Current Issues In Kurdish Linguistics (Mijarên niha di zimannasiya kurdî de) kovareke zimannasî ye ku li zanîngeha Bamberg ya Almanyayê tê weşandin û bi temamî li ser mijarên zimanê kurdî ye.
Kovar bi temamî bi zimanê inglîzî hatiye nivîsîn. Di kovarê de hem zimannasên kurd û hem jî yên biyanî cih digirin.
Malpera Zimannas yekem hejmara vê kovara hêja pêşkêşî xwandevanên xwe dike:
Husein Muhammed
“Di tarîka şeva hicran çiraxek sîfet im ya Reb
Ji ser heta piyan ar e, bi carek vêketim ya Reb
Nema min sebr û aramek ji ber jana evîna dil
Evîn behr e belê tenha di ber pêlan ketim ya Reb
Ji dilber dûr ketim lewra bela ser daye can û dil
Temaşa nakî ey zalim kî ez bêtaqet im ya Reb
Meger pirsê li min nakî belê tim tê xiyala min
Şev û rojan bi nalîn im bi ah û hesret im ya Reb
Şev û rojan bi kovan im bi bilbil re dilovan im
Hevalê xuncê baxan im, ji gul ez dûr ketim ya Reb
Di gel bilbil dinalim ez, zirav im wek hilal im ez
Şikestî rengê dal im ez, di halê hirqet im ya Reb
Di kûra ‘eşqê borî me, yeqîn ez pîrê torî me
Di ”lailma” derûrî me, di qeyda hicret im ya Reb
Meger ez Rustemê kurd im, firaqê ez nexweş kerdim
Cegerxwîn im siyahçerd im di kunca xelwet im ya Reb
Cegerxwîn: Şeva hicran[1]
Daçek (adpozisyon, bi inglîzî adposition) birreke peyvan (word class) ya rêzimanî ye ku têkiliyên cihî yan demî diyar dike yan jî hin erkên wateyî nîşan dike.
Daçek li gel navdêran, cînavan, rengdêran, hokeran yan jî komikên navdêrî tên bikaranîn. Ji van gotinên bi daçekan re tên bikaranîn di rêzimanê re temamker (complement) yan jî berkara daçekî (object of the preposition) tê gotin. Daçek û temamker bi hev re dibin komika daçekî (adpositional phrase).
Di kurdî de daçk dikarin pêşdaçek (prepositon), paşdaçek (postposition) yan jî dordaçek (circumposition) bin.
Pêşdaçek (preposition) dikevin berî temamkerên xwe (daçek di nimûneyan de hatine qelewkirin):
Dordaçek (circumposition) ji du yan zêdetir beşan pêk tên ku bi kêmî beşeke wê li pêş û beşek î li paş temamkerê ye:
Paşdaçek (postposition) ew daçek in ku dikevin pey temamkera xwe:
Paşdaçekan bêyî pêşdaçekan di kurmanciya nivîskî de diyardeyeke nadir e. Anku gava ku mirov paşdacekan di kurmancî de bi kar tîne, di zimanê nivîskî û di devokên rojhilatî û navendî de adeten pêşdaçekan jî pê re dibêje yan dinivîse anku wan bi hev re dike dordaçek.
Nivîskar???
Hetanî ewro, hem kurmanckî de hem kirdkî de edatan ser o xebatêka bi taybetî nêvirazîya ya. “Grûba Xebate ya Vateyî” edatan ser o xebatêk viraşta û kitabê rastnuşê xo de na xebata edatan neşir kerda.
La çîyêko ez wazena vajî edatan ser o yew tehlîl/analîzêko xorîn nêvirazîyo. Hem nê rastnuşî de hem zî gramerê ke hetanî nika ameyê nuştişî de edatê eslî ameyê motiş.
Na kêmanîya xebata edatan tena kirmanckî de ney, kurmanckî de zî esta. Xebata Mîr Celadet Bedirxanî û yê Roger Lescotî de zî edatî bi heme awayê xo îzeh nêbenî.
Mi zî zafane “Rastnuştişê Kirmanckî” yê ke “Grûba Xebate ya Vateyî” amade kerde ra îstîfade kerdo. Û seba ke lokalî/mehelî ra dûrîyê û seba ke xebata standartîzasîyonî xo rê esas girewtê, mi reyna “Kirmancca/Zazaca dîl derslerî yê Denîz Gunduzî û Kitaba Munzur Çemî “Kirmancca (Zazaca) Gramer ra îstîfade kerdo.
Mi zî sey nê xebatan kerdo û ez çarçewayêka tenge de edatê eslî ser o vınderta. Ez do înan pêşkêşê munaqeşeyanê şima bikerî.
Edat bi eslê xo, çekuyêka erebkî ya. Kurmanckî de tera vanê “Daçek”. Tirkî de zî tera vanê “Îlgeç”. Franskî û îngilîzkî de zî tera vanê “preposition”.
Heme ziwanan de û kirmanckî/zazaki de hetê wezîfeyî ra çekuyî benê di beşî. Beşêk tera bi sereyê xo wayîrê mana yê. Sey: kera, dare, kitab, bê, şo, biwere. Seke şima zî vînenê manaya nê çekuyan esta.
Beşêk tera çeku estî ke bi sereyê xo manaya înan çin a. Sey: ra, de, hetanî, bi, bê, ro, rê, ser o, pê, di, û, ûsb…
Bi tarîfêko bîn heme ziwanan de manaya çekuyanê name û karan esta. Seke mi cor de zî sey nimûne nîşan dabî . Û heme ziwanan de tayê çekuyî estî ke manaya xo çin a. Nê çekuyê bêmana her çiqas ke manaya xo çin bo zî, cumle de, ziwanî rê xizmetêko zaf pîl kenî. Mana danê çekuyan, eleqeyê çekuyan virazenê, ca û demê înan ramojnenê. Kirmanckî de nê çekuyan ra vanê edat.
Bêguman bê edatan tayê çekuyê bînî zî estî ke manaya xo çin a. Sey manaya bestoxan û sey manaya tayê înterjeksîyonan. Hetanî ke tayê ziwanzanê tirkan estî ke hemîne ra vanê edat. Edatê esilî, edatê bestoxî, edatê înterjeksîyonî.
Edatî ruhê ziwanan ê. Ziwanêk de edatî çend zafî bê o ziwan hende ganî yo. Edatî dewlemendîya ziwanî yê.
Kirmanckî de edatî zî wayîrê wazîfeyan ê. Eslê xo de bi sereyê xo manaya edatan çin a. Edatî cumle de wezîfedar ê, wayîrê wezîfeyan ê.
Nimûne:
Ez keye ra yena.
Na cumle de çar çekuyî estî. Nê çekuyan ra manaya çekuya “ra” yî çin a. Labelê na cumle de “ra” manaya “cayêko tera ameyo vejîyayîş girewta yan zî a mana dana”. Hem zî mîyanê ameyîş û keyeyî de yew mana ronaya, yew mana viraşta. Manaya cayêko ke ez tera vejîyaya dana. Yanî ca nawnena. Manaya “den” î yê tirkî girewta.
Taybetîyê edetan
1- Kirmanckî de tena bi sereyê xo manaya edatan çin a. Ancax edatî cumleyan de mana gênê û mana dana çekuyanê bînan.
2-Ziwan yanî qalkerdiş bi nê edatan yeno fehmkerdiş.
3-Edatî seba ke mabênê çekuyan de yew eleqe nanê ro, çekuyê wezîfedar ê. Seba ke edatî mîyanê çekuyan de eleqe nanê ro, înan ra “çekuyê hetkarî/ardimkerdoxî” zî vajîyeno.
Mi bi koçike werd. Na cumle de edatê “bi”yî werdişê kesî û werdî virazeno. Eleqeya werdişî virazeno.
4-Edatî gama ke zereyê cumleyan ra bêrê vetişî manaya a cumleye yan vurîyena yan manaya cumleyî xerepîyena yan zî cumle bena bê mana.
Nimûne:
Ez bi koçike werd/î wena. Eke ma na cumle de edatê “bi”yî vejî, cumle bena “Ez Koçike Werdî Wena”.
Ez bi huye erd kenena. Eke edatê “bi”yî vejîyo, cumle bena “Ez huye erd kenena”.
Mi lajê Ehmedî ra va: Eke edatê “ra” vejîyo cumle bena “Mi lajê ehmedî va”.
5-Edati ge-ge benê preverb (verkar) û bi karan reyde şuxulîyenî. Nimûne:
Pêgirewtene/girewtêne pê. Yakalamak.
Rakewtene/kewtene ra : yatmak
Rokerdene/kerdene ro: dökmek
Dekerdene/kerdene de:doldurmak
Derutene rutene de: temîzlemek
Baldarî: seke şima cor de vînenî edatê ke bîyê preverb eke bêrê verê karan, bi karan beste nusîyenê. Eke nêbî preverb û karan ra dima bêrê karan ra cîya nusîyenê.
6-Kirmanckî de edati çekuyanê bînan ra ciya nusîyênê. Tayê edatî Ge-ge yenê verê nameyan û bi nameyan ya nusîyênê û înan kenê sifet:
Lajeko bêaqil:akilsiz
Merdimo bêbext:kaleş, gûvensîz
Cinîka bêare:arsiz
Wendekara biaqile: akilli
Bero biasin: demîrlî kapi
7-Ziwan bi edatan şiur gêno û bi edatan yeno fehmkerdiş. Mi cor de madeyê çarin de bi cumleyanê nimûneyan nîşan dabi. Eke edatî cumleyan ra bêrî vetiş/eştiş, manaya yê cumleyan vurîyena.
8-Edat yew mana dano rewşa çîyan/objeyan. Dem, ca, rewşa çîyan nîşan dano.
Nimûne:
Ez keye ra êna/êna. Na cumle de “ra”rewşa keyeyî ra abirîyayiş naweno. (ayrilma halî. Den-dan halî)
Mi dare ra tera kerde. Na cumle de zî reyna edatê “ra”yî eynî mana de şuxulîya yo.
Ez to ra vana. No “ra” zî manaya “e”/”a”ya tirkî dana.
9- Her cumle de tayê name yan zî çeku estê ke a cumle de sereke yê, temaya a cumle de rolê ê çekuyan esas a. Edatî yan yenê vernîya ê çekuyan yan zî yenê peynîya înan.
Mi bi koçike werd. “bi” veredat o. Koçike hecetêko/aletêko pê werd ameyê werdiş o. Na cumle de “bi” mana daya koçike.
10- Eleqeyêko zaf muhîm mîyanê edat û zemîran û nameyan de esto. No eleqe dîyalekta kurmanckî de zî esto. Ma zanê ke kirmanckî de di beşî zemîrê kesî estî. Yew beş halê sadeyî deyo. (ez,ti,o,a,ma,şima,ê.) yew beş zî halê anteyî deyo.(mi,to,ey,aye,ma,şima,înan.)
Zaf edatî bi zemîrê grûba ante reyde ênê/yenê şixulnayîş. No qural kurmanckî de zî û kirmanckî de zî eynî yo.
Nimûne:
Peyedatê ke zemîran ra dima yenî, bi zemîrê kesî yê grûba dîyine şuxulîyenî.
Ez do ey ra vaja. Demo ameyox……
Ez to ra vana. Demo nikayin/demo hîra.
Mi, ey ra va. Demo vîyarteyo dîyar.
Mi ey ra vato. Demo vîyarteyo nedîyar.
a-Nê zemîrî pêro zî halê antî de yê.
b-Nê zemîrî pêro zî “zemîrê kesê dîyin ê nêrî yê.
Eke ma herinda nê zemîran de kesan binusî.
Ez do Ehmedî ra vaja.. Demo ameyox……
Ehmet do keye de bimano.
Ez Ehmedî ra vana Demo nikayin/demo hîra.
Mi Ehmedî ra vat Demo vîyarteyo nedîyar.
Mi Ehmedî ra vato demo vîyarteyo nedîyar)
Seke şima zî vînenî, “KÎPÊ XEBERAN” de karê transîtîfî de kesê nêrî ra dima edatî “ra”yî bêro, o keso nêrî ancîyeno.
Eke nê kesî makî bê:
Ez do Eyleme ra vaja. (demo ameyox)
Ez Eyleme ra vana.(Demo nikayin)
Mi Eyleme ra vat.(demo vîyarteyo dîyar)
Mi Eyleme ra vato.(demo vîyarteyo nedîyar)
Nê kesî makî yê la sey nameyê nêrîyan rewşa ante de bî zî înan ra dima suffîksî nênusîyê, halê sadeyî de yê.
Winî aseno ke kesê ke makî bê bi edatan reyde rewşa sadeyî de nusîyenê.
Eke nêrî bê bi edatan reyde wîna nusîyeno.
Bi veredatan reyde nuştişê çekuyanê nêrîyî
Dewe de nan ebe/bi dest werîyêne. (Dest halê sadeyî de nusîyo.)
Bê çakêt meveje teber. (çakêt nêrîyo halê sadeyî de nusîyo.)
Merdim pê lingan şono serê koyî.
Tayê bîyê har sey vergan zurrenê.
Pîyê mi ver bi Dîyarbekir şono.
Pîyê mi ro Çewlîg şono.
Zimbêlî ro to yenî. (to zemîrê kesê ante) zimbêlî ro Ehmed/Ehmedî yenî.
EDATÊ KIRMANCKÎ YÊ ESLÎ
Kirmanckî de edatî goreyê cayanê xo benê hîrê beşî
1-Veredat (prepozîsyon)
2-Peyedeat (postpozîsîyon)
3-Hem veredat hem pey edat
1-Veredat (prepozîsyon)
Gramerê ke hetanî ewro ameyê nuştişi de hûmar û nameyê veredatan winî tesbît kerdî.
“bi” “be/”eve”,”ebi”, “ebe”, ”ve”
“bê”
“pê”
“Se”/”sey
“Ver bi”
“ro”
“bi”
Dewe de nan ebe dest werîyêne.
Ma bi otobose şîy dewe.
Demo verên de nêçîrvanî eve tîre şîyêne nêçîr, nika eve tifing şonê. MÇ.(eskîden avcilar okla ava gîderlerdî şîmdî tûfekle).
Ganî merdim bi aqilê xo hereket bikero.
Ez bi qelebalixê înan werişta.
Ez şona bi sûke. (Het, îstîqamet mojneno.)
Ey îman bi Homayî ardo. Bawerî û amac
Bi homa zûrî tede çin a. Bi quran ez şîya! Sondan virazeno.
Baldarî: “bi” ya ke veredat bo cîya nusîyêna. Bi ya ke rolê prefîksî de ya û çekuya nameyî kena sifet pabeste nusîyêna.
Nimûne.
Lajeko biaqil.
Veyveka bixêre.
Zamayo bikeyf.
“Bê”
manaya –siz/suz ê tirkî dano nameyan. Manaya negatîfîye dano çekuyan
Ez bê bela, şima ra nêgêrena. (manaya negatîfîye de)
Bê awe cu nêbeno.
Ez bê to linge nêerzena teber.(bê, manaya negatîfî, manaya bê kesî zî, manaya xoserî zî dano)
Bê çakêt meveje teber.
Baldarî: “bê” ya ke veredat o cîya nusîyêna. “Bê” ya ke prefîks a pîya nusîyêna.
Nimûne:
Dara bêawe huşk bîya.
Însanê bêbextî zêdîyê.
Eskero bêçek dewan ra gêreno.
Cinîka bêderde huyena.
“Pê”
No edat zî manaya “île”yê tirkî dano çekuyan. Manaya reyde de zî şuxulîyeno.
Ma pê makîna kincê xo deştî.
Merdim pê lingan şono serê koyî.
Çaye girênayîya, pê koçike fekane.
Şima pê ey yarîyanê xo kenî
(pê yo ke wezîfeyê “preverb”î de bişuxulîyo zî esto.)
(Balişnayê pemeyinî nişenê pê wa./balişnayê pemeyinî pênişenî)
“Se”/”sey”
No edet “manaya “gîbî”,”benzetme”,”îhtîmal” a tirkî dano nameyan, çekuyan.
Kerga bêyewme sey dîkan vêndena.
Ez nêweş a, sey ke adir mi paştî ser wekerde bo, ez wina veşena.
Tayê bîyê har sey vergan zurrenê.
Herkes sey ma însan o.
Emşo sey ke varan bo.(îhtîmal)
Ez sey to nîya. (ben senîn gbî degîlîm./ben senîn kadar degîlîm.)
Ti se birayê xo biwana/biwanî
“Ver bi”
Îstîqametî mojneno.
Ez ver bi to yena.
Şar ver bi a dewe şono.
Pîyê mi ver bi Dîyarbekir şono.
Leglege ver bi leyîranê xo perrena.
“ro”
Manaya rewşa “e/a”ya tirkî de şuxulîyeno. No “ro”, yanî royê veredatî gramerê ke ameyê nuştiş de çın o. Ro yo ke veredat o ferhengê “Grûba Xebate yê Vateyî” de esto.
Nê nimûneyan dano:
Ro xo ameyene: hol bîyayene, (iyiyleşmek) ferhen
Ro xo nayene: îtîraf kerdene. (îtîraf etmek)
No çakêt/şak/setre zaf ro to ame. (bu çeket sana çok yakişti.)
No ro mintiqaya Lîcêya Dîyarbekirî û Qezaya Pasurî de zaf şuxulîyeno. Na mintiqa ra çend cumleyê nimûneyî.
Ez ro dewe şona. (hetî/îstîqametî nîşan dano. Yonelme durumu)
No çakêt zaf ro to êno. (herinda “a”ya tîrkî)
Zimbêlî ro to ênî.
To cayê ma kerd teng. Bineyke ro ver şo. (îstîkamet)
Ro pey bê. (îstîkamet.)
Ro ehmedî biewnî.
Baldarî: no “ro” gama ke na mana de bişuxulîyo yanî gama ke manaya “a/e”ya tirkî de bişuxulîyo gama ke veredat bo “ro”yî ra dima name/zemîr yeno. Kar nîno.
Nimune:
Ez ro êna. Nêbeno. Çunke “ro”yî ra dima kar ameyo.
Ez ro to êna. Beno. Çunke “ro”yî ra dima name/zemîr emeyo.
Ez ro ewnîyena. Nêbeno çunke “ro”yî ra dima kar emeyo.
Ez ro ey gêrena beno. Çunke “ro”yî ra dima zemîr ameyo.
Ez ro ci gêrena. Beno çunke “ro” yî ra dima “ci” yeno. Ci name/zemîr o.
Etya/tîya lingê mi de viro vejîyo, mi pira bi kardî ter de“ro” mi bîya cedewe (kronîk).
2-Peyedat (postpozîsîyon)
“rê”
“r”
“de”/“der”
“ser o”
“ra”
“ro”
“ya”
“rê”
Tayê cayan de “rî”, “ri”, “re” yan zî “r” vajîyêno. (No edat manya“a” û “e” ya tirkî dano rewşa nameyan.)
Purê belxurî, balişnayan rê hinî weş yeno.
Neqebêk ma rê vinê, ma etya ra şê.
Ez ey rê sanikan vana.
Aye ma rê hîkayeyê dîyesê êlule va.
“r”
Uca r’a. ordadir
Ez tîya r’ a. ben burdayim.
Ez înan dime r’ a.
“de””der”
No edat zî manaya “de”, “da” ya tirkî dana nameyan. Rewşa menda dana. (kalma halî) (Mintiqa ya Dêrsimî de…de…der,…di,…dir MÇ)
Ez binê dare de roniştî bîya.
Zulim û vêşanîye zaf a, milet tenge der o.(Zulum ve açlik çok, milet sikintidadir.)
Na kêneke dersa xo de zaf serkewte ya.
Dîyarbekir de çi est o, çi çin o?
“Ser o”
Manaya ûzerinde ya tirkî de şuxulîyêna..
Mîlçike gilê dare ser o ya.
Ma a babete ser o zaf munaqeşe kerde.
Mal û milkê ma ser o pê nêkenê.
Qeleme masa ser o ya.
Belkî vîst hezarê mi ser o şi.
“ra”
1-Manaya “den” ê tirkî dana. Rewşa abirîyayîşî dana.
2-Ge-ge zî rewşa belîkerdişê nameyan de şuxulîyena.Rewşa “i”,“î””e” ya tirkî dana.
(“ra” ya preverb zî esta. Şan de televîzîyon motêne ra. Ramotêne.)
Serê sibay ra çeperîyê. (sabahtan berî çabaliyor. “den” halî.)
Ez dare ra tera kena. (agaçtan kesîyorum. “den” halî)
Wendekarî kitaban mi ra wazenî.
Dewe ra ame
Ez keye ra ameya.
O, kêneke ra hes keno.( o kizi sevîyor. Manaya “i”,”î”ya tirkî dana.)
A suke ra gêraya. (o çarşiyi dolaşmiş.)
“ro” (n)
“ro” yê peyedatî manaya “den”ê tirkî dano. Ge-ge zî manaya “e” ya tirkî dano.
No veng ko ro yeno. (bu ses dagdan gelîyor.)
Sambore dare ro ancîya şi dîyar. (sincap agaçtan yukariya dogru tirmandi.)
Ana qorrîyêk kewt Eşî ro. (Eşreften oyle bir çiglik çikti kî.)
Ti çakuçî danê mixî ra/ro.(sen çekîçî çîvîye vuruyorsun. Manaya “e”ya tirkî de şuxulîyayo.)
Kardi meşka heywani ro kerda.(bıçağı hayvanın karnına batırmış.)
Pantolî bi leze kerdî lajeki ro û rusna mekteb.(çocuğa çabucak pantolununu giydirerek okula gönderdi.)
“ya”
Ez sedemê şima ya ameya. (ben sîzîn îçîn geldim. Manaya îçîn î de şixulîya ya.)
Mi tutanê xo ey ya şawitî. (çocuklarimi onunla gonderdim. Manaya li, île dano.)
Mêrdek di xizmekaran zî kênaya xo ya şaweno. (rast. MÇ.)(adam îkî hizmetçiyi de kiziyla gonderdi. Herinda la, île de şixulîyo.)
3-Peyedat û veredat pîya
Nê edatî bi eslê xo veredat û pey edatê. Nê her dî edatî resayê pê û bîyê yew grûb.
“bi…..ra”
“di…..de”
“ede….de”
“a……..ra”
“beyntarê…de”
“bi……ya”/”bi….a”
“bi……bê”/”ebi…bê”
“peyê…ra”
“bi…..ra”
Ez bi Roşanî ra şîya.
Dewijî bi înan ra şî dewe.
Ti bi kamcî ra wanena?
“di……..de”
Qelemî di qutî de yê.
Di dewe de lej kerdê.
Di fekê ey de dindanî nêmendî.
“ede……de” (na grûba edatan ca mojnena.)
“O ede rayirê koyî de tena mendîbî.
“Xidê Momidî, ede raya trena Erzînganî de gureyêne.
“a……..ra”
Lajek çinayanê xo dano a xo ra.
“beyntarê …. de”
Beyntarê ma de çîyêk çin bî.
Beyntarê ma de pird esto.
Beyntarê koyan de newalî estî.
“bi…….ya/bi…..a”
To bi koçike ya werdo.
Here bi cehşike ya remaya.
O bi pereyan a remayo.
“bi……..bê”
Ey bi sîleh bê xo, xo kişt.
Ti bi estor bê xo şîy dewe.
Şima bi çiman bê xo dî.
Mi teyr ede halên de pêgirewt”. (Munzur Çem kirmancca (zazaca) Gramer).
“Peyê…… ra” “bi…..ra”
Ez bi Roşanî ra şîya.
Dewijî bi înan ra şî dewe.
Ti bi kamcî ra wanena?
Wendekar peyê texteyî ra vejîya.
Kitab peyê defterî ra ginayo war.
To peyê Ehmedî ra qalî kerd.
Mi sere de qala taybetîya edatan kerdîbî. Nê taybetîyan ra yew tera zî eleqeyê zemîran û edatan o.
10- Eleqeyêko zaf muhîm mîyanê edat û zemîran û nameyan de esto. No eleqe dîyalekta kurmanckî de zî esto. Ma zanê ke kirmanckî de di beşî zemîrê kesî estî. Yew beş halê sadeyî deyo. (ez,ti,o,a,ma,şima,ê.) yew beş zî halê anteyî deyo.(mi,to,ey,aye,ma,şima,înan.)
Zaf edatî bi zemîrê grûba ante reyde ênê/yenê şixulnayîş. No qural kurmanckî de zî û kirmanckî de zî eynî yo.
Nimûne:
Peyedatê ke zemîran ra dima yenî, bi zemîrê kesî yê grûba dîyine şuxulîyenî.
Ez do ey ra vaja. Demo ameyox……
Ez to ra vana. Demo nikayin/demo hîra.
Mi, ey ra va. Demo vîyarteyo dîyar.
Mi ey ra vato. Demo vîyarteyo nedîyar.
a-Nê zemîrî pêro zî halê antî de yê.
b-Nê zemîrî pêro zî “zemîrê kesê dîyin ê nêrî yê.
Eke ma herinda nê zemîran de kesan binusî.
Ez do Ehmedî ra vaja.. Demo ameyox……
Ehmet do keye de bimano.
Ez Ehmedî ra vana Demo nikayin/demo hîra.
Mi Ehmedî ra vat Demo vîyarteyo nedîyar.
Mi Ehmedî ra vato demo vîyarteyo nedîyar)
Seke şima zî vînenî, “KÎPÊ XEBERAN” de karê transîtîfî de kesê nêrî ra dima edatê “ra”yî bêro, o keso nêrî ancîyeno.
Eke nê kesî makî bê:
Ez do Eyleme ra vaja. (demo ameyox)
Ez Eyleme ra vana.(Demo nikayin)
Mi Eyleme ra vat.(demo vîyarteyo dîyar)
Mi Eyleme ra vato.(demo vîyarteyo nedîyar)
Nê kesî makî yê la sey nameyê nêrîyan rewşa ante de bî zî înan ra dima suffîksî nênusîyê, halê sadeyî de yê.
Winî aseno ke kesê ke makî bê bi edatan reyde rewşa sadeyî de nusîyenê.
Eke nêrî bê bi edatan reyde wîna nusîyeno.
Bi veredatan reyde nuştişê çekuyanê nêrîyî
Dewe de nan ebe/bi dest werîyêne. (Dest halê sadeyî de nusîyo.)
Bê çakêt meveje teber. (çakêt nêrîyo halê sadeyî de nusîyo.)
Merdim pê lingan şono serê koyî.
Tayê bîyê har sey vergan zurrenê.
Pîyê mi ver bi Dîyarbekir şono.
Pîyê mi ro Çewlîg şono.
Zimbêlî ro to yenî. (to zemîrê kesê ante) zimbêlî ro Ehmed/Ehmedî yenî.
Husein Muhammed
Yek ji mijarên rêzimana kurdî ku pir kêm li ser hatiye nivîsîn yan hema-hema qet nehatine vekolîn, paşdaçekên –e û –î ne. Kerem bikin em pêşî di çend nimûneyan de li wan binêrin û paşî her yekê ji wan şirove bikin:
Paşdaçekên –e û –î temamkerên hev in: -e li pey lêkeran tê bikaranîn, -î li dûv birrên din yên peyvan: navdêr, rengdêr, cînavan, hoker, daçek.
PAŞDAÇEKA -E
Pasdaçeka –E li gel hin peyvên liv û hereketê tê bikaranîn û maneya “ber bi filan tiştî/kesî ve” yan “bo, ji bo, jê re” dide:
Tarîxiyen paşdaçeka –e hevreha pêşdaçeka ”bi” (tarîxiyen û di lehceyên din de “be, we, ve, -ev/-ef, -ew”) û paşdaçeka “ve” ye:
Bo nimûne:
Bikaranîna paşdaçeka –e di kurmancî de ne zerûrî ye anku ew dikare bikeve:
Gelek caran paşdaçeka –e li gel herfa –e ya di paşgirên demên borî yên dûdar de têkil dibe yan dikeve ser hev:
PAŞDAÇEKA -Î
Paşdaçeka –î dikare li pey navdêran, rengdêran, hokeran û daçekan were bikaranîn. Bo nimûne:
Eger em nimûneyên li jor em bi hin awayên din bibêjin, em dikarin bibînin ku paşdaçeka –î cihê çendîn pêşdaçekên ji hev cuda digire:
Hin caran li cihê –î, varyanta –ê tê bikaranîn:
Anku –î carinan cihê daçeka “li”, hin caran cihê “ji”, geh-geh cihê “bi” (bi soranî “be”) digire û heta dikare cihê hin daçekên pêkhatî yan aloz yên wek “ber bi … ve” jî bigire.
Berevajî paşdaçeka “–e”, paşdaçeka “-î” di kurdî de axlebe zerûrî ye. Mirov nikare wê ji peyvê biavêje û hevokê wek berê bidomîne. Lê mirov dikare paşdaçeka “-î” bi hin pêşdaçekên wek “li, ji, bi…” li gor hevokê veguhêze. Alternatîva bikêrhatî li gor peyvên din diguhere. Bo nimûne:
Hin caran mirov hevokên wek “bang min kir” bibîne jî, bi piranî ew wek “bangî min kir” yan jî “bang li min kir” in.
Carinan paşdaçeka –î di heman demê de li gel pêşdaçekeke hevwate tê bikaranîn:
Mirov dikare bibêje ku bikaranîna awayê “li dijî wan” totolojî (tautology) anku dubarekirina ne hewce ye. Loma em dikarin awayê “dijî wan” pêşniyaz û tercîh bikin.
Paşdaçeka –î bi hin peyvan ve zeliqiye û peyvên ferhengîbûyî anku leksîkalîze jê çêkirine:
Ji aliyê etîmolojî ve çavkaniya paşdaçeka –î ne bi temamî zelal e. Ihtimalen ew ji pêşdaçeka “li” ye. Bo ketina vokala pêşîn bidin ber paşdaçeka –e ji “be” (bi). Ji xwe paşdaçeka –î bi piranî li cihê pêşdaçeka “li” tê bikaranîn jî.
Lê ji ber ku paşdaçeka –î gelek caran maneya “ji” û hin caran ya “bi” jî dide, mimkin e ku ev -î xwedî çend rehên etîmolojîk be anku hem “li” (tarîxiyen “le, ne”) bûbe “î” û hem jî bo nimûne “ji” (tarîxiyen “je, ej”).
________________________________________
TÊBÎNÎ
[1] Bi devokî herwiha bo nimûne: bidin-ev min, bidin-ef min, bidin-iv/bidin-if min.
____________________________________
Řizgar Behadur
Gerdnîş[1] wite[2]yg e nîşî e lay yey temamker nawî[3]. Gerdnîş tüenî werce temamkerege bay ya le düay temamkerege bay, herleywa gerdnîş tüenî bû e du beş û binîşî e dewr temamkerege. Eger gerdnîş werce temamker bay we pî üşin wernîş[4], eger le düay temaker bay we pî üşin piştnîş[5], bełam eger le her du lay temamkerege cî bigrî we pî üşin dewrnîş[6].
Desey gerdnîş[7] her ew cûre ki le nawegeyew dyar e, deseyg e ser[8]î gerdnîşîg e. desey gerdnîş le gerdnîş û desey nawîg[9] duris bû. Le řü ředenasî[10] le gişt zwaneyl bineway desey gerdnîş cûr yek nîe û le her zwanîg řiz[11] gerdnîş û desey naw güřyey. Le biřîg le zwaneyl cay gerdnîş ha werce desey naw û le biřîg tir desey gerdnîş kefî e düay desey naw.
Husein Muhammed
Van salên dawiyê têkiliya navbera kurdên parçeyên cuda yên Kurdistanê û herwiha yên li derveyî welat jî zêde bûye. Bi taybetî teknolojiya nû, di serî de televizyon û Internetê, ev danîna têkiliyê hêsan kiriye. Lê mixabin ji ber zaravayên cuda û alfabeyên cuda kurd hê jî hinekî dûrî hev dimînin.
Bo baştir nasandina kurdan bi hev, em hewceyî agahiyên pirralî yên derbarê hev in. Di xurtkirina têkiliyan de cihekî serekî jî di ziman de ye. Ji ber wê giring e ku jihevfehmkirina kurdên ku bi zaravayên cuda diaxivin were hêsankirin. Ev kurtelêkolîn hewl dide di çend rûpelan de bingehê rêzimana zaravayê soranî bi kurmancîaxivan bide nasîn.
Ev bi salan e ku ji bilî zaravayê kurmancî, ez li ser soranî jî dixebitim. Heta niha min hin kitêbên edebî jê wergerandine kurmancî. Herwiha ferhengeke soranî-kurmancî amade dikim ku niha heta herfa S amade ye.
Lê bi qasî ku ez bi xwe agadar im, ev yekem car e ku rêzimaneke soranî bi kurmancî hatibe nasandin. Ji ber ku ev destpêk e, ev lêkolîn bi ti awayî îdia nake ku bêkêmasî ye. Loma hêvî dikim ku xwendevan bi dîtin, rexne, pêşniyaz û pirsiyarên xwe bikin ku ev lêkolîn were kemilandin û berfirehkirin.
Husein Muhammed
Mebest ji cînavên pêvekirî (yan girêdayî) ew cînav in yan pirtikên cînavan in ku bi birrên din yên peyvan ve tên girêdan û cihê cînavên xweser û xwerû digirin. Lê mebest li vê derê ne paşpirtikên kesî yên lêkeran in, wek bo nimûne di kurdî de ”dik-im” ku ”-im” diyar dike ku kesê dike ”ez” im.
Cînavên pêvekirî bi taybetî li gel navdêran li kar in. Bo nimûne, di van her sê zimanan de mirov dikare xwedîtiyê bi cînavên pêvekirî diyar bike. Beşa qelewkirî ya van peyvên nimûne maneya ”-a te” (kitaba te) dide:
Sîstema cînavan di kurmancî û zazakî de ji vê pergalê cuda ye. Di kurmancî û zazakî de du desteyên cînavên kesî yên serbixwe hene ku yek jê “xwerû” yan neçemandî (netewandî) ye û yek jî “oblîk” anku çemandî (tewandî) ye.
Lê dîsa jî kurmancî ji cînavên pêvekirî ne bêpar e.
Hevok (riste, cumle, sentence) ji peyvan (kelîmeyan) pêk tên. Di hevokekê de dikare yek, du, sê yan – wek prensîp – bêhejmar peyv hebin:
1)
1a) Çû.
1b) Were malê!
1c) Te kî dît?
1d) Bila ew jî sibê bi te re bên bajarî.
Anku hevok dikare kurt, dirêj yan navînî be. Anku mirov dikare hema-hema bi dûvdilî (keyfî, ixtiyarî, arbitrarily) peyvan li hevokê zêde bike yan jî jê kêm bike. Lê mirov nikare peyvekê li her cihê hevokê zêde bike. Bo nimûne, ev hevokên li jêr li gor kurmanciya giştî xelet in:
– * Malê were!
– * Dît kî te?
– * Te dît kî?
– * Dît te kî?
– * Bajarî sibê bila ew jî bi te re bên.
Gelo çima hevokên wiha di kurmancî de nayên qebûlkirin? Bo çi em dibêjin ku ew xelet in?
Bersiv peyvrêzî ye: hin peyv li cihê xwe yê di hevokê de nehatine danîn lê li cihê hin peyvên din in. Bi gotineka din, di hevokên nimûne de peyv ne di rêz û rista xwe de ne.
Lê gelo ev rêza peyvan di hevokên zimanê me de çi ne? Gelo em ê bikarin wan rêzikan peyda û diyar bikin? Gelo ew rêzik herdem wek hev in yan jî diguherin? Heke biguherin, li gor çi qeyd û bendan diguherin.
Ev nivîsar dê hewl bide bersiva van pirsan bide. Ev vekolîn li ser peyvrêziyê (word order) ye. Anku ev nivîsar li ser rêza peyvan di hevokan de disekine. Berî niha me nivîsarek li ser dengrêziyê nivîsiye ku qeyd û bendên rêzkirina dengan di peyv û kîteyan de vedikole.
Zimannas 