyedatî manaya “den”ê tirkî dano. Ge-ge zî manaya “e” ya tirkî dano.
No veng ko ro yeno. (bu ses dagdan gelîyor.)
Sambore dare ro ancîya şi dîyar. (sincap agaçtan yukariya dogru tirmandi.)
Ana qorrîyêk kewt Eşî ro. (Eşreften oyle bir çiglik çikti kî.)
Ti çakuçî danê mixî ra/ro.(sen çekîçî çîvîye vuruyorsun. Manaya “e”ya tirkî de şuxulîyayo.)
Kardi meşka heywani ro kerda.(bıçağı hayvanın karnına batırmış.)
Pantolî bi leze kerdî lajeki ro û rusna mekteb.(çocuğa çabucak pantolununu giydirerek okula gönderdi.)
“ya”
Ez sedemê şima ya ameya. (ben sîzîn îçîn geldim. Manaya îçîn î de şixulîya ya.)
Mi tutanê xo ey ya şawitî. (çocuklarimi onunla gonderdim. Manaya li, île dano.)
Mêrdek di xizmekaran zî kênaya xo ya şaweno. (rast. MÇ.)(adam îkî hizmetçiyi de kiziyla gonderdi. Herinda la, île de şixulîyo.)
3-Peyedat û veredat pîya
Nê edatî bi eslê xo veredat û pey edatê. Nê her dî edatî resayê pê û bîyê yew grûb.
“bi…..ra”
“di…..de”
“ede….de”
“a……..ra”
“beyntarê…de”
“bi……ya”/”bi….a”
“bi……bê”/”ebi…bê”
“peyê…ra”
“bi…..ra”
Ez bi Roşanî ra şîya.
Dewijî bi înan ra şî dewe.
Ti bi kamcî ra wanena?
“di……..de”
Qelemî di qutî de yê.
Di dewe de lej kerdê.
Di fekê ey de dindanî nêmendî.
“ede……de” (na grûba edatan ca mojnena.)
“O ede rayirê koyî de tena mendîbî.
“Xidê Momidî, ede raya trena Erzînganî de gureyêne.
“a……..ra”
Lajek çinayanê xo dano a xo ra.
“beyntarê …. de”
Beyntarê ma de çîyêk çin bî.
Beyntarê ma de pird esto.
Beyntarê koyan de newalî estî.
“bi…….ya/bi…..a”
To bi koçike ya werdo.
Here bi cehşike ya remaya.
O bi pereyan a remayo.
“bi……..bê”
Ey bi sîleh bê xo, xo kişt.
Ti bi estor bê xo şîy dewe.
Şima bi çiman bê xo dî.
Mi teyr ede halên de pêgirewt”. (Munzur Çem kirmancca (zazaca) Gramer).
“Peyê…… ra” “bi…..ra”
Ez bi Roşanî ra şîya.
Dewijî bi înan ra şî dewe.
Ti bi kamcî ra wanena?
Wendekar peyê texteyî ra vejîya.
Kitab peyê defterî ra ginayo war.
To peyê Ehmedî ra qalî kerd.
Mi sere de qala taybetîya edatan kerdîbî. Nê taybetîyan ra yew tera zî eleqeyê zemîran û edatan o.
10- Eleqeyêko zaf muhîm mîyanê edat û zemîran û nameyan de esto. No eleqe dîyalekta kurmanckî de zî esto. Ma zanê ke kirmanckî de di beşî zemîrê kesî estî. Yew beş halê sadeyî deyo. (ez,ti,o,a,ma,şima,ê.) yew beş zî halê anteyî deyo.(mi,to,ey,aye,ma,şima,înan.)
Zaf edatî bi zemîrê grûba ante reyde ênê/yenê şixulnayîş. No qural kurmanckî de zî û kirmanckî de zî eynî yo.
Nimûne:
Peyedatê ke zemîran ra dima yenî, bi zemîrê kesî yê grûba dîyine şuxulîyenî.
Ez do ey ra vaja. Demo ameyox……
Ez to ra vana. Demo nikayin/demo hîra.
Mi, ey ra va. Demo vîyarteyo dîyar.
Mi ey ra vato. Demo vîyarteyo nedîyar.
a-Nê zemîrî pêro zî halê antî de yê.
b-Nê zemîrî pêro zî “zemîrê kesê dîyin ê nêrî yê.
Eke ma herinda nê zemîran de kesan binusî.
Ez do Ehmedî ra vaja.. Demo ameyox……
Ehmet do keye de bimano.
Ez Ehmedî ra vana Demo nikayin/demo hîra.
Mi Ehmedî ra vat Demo vîyarteyo nedîyar.
Mi Ehmedî ra vato demo vîyarteyo nedîyar)
Seke şima zî vînenî, “KÎPÊ XEBERAN” de karê transîtîfî de kesê nêrî ra dima edatê “ra”yî bêro, o keso nêrî ancîyeno.
Eke nê kesî makî bê:
Ez do Eyleme ra vaja. (demo ameyox)
Ez Eyleme ra vana.(Demo nikayin)
Mi Eyleme ra vat.(demo vîyarteyo dîyar)
Mi Eyleme ra vato.(demo vîyarteyo nedîyar)
Nê kesî makî yê la sey nameyê nêrîyan rewşa ante de bî zî înan ra dima suffîksî nênusîyê, halê sadeyî de yê.
Winî aseno ke kesê ke makî bê bi edatan reyde rewşa sadeyî de nusîyenê.
Eke nêrî bê bi edatan reyde wîna nusîyeno.
Bi veredatan reyde nuştişê çekuyanê nêrîyî
Dewe de nan ebe/bi dest werîyêne. (Dest halê sadeyî de nusîyo.)
Bê çakêt meveje teber. (çakêt nêrîyo halê sadeyî de nusîyo.)
Merdim pê lingan şono serê koyî.
Tayê bîyê har sey vergan zurrenê.
Pîyê mi ver bi Dîyarbekir şono.
Pîyê mi ro Çewlîg şono.
Zimbêlî ro to yenî. (to zemîrê kesê ante) zimbêlî ro Ehmed/Ehmedî yenî.
Zimannas 