Kêmkirin û zêdekirina kîteyên peyvan

Husein Muhammed

Kerem bikin li van çend peyvan binêrin:

• ba, çav, dest, heyşt[1]

Peyvên wiha yekkîteyî anku yekheceyî ne. Mebest ji yekkîteyîtiyê ew e ku ev peyv divê di gotin û bilêvkirinê de bi carekê bên gotin û mirov nikare wan di gotinê de parçe-parçe bike. Bo nimûne, mirov nikare wan di axiftinê de wiha bibêje:

• *b-a, *ça-v /ça-v, *, des-t/de-st/d-est,

Sebeb ew e ku di van peyvan de tenê vokalek (vowelek, vawilek, herfeke dengdêr/”bideng”) heye. Vokalên kurdî ev in: a, e, ê, i, î, o, u, û. Her peyva ku tenê dengek û tenê carekê hebe, hingê ew peyv yekkîteyî ye.

PEYVÊN YEKKÎTEYÎ

Piraniya peyvên xwemalî yên xwerû yên kurdî di rewşa netewandî de yekkîteyî ne.

Li vê derê mebest ji ”xwemalî” peyvên bi eslê xwe kurdî/îranî/hindûîranî/hindûewropî ne ku wek mîras ji kurdî re mane û kurdî ew ji zimanên din wernegirtine.

Merem ji ”xwerû” jî peyvên wisan in ku ne ji du yan zêdetir peyvan pêk hatine û ne jî pêşgir an paşgir ketine ber wan.

Bo nimûne, ev peyv xwerû û xwemalî ne:

• av, berx, car, çar, dev, êş, germ, her, jan, kes, lal, mêr, na, pênc, rast, şeş, tav, û[2], zik…

Gava ku ew pêşgir an paşgirên çemandinê/tewandinê yan peyvsaziyê digirin, ew dibin peyvên dukîteyî yan pirkîteyî. Bo nimûne:

• a-vê, ber-xan, ca-re-kê…

PEYVÊN DUKÎTEYÎ

Hinek ji peyvên xwemalî û xwerû dukîteyî ne. Bo nimûne:

• a-gir, ba-ran, ha-vîn…

Herwiha piraniya lêkerên kurdî wek ku dukîteyî (yan sêkîteyî) bin, dixuyin. Bo nimûne:

• gir-tin, da-yîn, di-zîn…

Lê di rastiyê de ev formên lêkeran ne xwerû ne. Formên wan yên xwerû rehên wan yên demên neborî (demên niha û bên) in. Bo nimûne:

• -gir-, -d-[3], -diz-

Wek:

• di-gir-e, di-gir-in
• bi-d-e, bi-d-in
• ne-diz-e, ne-diz-in

Rehên wan yên demên borî bi zêdekirina yek an hin dengan ji rehê demên niha tên çêkirin[4]:

• -gir- + t > -girt-
• -d- + a > -da-
• -diz- + î > -dizî-

Hejmara peyvên dukîteyî yên bi rastî xwerû û xwemalî di kurdî de bisinor e.

Gelek peyvên ku niha wek peyvên xwerû dixuyin jî, tarîxiyen ne peyvên xwerû ne lê encamên ji du peyvan an jî ji peyvekê û pêşgir an paşgirekê ne. Bo nimûne:

• “bi-lind” tarîxiyen ji “berz” + paşgira dîrokî “-ind”
• ”bi-zin” tarîxiyen ji ”*biz” + paşgira dîrokî ya mêkirinê ”-in”
• ”-zivir-” (rehê dema niha ji lêkera ”zivirîn”) tarîxiyen ji pêşgira dîrokî ”zi-” + ”-ger-” (> *-ver-”)
• ”gundor, gindor” tarîxiyen ji peyveke ”gund-” ya bi wateya ”gilovir, girovir, gilor”, bidin ber ”gun”, di zimanên îranî yên kevn de ”gund” + paşgira ”*-or”.

Herwiha rehê gelek lêkerên transitîv (gerguhêz, têper) jî dukîteyî dixuye. Lê tarîxiyen ew rehên transitîv yên dukîteyî bi piranî ji rehê intransitîv (negerguhêz, têneper) bi zêdekirina ”-în-” çêbûne. Bo nimûne:

• -ger- (rehê dema niha yê ”gerîn”) > -gerîn- (rehê dema niha yê ”gerandin”)

Rehê lêkerên transitîv yên ku hevberên xwe yên intransitîv yên ji eynî rehê etîmolojî nînin, bi piranî bi xwe jî yekkîteyî ne. Bo nimûne:

• -çîn- (rehê dema niha yê ”çandin” – hevbera instransitîv nîne.)
• -kuj- (rehê dem niha yê ”kuştin” – hevbera intransitîv ”mirin” ne ji eynî rehê etîmolojî ye.)

Çend rehên transitîv yên dukîteyî yên peyvên xwemalî hene:

• -firoş- (rehê dema niha yê lêkera ”firotin”)
• -nivîs- (rehê dema niha yê lêkera ”nivîsîn”)[5]
• -avêj- (herwiha -avê-, rehê dema niha yê lêkera ”avêtin”)
• -avix- (rehê dema niha yê lêkera ”axiftin, axivîn”)

Ew ne ji rehên intransitîv hatine çêkirin ji ber ku ti hevbereke wan ya intransitîv nîne. Lê tarîxiyen ew jî ne peyvên xwerû ne.

Di rastiyê de ”-firoş-” ji pêşgira îranî ya kevn ”fre-” + peyva îraniya kevn ”wexş” anku ji ”fre-wexş” hatiye çêkirin. Heman pêşgira ”fre-” di hinek peyvên niha yên îranî de bi awayê ”fer-” tê dîtin: ”ferman, ferheng”. Ev herdu peyv jî niha wek peyvên xwerû dixuyin lê di rastiyê de peyvên pêkhatî n ene: fer-man, fer-heng.

Herwiha ”-nivîs-” jî pêşgira dîrokî ya ”ni-” ya bi wateya ”jêr, xwarê” + ”*pîs-” e û wateya ”jêr xîç kirin, jêr xet kirin”. Heman ”ni-” bo nimûne di peyvên wek ”nivistin, niştin, rû-niştin, nişîv…” de jî maye.

Rehên ”-avêj-” û ”-axiv-” jî ji paşgira dîrokî ya îraniya kevn ”a-” + ”*-vêj-” û ”*-xiv-” hatine çêkirin anku ew jî tarîxiyen ne xwerû ne.

Rehê demê niha yê lêkera intransitîv ”gihiştin, gehiştin” di hin devokan de ”-gih-, -geh-” anku yekkîteyî ye û rehê hevbera wê anku rehê lêkera ”gihandin, gehandin” jî bi zêdekirina ”-în-” li rehê instransitîv çêbûye anku ”-gihîn-, -gehîn-” e.

Lê di hinek devokan de jî ”-gihêj-, -gihîj-” e anku dukîteyî ye. Ev wek istisnayeke ji rêbaza yekkîteyîtiya rehên instransitîv dixuye. Lê sebeb ew e ku ew reh bi xwe tarîxiyen di rastiyê de ne xwerû ye lê bi ihtimaleke mezin ji peyva ”geh, gih” anku ”cih” e anku ew reh bi xwe peyveke ji peyveke xwerû çêkirî ye.

Bêguman hejmareke mezin ya peyvên din jî yên xwerû hene ku di kurdî de tên bikaranîn û dukîteyî ne. Lê gava ku mirov li etîmolojiya wan vekole, dê bi hêsanî bibîne ku ew bi eslê xwe peyvên biyanî ne tevî ku bi sedan salan e di kurdî de tên bikaranîn. Bo nimûne:

• kitêb, qelem, defter, qanûn, silav…
• şekir, petat/kartol, savar…

Herwiha rehê gelek lêkerên intransitîv jî dukîteyî ye. Bo nimûne:

• -se-kin- (rehê ”sekinîn”)
• -xe-bit- (rehê ”xebitîn”)
• -be-til- (rehê ”betilîn” anku “westîn”)

Lê gava ku mirov li etîmolojiya peyvên wiha vekole, dê bibîne ku peyvên wiha bi eslê xwe ne xwemalî ne anku ne peyvên kurdî/îranî/hindûîranî/hindûewropî ne. Piraniya wan ji zimanên samî ne, di pratîkê de ji erebî yan ji aramî hatine wergirtin.

PEYVÊN XWERÛ Û XWEMALÎ YÊN SÊKÎTEYÎ?

Hinek peyvên xwerû anku bêpêşgir û bêpaşgir û nepêkhatî/nedariştî yên sêkîteyî di kurdî de tên bikaranîn. Bo nimûne:

• kom-pû-ter, te-le-be, sî-ne-ma…

Lê wek ku tê zanîn, ev peyv bi eslê xwe biyanî ne. Tevî ku di kurdî de ew wek peyvên xwerû bixuyin jî, di zimanên jêder de piraniya wan ne xwerû ne lê ji hinek peyvên din hatine çêkirin. Bo nimûne:

• “kompûter” ji inglîzî “computer” ji “compute + -er”
• “telebe” ji erebî ji rehê ”t-l-b-“

Gelo ti peyvên xwemalî yên xwerû yên sêkîteyî hene?

Wek ku me li jor diyar kir, hejmara peyvên xwemalî yên xwerû yên dukîteyî jî gelek bisinor e anku kêm e.

Peydakirina peyvên xweyû yên sêkîteyî test û azmûneke hê jî dijwartir e.

Yek ji peyvên xwemalî yên ku belkî were bîra gelek kesan peyva “zivistan” e. Ew bi rastî jî peyveke sêkîteyî ye:

• zi-vis-tan

“Zivistan” wek peyveke xwerû dixuye ji ber ku mirov nikare wê kurttir bike û dîsa jî peyveke watedar jê bimîne.

Lê wek ku ihtimalen xwandevan dê pê bihese, li dawiya peyva “zivistan” heman paşgira “-stan, -istan” heye ku bo nimûne li dawiya peyvên wek “gulistan, Kurdistan” jî heye. Eger em li dijwateya “zivistan”ê anku li peyva bi wateya “havîn” ya farisî binêrin, em ê bibînin ku ew “tabistan” e ku dîsa “-stan, -istan” li dawiya wê ye jî. Wek ku tê zanîn, “tab” bi farisî tê wateya “tav” anku “tabistan” bi wergera xwe ya herfî dibe “tavistan”.

Di rastiyê de “havîn” herwiha bi kurdiya başûrî (anku feylî, kelhurî, kirmaşanî) jî “tawistan” e lê niha bi piranî kurt bûye û bi awayê “tawsan” tê gotin.

Peyva “zivistan” di zazakî de niha bi awayê “zimistan” û di farisî de jî bi şêweyê “zemistan” (farisiya derî) û “zêmêstûn” (farisiya tehranî) ye. Lê di zimanên kevn yên îranî û di zimanên din yên ewropî de, yên ku hevrehên peyva “zivistan” parastiye, ew peyv bi awayê “zime-, zima-, hima-…”[6] ye anku “-stan” li dawiyê nîne.

Anku hem “zivistan” ya kurmancî, “zimistan” ya zazakî û hem jî “zemistan, zêmêstan, tabistan” yên farisî di rastiyê de ne peyvên xwerû lê peyvên dariştî ji peyva “*zime-“ û paşgira “-stan” in. *Zime- di îraniya kevn û proto-hindûewropî de hem wateya “zivistan” û hem jî manaya “sar” dida. Wek ku tê zanîn M di kurmancî de gelek caran dibe V, bo nimûne: kurmancî “nav, dav, gav…” lê zazakî/farisî “nam-, dam-, gam-“.

Bi berfirehî tê zanîn ku paşgira “-stan” wateya “cih, war, zevî, milk, mesken, welat” dide, bo nimûne “gulistan” (zeviya gulan) û “Kurdistan” (welatê kurdan). Lê em dizanin ku “-stan” di peyvên “zivistan, zimistan, zemistan” û “tabistan, tawistan/tawsan” de wateya “cih, war, welat” nade.

Di rastiyê de eslê peyva ”-stan” lêkera proto-hindûewropî *steh- e ku wateya “sekinîn, rawestîn” dide. Ew di peyva kurdî “rawe-ST-în, rawe-ST-andin” bi xwe de jî peyda dibe. Heman peyva proto-hindûewropî ji latînî wek “status” bi riya fransî wek peyvên “estate” (milk), “state” (dewlet; rewş) û “status” (statû) ketiye inglîzî jî. Bala xwe bidinê ku “state” di inglîzî de jî hem wateya “dewlet” (~ welat) û hem jî manaya “rewş, hal, weziyet” dide.

Piştî redkirina xwerûtiya peyva “zivistan”, bi rastî jî nivîserê vê lêkolînê bi xwe ne haydar e ku ti peyveke xwemalî û xwerû ya sêkîteyî di kurdî de peyda dibe.

Heta eger yek an çend peyvên xwemalî yên xwerû yên sêkîteyî hebin jî, kurdî di peyvên xwerû de bi giraniyeke bêguman li ser bingehê peyvên yekkîteyî û – bi awayekî berçav kêmtir – li ser bingehê peyvên dukîteyî ava bûye.

Ji ber vî sebebî anku avabûna li ser bingehê peyvên yekkîteyî û dukîteyî, di axiftina kurdî herwiha hewl tê dan ku peyvên nexwerû jî yên pirkîteyî (sêkîteyî yan zêdetir) jî bên kurtkirin û hejmara kîteyên wan dakeve. Bi taybetî hewl tê dan ku hejmara peyvên sêkîteyî bibe dukîteyî.

KÊMKIRINA HEJMARA KÎTEYÊN PEYVAN

Eger em hê jî piçekê li peyva “zivistan” vegerin, em ê bibînin ku ew di hemû devokên kurmancî de û herwiha di soranî de jî ne sêkîteyî ye. Bo nimûne:

• bi soranî: zistan (li hin deran ”zisan”)
• bi hin devokên kurmancî: zistan, zivtan, vistan

Anku hem di soranî de û hem jî di hin devokên kurmancî de ”zivistan” ya sêkîteyî bûye dukîteyî (zis-tan, ziv-tan, vis-tan).

Herwiha dukîteyîkirina peyvên sêkîteyî di hin peyvên ji erebî wergirtî de jî tê dîtin. Bo nimûne:

• a-xi-re(t) > kurdî “ax-ret”
• se-ke-rat > sik-rat (hinek devok)
• şi-ka-yet > şi-kat (hinek devok)
• wi-la-ye(t) > wilat (soranî) û welat (kurmancî)

Lê dukîteyîkirina peyvên sêkîteyî bi taybetî di peyvên nexwerû de bi berfirehî tê dîtin. Bo nimûne:

• bi-gi-re > big-re
• xa-ni-yê me > xan-yê me

Wek ku tê dîtin, di nimûneyên li jor de kêmkirina hejmara kîteyan bi avêtin i-yekê tê kirin. Ev rêbazeke berbelav e û mirov dikare bibêje ku li seranserî devokên kurmancî tê bikaranîn.

Ji bilî avêtina i-yekê, li gor devokan hin awayên din jî yên kêmkirina kîteyan mimkin in. Yek ji berbelavtirîn awayê kêmkirina kîteyan avêtina -e- ji paşgira ”-ek” ya nediyar e bi taybetî gava ku vokaleke din were dûv wê. Bo nimûne:

• Na-ne-kî bide min. > Nan-kî bide mi
• Tiş-te-kî bîne. > Tişt-kî / tiş-kî bîne.

Nadiren kêmkirina kîteyan bi avêtina konsonantekê jî dibe, bi taybetî bi J. Bo nimûne:

• di-bê-jin > di-bên
• ba-vê-je[7] > ba-vê

ZÊDEKIRINA HEJMARA KÎTEYÊN PEYVÊ

Ji bilî kêmkirina hejmara kîteyên peyvê, kurdî carinan herwiha hejmara kîteyên peyvê zêdetir jî dike.

Bo nimûne, wek ku tê zanîn, di kurmancî de dema borî ya dûr rehê demên borî + lêkera ”bûn” çêdibe. Bo nimûne:

• çû + bû > ew çû-bû

Lê eger yek an zêdetir konsonant li dawiya rehê demên borî be, hingê di zimanê nivîskî û piraniya devokan de ”i” tê navbera wî rehî û lêkera ”bûn”. Bo nimûne:

• hat + i + bû > ew ha-ti-bû

Anku li şûna ”hat-bû” ya dukîteyî, mirov ”ha-ti-bû” ya sêkîteyî dibêje û dinivîse.

Herwiha wiha bo nimûne:

• kir + i + bû > ki-ri-bû (li şûna ”kir-bû”)
• girt + i + bû > gir-ti-bû (li şûna “girt-bû”)
• stand + i + bû > stan-di-bû (li şûna ”stand-bû”)

Sebebê zêdekirina “i” ew e daku hejmareke zêde ya konsonantan nekevin dûv hev, wek “girtbû” yan “standbû”.

Wek ku tê dîtin, ev zêdekirina “i” di heman demê de dibe sebebê zêdebûna kîteyekê jî li peyvê. Bi piranî peyvên dukîteyî wiha dibin sêkîteyî.

Lê carinan peyvên sêkîteyî jî dibin çarkîteyî. Bo nimûne:

• gi-hand + i + bû > gi-han-di-bû

Ji bilî zêdekirina ”i” ya berbelav, herwiha ”e” jî di hinek peyvên pêkhatî (peyvên ji du yan zêdetir peyvan çêkirî) de tê bikaranîn bo rêgirtina li ber pevgihiştina zêde konsonantan. Di heman demê de ew jî dibe sebebê zêdekirina kîteyan. Bo nimûne:

• pîr + mêr > pî-re-mêr
• dest + bi-ra > des-te-bi-ra
• kurt + çî-rok > kur-te-çî-rok
• rêz+nivîs > rê-ze-ni-vîs

Ji bilî van, di çend peyvan de hinek awayên din jî yên sêkîteyîkirina peyvên dukîteyî di hinek devokan peyda dibe. Bi taybetî de ew di çend peyvên hevwate yên bi wateya ”wek, mîna” de bi paşgira ”-nî” tên çêkirin. Bo nimûne:

• mî-na (wek) > mî-na-nî
• fe-na (wek, mîna) > fe-na-nî
• no-la (wek, mîna) > no-la-nî

Lê heman paşgira “-nî” bi kêmanî peyveke din jî ya hoker digire ku ne bi wateya “wek” e:

• he-ta/he-ya (ji erebî ḥet-ta حتّا) > he-ta-nî/he-ya-nî

Hêjayî gotinê ye ku formên bi ”-nî” (wek ”mînanî, nolanî, hetanî…”) û formên bêyî ”-nî” (wek ”heta, mîna, nola…”) bi temamî hevwate ne. Sebebê wergirtina paşgira ”-nî” di van peyvan de nayê zanîn.

_____________________________________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Formeke devokî ji peyva ”heşt” (hejmar 8).

[2] Wek ”ez û tu”.

[3] Bi hin devokan ”-de-”, bo nimûne ”ez di-de-m” (ez di-d-im).

[4] Carinan ev dibe sebebê guherîna hinek dengên nav rehê lêkerê jî. Bo nimûne -çîn- > çand yan -parêz- > -parast-.

[5] Bi hin devokan ”-nivês-” û ”nivêsîn”.

[6] Binêrin: http://ku.wiktionary.org/wiki/zivistan

[7] Awayê nivîskî bi piranî ”biavêje” anku bi ”bi-” ye lê di pratîkê de ”i” nayê gotin û kîtekirina awayê gotinê ”ba-vê-je” anku sêkîteyî ye û ne ”bi-a-vê-je” anku çarkîteyî ye.

DEVOKA ÇALDIRANÊ (WAN)

Çetin TAŞ

Wek pdf vekin û bixwînin!

 

KURTE

Di vê xebatê de me li ser devoka Çaldiranê ji hêla dengsaziyê lêkolînek kir. Bi vê
armancê serê pêşîn me ji navenda Çaldiranê ji tax û mirovên cuda deng tomar kir ku piştî deşîfrasyonê ev tomar nêzî pêncî rûpelî çêbû. Dûre me di van metnan de dengên ji
kurmanciya nivîskî cuda, yek bi yek tespît kirin û her wiha dengên ku di kurmanciya nivîskî de ji bo wan nişane tunene, diyar kirin û bi sîstema transkrîbsîyonê ya navneteweyî jî nîşan dan.

Di vê çarçoveyê de me ev metn ji hêla veguherîn, ketin, kewyan, lêzêdebûn, dubarebûn û pevguherîna dengan analîz kirin û bi kurmanciya nivîskî re jî berawird kirin.

Di encamê de me gelek taybetiyên dengsaziyê yên devoka Çaldiranê û cudahiya wê ji
kurmanciya nivîskî diyar kir. Li gel vê yekê me ji van metnan, hin gotinên ku nayên fêmkirin û bêjeyên xweserî devoka Çaldiranê ne ferhengokek pêk anî û ev ferhengok jî di dawiya xebatê de da.

Wek pdf vekin û bixwînin!

 

Binêrin herwiha:
– Ciwan Qado: Devoka Amûdê (Rojava)
– Şafî Muhammed: Devoka Osmanbegiyan (Wan)
– Şehnaz Omerzade: Devoka şikakiyan (Ûrmiye)
– Zinarê Melê: Kurmanciya Dihokê
– Rêwan Mihemed: Devoka xerbî (Qamişlo)
– Kamîz Şeddadî: Kurmanciya Laçînê (Kurdistana Sor)
– Mihemed Hemkodî: Kurmanciya Celikan (Semsûr)
– Battal Battaloğlu: Devokeke Dîlokê/Entabê
– Peyam Aghdaşî: Kurmanciya Xorasanê (gundê Kelehnû)
– Îkram Baban: Devoka Panosê
– Reben Celikan: Kurmanciya reşiyan (Konya)
– Têngiz Siyabendî: Kurmanciya Ermenistanê
– Sadiq Der Goyî: Devoka Goyan
– Oruç Sural: Devoka Xoçvanê (Erdexan)
– Amed Çeko Jiyan: Devoka Gurdilan (Xerzan, Sêrt)
– Fatih Aydin: Devoka Semsûrê
– Miradxan Şemzînî: Devoka Şemzînan
– Orhan Agirî: Kurmanciya herêma Agirî
– Îsmaîl Taha Şahîn: Devokan hacan ji eşîra ertoşiyan
– Raman Ehmed: Taybetmendiyên devoka Kobankî
– Youness Sheikh Nassan:Taybetmendiyên kurmanciya Efrînê
– Husein Muhammed: Taybetmendiyên kurmanciya Zaxoyê
– Qasimê Xelîlî: Taybetmendiyên kurmanciya Torê
– Mehdi Jafarzadeh: Kurmanciya Deregezê

Dîftong di dengnasiya kurdî de

DÎFTONG

Dîftong (bi inglîzî diphthong ji yûnanî δίφθογγος /dîfthongos/ anku dudeng yan cotdeng) du vokal in ku di eynî kîteyê de peyda dibin. Bo nimûne, di peyva inglîzî house (xanî) de ou dîftongek e. Di axiftinê de herdu vokalên dîftongê dengekî pêk tînin lê bo pêkanîna wî dengî lazim e ku ziman xwe bigihîne du cihan di devî de (cihên herdu vokalên dîftongê).

Di nivîsîna kurdî de di heman kîteyê de du vokal nakevin pey hev. Rast e ku di gotinên wek saet, biavêje, dua, îdeal de du vokal li pey hev hene lê ew ne dîftong in. Sebebê ne-dîftongbûna wan ew e ku ev herdu vokalên pey hev nakevin eynî kîteyê lê her yek ji wan aîdî kîteyeke cuda ye. Em dikarin wan peyvan wek sa-et, du-a, bi-avê-je, î-de-al bibêjin anku wan herdu vokalên li dûv hev bi kîteyan ji hev cuda bikin. Herwiha di peyvên dua û saet de di rastiyê de konsonanta eyn (’, ع)[1] heye:

• du’a دوعا
• sa’et ساعه‌ت

Lê dîsa jî kurdî ji dîftongan ne bêpar e. Dîftong ne tenê dikarin ji du vokalên xwerû (di kurdî de: a, e, ê, i, î, o, u, û) lê herwiha ji vokalekê û nîv-vokalekê (di kurdî de: Y, W) jî pêk bên. Ji dîftongên ku bi nîvvokalekê (W yan Y) dest pê dikin re dîftongên hilkev yan dîftongên hilkêş tê gotin (bi inglîzî rising yan ascending diphthongs). Lê eger dîftong bi vokaleke xwerû dest pê bikin, ew dîftongên dakev in (falling yan descending diphthongs). Di kurdî de herdu jî peyda dibin.

Lihevkirineke temam di navbera zimannasan de nîne li ser hindê ka kengî vokal li gel Y yan W dîftongan pêk tînin û kengî jî ew du dengên ji hev cuda ne û yek jê vokal e û yek jî konsonant e.

Dîftongên ji U/W + vokalek

Mirov dikare bibêje ku lihevkirineke giştî li ser wê yekê heye ku di komdengên XW+vokal de W li gel vokala pey xwe dibe dîftong. Bi gotineke din, di rastiyê de W li wê derê dengê U dide û tenê ji ber qeyda rastnivîsîna kurdî – ku du vokalan li pey hev di heman kîteyê de red dike – ew U bi W tê nivîsîn:

Rastnivîsîn	Rastgotin	Dîftong
xwar	xuar	ua
xweş	xueş	ue
xwê	xuê	uê
xwîn	xuîn	uî

Sebebê ku herfa W di rastî de li pey X ne dengê W lê dengê U dide ji wê diyar e ku gava em kîteyeke li berî X hebe, dîsa jî X bi herfa W re dimîne:

• bi-xwin (ne *bix-win)
• di-xwî-nim (ne *dix-wî-nim)

Eger herfa W li pey X bi rastî konsonant bûya, diviyabû X xwe bidaya gel kîteya berî xwe û kîteya W bi cih bihişta çunkî li gor qeyd û bendên giştî eger vokalek li berî du konsonantan hebe, ji wan konsonantan ya yekem xwe dide gel vokala berî xwe û konsonanta din bo kîteya din dihêle eger vokalek li pey wan herdu konsonantan hebe:

• dest (kîteyek – ST di eynî kîteyê de ne lê) > des-tê (S xwe dide gel vokala berî xwe anku E û T li gel Ê dibe kîteya duyem)
• çand (ND di heman kîteyê de ne lê) > çan-din (N ji D vediqete)
• stran > bis-trin!

Lê X di komdengên XW- de her bi herfa W re dimîne ji ber ku herfa W di vê rewşê de di rastiyê de ne konsonant e lê vokal e û nîşana dengê U ye.

Me li jor got ku dengên wek ia di peyva bi-avê-je yan jî ea di peyva î-de-al de ne dîftong in ji ber ku her yek ji wan dengan bi ser kîteyeke cuda ve ye. Lê madem wisa ye, çima we/ue di peyva xweş de yan ua di peyva xwar de dîftong bin?

Sebebên dîftongiya W ya navbera X û vokalekê ev in:

• W di vê rewşê de ne konsonant e (wek ku me li jorê diyar kir)
• lê W di vê rewşê de ne vokaleke serbixwe ye jî ji ber ku ew bi xwe nikare kîteyekê pêk bîne: mirov nikare bibêje xu-eş / xw-eş wek ku ew peyveke dukîteyî be.

Wek ku ji tabloya li jor diyar e, li pey X, dengê U (herfa W) dikare van dîftongan pêk bîne:

Dîftong	Nimûne li gor gotinê	Nimûne li gor nivîsînê
ua	xuar	xwar
ue	xueş	xweş
uê	xuê	xwê
uî	xuîn	xwîn

Anku U dikare li gel çar vokalên din yên kurdî (a, e, ê, î) bibe dîftong. Du vokalên eynî bi hev re nabin dîftong loma U nikare li gel U dîftongan pêk bîne. Di kurdî de herwiha dîftonga uo (bi nivîsînê wo) yan ûo (wû) jî peyda nabin.

Di nivîsînê de komherfên xwi- hene (bo nimûne xwişk yan bixwin). Lê li gor gotinê W-ya van peyvan bi deng U ye û I-yan van peyvan fizûlî ye. Bi gotineke din, mirov peyvên xwişk û bixwin wek xuşk û bixun dibêje, ne wek *xuişk û *bixuin.

Di kurmanciya standard de dengê U (herfa W) tenê dikare piştî X û berî A, E, Ê yan Î dîftongan pêk bîne. Lê di hin devokên kurmancî de û herwiha di soranî de jî imkana çêkirina U + A/E/Ê/Î piştî hin herfên din jî heye. Li vê derê em ê çend nimûneyan ji kuranciya Behdînan û herwiha ji zaravaya soranî bidin. Awayên nivîsîna dîftongan di kevanokên goşedar de wek gotinê û li derveyî kevanokan jî wek nivîsînê hatine diyarkirin:

kurmanciya nivîskî[2]	kurmanciya Behdînan	soraniya nivîskî
nû	nwî [nuî]	nwê [nuê]
gûz	gwîz [guîz]	gwêz [guêz]
kû (kîjan cih/der)	kwî(ve) [kuî(ve)]	kwê [kuê]

Di kurmanciya Behdînan de di pratîkê de dîftonga UÎ (bi nivîsînê WÎ) dikare li pey her konsontanê peyda bibe ji ber ku Û-ya kurmanciya giştî di behdînî de hema-hema herdem dibe UÎ (bi nivîsînê WÎ)[3]

kurmanciya nivîskî	behdînî bi gotinê	behdînî bi nivîsînê[4]
bûn	buîn[5]	bwîn
cûn, cûtin	cuîn	cwîn
biçûk[6]	biçuîk	biçwîk
dûr	duîr	dwîr
fûrîn	fuîrîn	fwîrîn
gû	guî	gwî
hûr	huîr	hwîr
jûjî	juîjî	jwîjî
kûr	kuîr	kuîr
lûrîn	luîrîn	lwîrîn
mû	muî	mwî
nû	nuî	nwî
pûng	puîng	pwîng
rû	ruî	rwî
şûşe	şuîşe	şwîşe
tûrik	tuîrik	twîrik
*vû-[7]	–	–
*wû-[8]	–	–
xwîn [xuîn][9]	xuîn	xwîn
*yû-[10]	–	–
zû	zuî	zwî

Dîftonga uî di van devokan de heta li destpêka çend peyvan jî dikare peyda bibe:

• uîte / uîtî (bi kurmanciya giştî ûtî ji tirkî ütü)

Di heman devokan de herwiha heta O-ya kurmanciya giştî jî di hin peyvan de dibe UÎ:

kurmanciya nivîskî	behdînî bi gotinê	behdînî bi nivîskî
kon	kuîn	kwîn
kovî	kuîvî	kwîvî
rovî	ruîvî	rwîvî

Lê hêjayî gotinê ye ku di van devokên kurmancî de jî ji bilî li pey X, li pey konsonantên din tenê dîftonga U+Î heye lê dîftongên din yên U + vokal (-ua-, -ue-, -uê-) peyda nabin. Di soranî de dîftonga -uê- li cihê monoftonga Û ya kurmanciya giştî berbelav e lê ne bi qasî UÎ ya devoka behdînî û hin devokên din yên kurmancî.

Di hin devokan de jî, bo nimûne di kurmanciya Dihokê de, U ji dîftonga UÎ dikeve:

kurmanciya nivîskî à	(bo nimûne) Zaxo à	(bo nimûne) Dihok
dûr	duîr	dîr
nû	nuî	nî
bixwîne [bixuîne]	bixuîne	bixîne

Di gelek zimanan de W + vokal li destpêka kîteyan yan peyvan jî wek dîftong tên hesibandin. Wisa be, di kurdî de jî ev nimûneyên li jêr bi dîftong in lê di rêzimanên kurdî de adeten ev we dîftong nehatine hejmartin:

dîftong	nivîskî
wa	wan, war, walî
we	welat, were, wekîl
wê	wêran, wê, wêrîn
wi	wilayet, wijdan, wisa, wilo
wî	wî, wîşî[11]

Komdengên *wo, wu-, wû- di kurdî de peyda nabin tevî ku hin caran wisa bi xeletî tên nivîsîn jî. Wek ku li jor hatiye diyarkirin, dîftonga ui jî bi deng di kurdî de nîne tevî ku di hin peyvan de ew tê nivîsîn jî. Lê komdengê wi- heye, wek ku ji peyvên wilayet, wilo, wisa, wiqas jî diyar e lê tenê li gor hin devokan ji ber ku di hinên din de ev peyv bo nimûne wiha ne: wîlayet, wesa, weqas/ewqas...

-iwa- = -ua-?

Di nivîsîna kurdî de di çendîn peyvan de komdengê -iwa- heye ku hevbîriyeke temam di nav dengnasên kurdî de li ser dengê wî yê rasteqîn nîne.

Li gor imlayê, bo nimûne ciwan peyveke dukîteyî ye: ci-wan. Lê mirov bi hêsanî dikare bibêje ku dukîteyîkirina wê hinekî zorlêkirin e. Di rastiyê de mirov wê wek peyveke yekkîteyî dibêje, heçku i tê de tine be û li cihê W jî U hebe: cuan.

Lê çawa ku ew ne bi awayê ci-wan peyveke dukîteyî ye, hê jî baştir aşkere ye ku ew bi awayê cu-an jî nabe dukîteyî. Loma jî bi ihtimaleke mezin -iwa- dengê –ua- yê dîftongî dide û hemû peyv tenê kîteyekê pê tîne.

Dîftongên ji vokalek + W/U

Herfa W ne tenê berî vokalan lê piştî wan jî peyda dibe:

• daw
• dew
• dêw
• dîw[12]

Çawa ku W di kurmancî de nakeve berî O, U, Û, wisa nakeve dûv wan jî anku komdengên –ow-, -uw-, -ûw- di peyvên xwemalî de peyda nabin[13].

Gelo W di van peyvan de li gel vokala berî xwe dîftongan pêk tîne yan na? Bi gotineke din, gelo awayê rastî yê gotina van peyvan bi U ye yan jî bi W?

Gelek zimannas li ser wê baweriyê ne ku di rastiyê de em van peyvan wiha dibêjin: dau, deu, dêu, dîu.

Ev dê bi hin kesan xerîb be. Lê ev zimannas jî idia nakin ku U di van peyvan de dengekî ji vokala berî xwe cuda û veqetandî ye. Ew idia nakin ku ev nimûneyên me peyvên dukîteyî bin. Bi gotineke din, çawa bawerkerên dengê dew texmîn dikin ku ev peyv yekkîteyî ye û tenê dikare bi carekê bi hev ve bê gotin û nabe dukîteyî wek *du-w, wisa bawerkerên dengê deu jî nabêjin ku ew peyv wek *de-u dukîteyî ye. Ew tenê dibêjin ku W bi wan dengan ve heliyaye û li gel wan dîftongek pêk aniye û loma mirov dibêje ew nîşana denê U ye.

Di dengnasiya zimanên din de jî gelek caran dengnas li hev nakin ka vokal + W dibe dîftong yan jî her wek vokal + konsonantek ( W) ye.

Eger di kurdî de komdengê vokal + W dîftongan pê bîne jî, dîftongiya wan ne sabit e. Gava ku vokaleke din bikeve pey W, hingê W vokala berî xwe dihêle û dibe hevkîteya vokala pey xwe:

• kew > ke-wek
• daw > da-wa wê
• xew > xe-wê

Ev ”pijikîna” yan parçebûna dîftongê ji peyvên xwerû jî diyar e:

• ba-we-rî (ne *baw-e-rî)
• de-war (ne *dew-ar)
• cê-wî (ne *cêw-î)
• dî-war (ne *dîw-ar)

Dîftongên ji vokalek + Y/Î

Herfa Y yek ji herdu nîv-vokalên kurdî ye (W, Y). Ew dişibe vokalan ji ber ku – berevajî konsonantan – di dema derxistina wê de hewayê dengî nayê rawestandin. Lê ew ne vokaleke temam e jî ji ber ku – berevajî vokalan – ew bi tenê nikare kîteyan pêk bîne. Li gel vokalan ew dikare dîftongan pêk bîne:

dîftong	nimûne
ay / aî	çay, hay, ay
ey / eî	heyv, keyf, hey, ey, mey, ney
? êy / êî	hêy
* iy / * iî	–
? îy / * îî	(bi soranî heye)
? oy / oî	oy, kowboy
? uy / ? uî	–
? ûy / ûî	(bi soranî heye)

ay / aî

Di çend peyvan de peyda dibe. Lê di devokan de Y dikeve (çay à ça, hay à ha). Wisa dixuye ku tenê peyvika gazîkirinê ay di hemû devokan de peyda dibe. Di kurmanciya nivîskî de gava ku paşpirtika çemandinê ya nêrî li peyvên bi A bi dawî tên tê zêdekirin, ew wek –YÎ tê nivîsîn. Lê di gotina hin devokan de di vê rewşê de tenê Y heye:

• kurmanciya nivîskî: wî birayî got
• hin devok: wî biray go(t)

Anku bi nivîskî A û Y dikevin kîteyên ji hev cuda lê bi devkî A û Y di heman kîteyê de ne û dîftongeke ay pê tînin. Di soranî de jî biray min (bira-yê min).

ey / eî

Ji hemû dîftongên din yên bi Y/Î bi dawî tên mişetir peyda dibe. Lê gelek ji peyvên bi vê dîftongê bi eslê xwe biyanî ne (heyf û keyf ji erebî, mey û ney vê dawiyê ji farisî). Herwiha gelek caran jî – xaseten di kîteyî girtî de anku di kîteyên konsonantek li dawiyê de – EY dibe Ê (keyf à kêf). Peyva xwemalî heyv di gelek devokên kurmancî de bi awayê hîv e. Li aliyekî din, di gelek devokan de peyva kurmanciya giştî deng bi awayê dey tê gotin (xaseten dey kirin û formên wê yên çemandî).

Di soranî de gelek caran bi rêya girêdanê peyda dibe: rojnamey Rûdaw (rojname-ya Rûdaw). Herwiha di soranî de key (kengî, kingê).

êy / êî

Ji bilî peyvika gazîkirinê hêy ji peydabûna vê dîftongê di peyvên din yên kurmancî de ne agadar im. Ev peyvik jî li gelek deveran bi awayê hê ye anku ne bi dîftong e.

Di soranî de bo nimûne to kê’yt (tu kî yî) – wek kîteyeke bi tenê kêyt tê gotin.

iy / iî

Koma herfên -iy- di kurdî de di gelek peyvan de heye, bo nimûne: çiya, giya, siyaset, qiyamet… Lê dîftonga iy / iî pêk naînin (lê belkî dîftonga ya- pêk tînin – li jêrtir binêrin). Tek peyva ku mirov carinan di nivîsan de dibîne ku bi rastî dixuye ku dîftonga iy/iî pêk tîne, peyva qiymet e. Lê ev awayê nivîsînê tenê ji ber tesîra tirkî ye. Di rastiyê de ew di kurdî de tekdengekî (monoftonekî) î ye û awayê wê yê rast di kurdî de qîmet e.

îy / îî

Ev dîftong di kurdî de peyda nabe. Heta eger mirov peyvên wek çiya, giya, siyaset, qiyamet wek çîya, gîya, sîyaset, qîyamet tercîh bike jî, dîsa di wan de dîftonga îy nîne ji ber ku li gor wê nivîsînê Î û Y dikevin ser du kîteyên ji hev cuda: çî-ya, sî-ya-set…

Di soranî de ev di rewşa girêdanê de peyda dibe: kurdîy soranî (kurdi-ya soranî). Lê gelek caran Î-ya dubare nayê nivîsîn û mirov forma kurdî soranî dibîne.

oy / oî

Dîftonga oy / oî bi giştî di kurmancî de tenê di peyvika gazîkirinê oy de tê dîtin. Helbet hin peyv hene ku herfên O û Y tê de li pey hev in (bo nimûne Zaxoyî, boyax) lê di wan de O û Y di kîteyên ji hev cuda de ne (za-xo-yî, bo-yax) loma ew dîftongan pêk naînin). Hin caran mirov di nivîsan de formên wek Zaxoy bi maneya zaxoyî, xelkê Zaxoyê dibêje lê wisa diyar e ku ew tenê ji kêmasiyên nivîsînê ne û ne ji awayê gotinê ne.

Di soranî de peyva xoy y abi dîftonga oy heye û ji xo (xwe) û y/î (wî / wê) pêk hatiye û maneya wî bi xwe dide.

uy / uî

Wsa dixuye ku dîftonga uy / uî di ti peyvên xwerû de di kurmancî yan soranî de peyda nabe. Di hin devokan de mirov dikare gotina duy piştî nîvro bi maneya saet du danê êvarê bibihîze. Piraniya devokên din dibêjin duyê/duyî…

 

ûy / ûî

Ev dîftong di kurmancî de carinan di peyva xûy de tê dîtin lê heman peyv bi awayê xû jî heye. Di soranî de ev dîftong wek encaman girêdanê peyda dibe: xanûy ewan (xaniyê wan).

Dîftongên ji Y + vokalek

Wek ku me li jor li ser W jî gotiye, di nav zimannasan de hevbîriyeke temam li ser hindê jî nîne ka gelo Y + vokalek dibe dîftong yan jî na. Piraniya zimannasan wan wek dîftong qebûl dikin. Eger em jî wisa bikin, ev dîftongên bi Y dest pê dikin di kurdî de hene:

 

dîftong	nimûne
ya / îa	yar, beyar, yad, ya (wek ”ya min”)
ye / îe	yek, ye, yezdan
? yê / îê	yê, yên, bayê felekê
* yi / * îi	–
? yî / îî	(tu) yî, qamişloyî, ronayî
? yo / îo	birayo!
* yu / * îu	–
* yû / îû	–

Wek ku tê dîtin, Y nikare li berî I, U, Û dîftongan çêke. Li berî Î ew tenê dikare wek paşpirtik yan herfa kelijandinê hebe. Di rastiyê de ew hingê jî dîftongan pêk naîne, tenê di nivîsînê de tê bikaranîn:

Nivîsîn	Gotin
tu yî	tuî
qamişloyî	qamişloî
ronayî	ronaî[14]

Bi nivîskî mirov komherfên YO dibêje. Lê di rastiyê de di gotinê de Y mit anku bêdeng e:

• nivîskî: birayo
• gotin: birao (yan: biraw)

Li berî Ê, herfa Y xaseten di çemandinê de û herwiha di cînavên yê, yên[15] de tê dîtin:

• yê din, yên min, birayê te, nameyên wê

Lê di gelek devokan de Y di van rewşan de jî mit e:

• ê din, ên min, bira-ê te, nameên/namên wê

L berî E, herfa Y di çend peyvan de heye. Ew herwiha li gel kopulaya cînavê sêyem yê yekhejmar (ew) li kar e eger peyva berî wê bi vokalekê bi dawî were. Herwiha paşpirtika ”-ek” dibe yek eger peyva ew digire bi vokalekê bi dawî were:

• Ew mamoste ye (bide ber ew profesor e)
• name-yek (bide ber kitêb-ek)

Lê peyva yezdan di nav gel de nîne û bi aşkerayî vê dawiyê ji farisî ketiye kurdî. Heta peyva yek jî li hin deveran bi awayê êk e. Di gotinên wek mamoste ye de jî gelek caran Y nayê bihîstin. Ji xwe peyvên wek nameyek di axiftinê de bi piranî dibin namek. Anku eger em nebêjin ku dîftonga ye di kurmancî de nîne jî, divê em bibêjin ku di axiftina kurmancî de ew gelek kêm peyda dibe.

Wisa dixuye ku dîftonga YA zêdetir peyda dibe: ya, yan, yar, yarî, beyar, eyar…

Lê di rastiyê de ew jî ne zêde li kar e. Peyvên ya, yan bi awayên a, an zêdetir di nav gel de belav in. Peyvên beyar, eyar ji erebî ne. Peyva yarî (lîstik; henek) aîdî kurmanciya rojhilatî ye û di kurmanciya navendî û rojavayî de kêm tê bihîstin yan heta belkî qet peyda nabe. Peyva yar ne ji destê gel lê ji zimanê helbestî ye û qet ne dûr e ku wergirtineke ji farisî be.

-iya = -îa

Di kurdî de, hem di nav peyvên xwemalî de û hem jî nemaze di peyvên esil-erebî de gelek caran komdengê -iya-:

• çiya, giya, giyan, jiyan, niyan, şiyan…
• diyanet, riwayet, siyaset, xiyanet…

Heta hin kes van peyvan bi herfên -îya- (çîya, jîyan…) jî dinivîsin.

Li gor qeyd û bendên kîtekirinê, divê ”i” ya van dengan di kîteyeke ji ”-ya” cuda de bûya, wek ”çi-ya,gi-ya…”

Lê di rastiyê de mirov adeten van peyvan wisa kîte nake. Mirov konsonanta yekem û ”iya” hemû bi hev re bi carekê dibêje. Anku peyvên wek ”çiya, giya, giyan, şiyan” ne dukîteyî lê yekîteyî ne. Sebeb jî ew e ku herfên ”iya” nîşana dîftonga ”îa” ye.

Ji ber ku di alfabeya kurdî-erebî de herfa ”i” nîne, li hevberî ”iya” ya kurdî-latînî یا (ya) tê nivîsîn, heçku mirov bi latînî binivîse: gya, çya, syaset. Di alfabeya kurdî-erebî de jî ji aliyê alfabeyê ve dê mimkin bûya ku mirov van peyvan wek çîya, şîyan, sîyaset binivîse lê ew awa qet di alfabeya kurdî-erebî de nayê nivîsîn û di kurdî-latînî de jî ne awayê standard e.

__________________________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Husein Muhammed: Eyn (ع) di kurdî de.

[2] Kurmanciya nivîskî ya bi alfabeya latînî. Kurmanciya nivîskî ya bi alfabeya erebî jî adeten li cihê –wî- ya behdînî Û dinivîse lê carinan jî WÎ dinivîse.

[3] Awarte û ististnayên ji qeyda guherîna Û ya kurmanciya giştî bi UÎ (WÎ) di behdînî de tenê ev in: ”çûn” û ”û” wek peyveke serbixwe (bi inglîzî ”and”) in. Herwiha ”bûn” jî li kêm deverên Behdînan dibe ”bwîn /buîn”, li piraniya wan dibe ”bîn” yan ”bûn”.

[4] Gava ku kurmancî bi devoka behdînî bi alfabeya kurdî-erebî tê nivîsîn, komgendê UÎ li nava peyvan wek -وی- (-wî-) tê nivîsîn, ne wek -ئوی- (-uî-). Bo nimûne, peyva kurmanciya giştî bûk bi behdînî wek بویک (bwîk) tê nivîsîn, ne wek بوئیک (buîk).

[5] ”Bûn” ya kurmanciya giştî li piraniya Behdînan ”bîn” yan ”bûn” e, tenê kêmanî wê bi awayê ”buîn / bwîn” dibêje.

[6] Bi tesadifî ti peyvên du di behdînî de bi dengê çuî- / çwî- dest pê bikin nehatine dîtin. Peyva kurmanciya giştî ”çûn” jî di behdînî de her wek kurmanciya giştî ”çûn” e û li gor qeyd û benda guherîna Û bi UÎ / WÎ neguheriye.

[7] Ti peyvên ku ”vû-” tê de hebe di kurmanciya giştî de peyda nabin û di behdînî de jî bi şêweyê vwî- nînin.

[8] Ti peyvên ku ”wû-” tê de hebe di kurmanciya giştî de peyda nabin û di behdînî de jî bi şêweyê wwî- nînin.

[9] Kurmanciya giştî jî wek behdînî dîftonga xu- qebûl dike.

[10] Ti peyvên ku ”yû-” tê de hebe di kurmanciya giştî de peyda nabin û di behdînî de jî bi şêweyê ywî- nînin.

[11] Bi hin devokên din guşî (koma libên tirî).

[12] Bi soranî ye û maneya alî, rex, hêl, teref dide û hevreha peyva dêm (rû) ye.

[13] Di çend peyvên vê dawiyê wergirtî de dikarin hebin, bo nimûne kowboy ji inglîzî cowboy (gavan).

[14] Forma serdesttir bi nivîskî û gotinê ronahî.

[15] Bi devokî herwiha yêt, yêd.

Kobanî yan Kobanê?

Raman Ehmed

Di vê dema dawiyê de, gelek varyantên curbicur ji navê Kobaniyê, tên bihîstin.

Ji wan, yên herî navdar ev in “Kobanî” û “Kobanê”.

Niha li jêr, em ê hemû varyantên din, yên di medyaya kurdî de yan jî li ser zimanê kurdîaxêvan tên gotin, bînin ziman.

Bi şêweya xwerû

Kobanî, Kobanê, Koban, kûban, Qoban(bakurî).

Bi şêweya tewandî

Kobaniyê, Kobanêyê, Kobanê, Kûbanê, Qobaniyê/Qobanê (bakurî).

TAYBETMENDIYÊN KURMANCIYA EFRÎNÎ

Youness Sheikh Nassan

TAYBETMENDIYÊN KURMANCIYA EFRÎNÎ

Bê guman her mirovek di hundir welatekî de, her wiha, di hundir zimanekî de gava daxive di riya devoka xwe tê naskirin ku ew ji kîjan herêmê û ji kîjan xaknîgarê ye. Devoka Efrînî yek ji devokên kurmancî ye, ango ji kurmanciya jêrîn e.

Her kes ji Efrînê bi hêsanî dikare zanibe mirovekî din ji Efrînê ye yan na ji ber ku ew li Efrînê bûye û mezin bûye û bi devoka kurmanciya Efrînî deng kiriye û dayî û standiye.

Lê belê, heger mirovek ne ji Efrînê be û bi carekê bi xelkê Efrînê re ne dabe û ne jî standibe gelo wê çawa zanibe ku mirovekî din ji Efrînê ye yan na di riya axiftinê re?!

Bi rastî, devoka Efrînî bi gelek ged, şan, nîşan û taybetmendiyan tên naskirin, gelo ev taybetmendiyên giştî yên kurmanciya Efrînî di warê zimanzanî de çi ne?

Guherîna peyvên îranî di erebî de

Husein Muhammed

Tesîra erebî li ser zimanên din, bi taybetî zimanên misilmanan, bi berhefirehî tê zanîn û gelek tê behskirin jî. Lê pir kêmtir behsa tesîra zimanên din li ser erebî tê kirin.

Lê çawa ku erebî tesîr li gelek zimanên din kiriye, wisa gelek zimanan jî bandoreke mezin li ser erebî kiriye. Zimanên îranî yên wek farisî, kurdî, pehlewî û avestayî jî yek ji wan binemalên zimanan e ku herî zêdetir tesîr li erebî kiriye, bi taybetî bi wê yekê ku erebî gelek peyv ji zimanên îranî wergirtine.

Wek zimanên din jî, erebî gava ku peyvên biyanî wergirtine, ew kêm-zêde li gor şert û mercên xwe yên dengnasî guherandine.

Mijara vê nivîsara me dê çawaniya guherîna peyvên esil-îranî di erebî de be.

 

GIŞTÎ

Giring e were gotin ku hemû peyvên îranî ne yekser ji zimanên îranî ketine erebî. Bi taybetî peyvên ku ji mêj ve ketine erebî, pêşî ji zimanên îranî ketine aramî û paşî ji aramî derbazî erebî bûne. Sebeb ew e ku aramî berî du-sê hezar salan li Rojhilata Navîn zimanê danûstandinên bazirganî û îdarî bû.

Zimanê aramî bi xwe jî hinek guherandin li wan peyvan kirine berî ku ew derbazî erebî bibin.

Gelek ji navên riwek anku nebatan, kevirên bihagiran û berhemên din yên bazirganî ji zimanên îranî yan jî bi rêya zimanên îranî ji zimanên Hindistanê yan Çînê ketine erebî.

Bo nimûne:

• bellûr (krîstal, cam) ji belûr
• feyrûz (tebesî, turkuwazî) ji pîrûze
• hal, heyl (kajîle, kakule) ji “hêl”
• ‘ibrîq (misîn) ji “ab” (av) “rîxten” (rêtin, riştin, rijandin)
• kenz (gencîne, xezîne) ji genc
• lazewerd (lapis lazuli) ji laciverd
• lîmûn (fêkiyekî tirş) ji lîmo
• misk (madeyekî bêhnxweş) ji muşk
• nisrîn (gulek) ji nesrîn
• sebanix (riwekek xwerbar) ji spenax
• sunbul (gulek) ji sunbul
• xiyar (sebzeyek) ji xiyar
• yaqût (gewherek) ji yaqût
• yesmîn (gulek) ji yasemîn
• zencebîl (riwekeke biharatî) ji pehlewî sengevêr
• …

Piraniya van peyvan û peyvên din jî yên ji zimanên îranî wergirtî bi şikl û qalibê xwe cuda ne ji peyvên erebî yên xwemalî ku bi piranî ji rehên sê konsonantî (dengdarî) hatine çêkirin.

Hinek ji van peyvan wek hinek rehên peyvên xwemalî yên erebî diyar dibin. Bo nimûne, peyva “misk” wisa dixuye heçku rehê wê m-s-k be lê rehê m-s-k bi xwe di erebî de heye û peyvên têkilî “girtin, hilgirtin, dest kirinê” jê tên çêkirin. Herwiha peyva “xiyar” wisa dixuye heçku ji rehê “x-y-r” be ku wateyên têkilî “bijartin”ê jê tên çêkirin.

 

GUHERANDINA PEYVÊN WERGIRTÎ

Gelek cudahiyên dengî û dirûvî (şiklî) di navbera erebî û zimanên îranî de hene. Bi taybetî dengên zimanên îranî yên wek Ç, G û P di erebiya standard û di gelek devokên erebî de jî peyda nabin.

Ji ber cudahiyên dengî û dirûvî, gava ku peyvên îranî ketine erebî, gelek ji wan guherîne: hinek piçekê, hinek jî bi dijwarî. Guherîn ne tenê dengî lê herwiha kîteyî (heceyî) û avanî (struktûrî) jî bûne. Guherînên wisa dijwar an sivik herwiha hingê jî peyda bûne gava ku peyvên erebî ketine zimanên îranî lê ew ne mijara vê nivîsara me ya vê carê ye.

Li jêr em ê behsa sê guherînên bingehîn bikin ku du yên pêşîn guherînên dengî ne û ya sêyem jî guherîneke dirûvî ye.

 

GUHERANDINA G-YA DAWIYA PEYVAN

Di zimanên îranî yên berî îslamê û yekser piştî hatina îslamê de gelek peyv bi dengê G bi dawî dihatin. Bo nimûne ”bernameg” (bername, program) û ”pisteg” (fisteq).

Lê di erebî de dengê G tine bû loma G-ya di peyvên ji zimanên îranî ketî erebî de G bûye C yan Q. Bo nimûne:

• bernameg > bernamic
• pisteg > fustuq

Wek hemû zimanan, zimanên îranî jî bi demê re guherîne. Yek ji wan guherînan bo nimûne ew e ku ev dengê G ji dawiya gelek peyvan hatiye avêtin, bi taybetî di farisî de. Loma niha em dibêjin “bername” û di farisî de pisteg bûye ”piste, pistê”.

Lê ew guherîna di zimanên îranî de çêbûyî, ti tesîr li ser peyvên ku berê ketibûn erebî nekiriye. Loma C hê jî di peyva “bernamic” de li şûna G-ya ”bernameg” maye û Q-ya di ”fustuq”ê de jî li cihê G-ya ”pisteg”a kevn berdewam e.

Hinek nimûneyên din

• benefsec ji benefşeg (niha binefş, binefşe)
• beydeq ji peyadeg (niha piyade, peya)
• nemûdec ji nemûdeg (niha nimûne)
• tazec ji tazeg (niha taze, teze)

Ev nimûneya dawiyê herwiha wek “taze” jî ji zimanên niha yên îranî ketiye erebiya devkî û li şûna G-ya kevn ya îranî C tê de nîne.

 

GUHERANDINA Ç BI Ṣ (ص) YAN S

Dengê Ç di zimanên îranî de heye ku di erebiya standard û di piraniya devokên wê de peyda nabe. Niha gava ku peyveke bi dengê Ç ji zimanên din tê wergirtin, di erebî de ew bi piranî dibe Ş. Bo nimûne “şîk, şêk” ji inglîzî “check”.

Lê berê, gava ku erebî peyv ji zimanên îranî werdigirtin, dengê Ç di wan de dibû Ṣ (sad, S-ya qelew, ص) û kêm caran jî S.

Ev wek tiştekî nepayî dixuye û gelek kesan heyirî dihêle ku çima Ç nebûye C yan Ş ku gelek ji Ṣ zêdetir nêzîkî Ç ne.

Sebeb ew e ku di zimanên îranî yên berê de, bo nimûne di pehlewî û sogdî de, herfa aramî Ṣ bo nivîsîna dengê Ç yê îranî dihat bikaranîn ji ber alfabeya pehlewî û sogdî ji aramî bû û tê de ti herfeke taybet bo dengê Ç tine bû. Xwandevanên aramî jî ew deng ihtimalen di nivîsên bi zimanên îranî de bi Ṣ dixwandin û wisa ew peyv bi wî awayî gihiştine erebîaxivan jî.

Gelek nimûneyên wisa hene ku tê de Ç-ya îranî bûye Ṣ. Em li vê derê tenê çend nimûneyan bidin:

• ṣirac (lampe) ji çirag (niha çira)
• ṣarûc (hawin, sarox) ji çarûg
• reṣaṣ ji pehlewî erçîç
• ceṣṣ ji gêç/geç
• Ṣîn ji Çîn

 

PAŞVESAZIYA PEYVAN

Di erebî û zimanên din yên samî de peyv ji hinek rehên konsonantî li gor hin qalib û dirûvên diyar tên çêkirin. Bo nimûne, ji rehê k-t-b herdu peyvên “kitab” û “mekteb” hatine çêkirin. Pirhejmariya gelek peyvan jî ji wan heman konsonantan bi rêya veguhastina vokalan tê çêkirin. Loma bi pirhejmarkî “kitab” dibe “kutub” û “mekteb” jî dibe “mekatib”. Wek ku tê dîtin, konsonant wek xwe dimînin, bo çêkirina pirhejmariyê tenê vokal tên guherandin .

Hinek peyvên ji zimanên îranî wergirtî dişibûn formên pirhejmar yên erebî loma erebîaxivan wisa texmîn kir ku ew formên pirhejmarî ne. Lê ji ber ku ew wek formên pirhejmarî hatin hesibandin, êdî pêwîstî bi çêkirina formên yekhejmarî bo wan peyvan peyda bû. Çare ew bû ku formên yekhejmarî ji formên pirhejmarî bên çêkirin.

Bo nimûne, erebî peyva “peyadeg” (piyade, piyon, di şetrencê de) ji zimanên îranî wek “beyadiq” wergirt (P bû B û G bû Q ji berk u P û G di erebiya standard de nînin.)

Lê gava ku mirov peyva “beyadiq” bide ber peyda “mekatib”, mirov dê bibîne ku vokalên wan wek hev in tevî ku konsonantên wan ji hev cuda ne jî.

Li ser bingehên wiha, erebîaxiv wisa tê gihiştin ku peyvên wek “beyadiq” ne yekhejmar lê pirhejmar in. Û madem ku “beyadiq” ya “pirhejmar” bi pirhejmariya xwe dişibe “mekatib” ya pirhejmar, divê yekhejmariya “beyadiq” jî hebe ku bi şikl û dirûvê xwe bişibe yekhejmariya peyva “mekteb”. Wisa peyva “beydeq” hat çêkirin ku vokalên wê jî wek yên peyva “mekteb” in.

Çend nimûneyên din jî yên ji zimanên îranî wergirtî wiha bi paşvesaziyê forma wan ya yekhejmar hatiye çêkirin û forma ji zimanên îranî wergirtî niha wek forma pirhejmarî tê hesibandin:

• “camûs” ji “cewamûs” ji pehlewî “gawmêş” (gamêş)
• “firdews” ji “feradîs” ji avestayî “perîdeyze” (biheşt – heman peyva îranî bi rêya yûnaniya kevn wek “paradise” ketiye inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî)
• “nibr” ji “enbar” ji pehlewî ”enbar” (embar, mexzen)

 

WERGIRTINÊN DERENGTIR

Piraniya peyvên li jor behskirî berî îslamê yan li destpêka îslamê ji zimanên îranî ketine erebî. Sebeb ew e ku hingê erebî hê nebûbû zimanekî bihêz û bihagiran û ew hewceyî gelek peyvên nû bû. Lê piştî ku erebî cihê xwe xurt kir, êdî kêmtir peyv ji zimanên îranî wergirtine.

Vê dawiyê erebî bi piranî peyvan ji zimanên ewropî, wek inglîzî û fransî werdigire. Lê niha jî erebî bi temamî dest ji wergirtina peyvan ji zimanên îranî bernedaye. Bi taybetî deverên erebîaxiv yên nêzîkî Îran û Kurdistanê gelek peyvan ji zimanên îranî werdigirin tevî ku kêm caran ew peyv êdî derbazî zimanê standard yê erebî dibin.

Ev devokên erebî ne tenê peyvan ji zimanên îranî werdigirin lê herwiha êdî wan dengan jî wek di zimanên îranî de dihêlin ku berê erebî ew deng diguherandin. Bo nimûne, êdî dengên Ç, G û P di peyvên ji zimanên îranî werdigirtî de di erebiya devkî de bi piranî wek xwe dimînin:

• çadir
• guldan
• perde

Ev û gelek peyvên di erebiya Iraqê û ya deverên din yên nêzîkî farisî û kurdî de tên bikaranîn tevî ku erebiya standard dengên Ç, G û P niha jî qebûl nake.

 

Çavkanî:

Arthur Jeffery: Foreign Vocabulary of the Qur’an [Peyvên biyanî di Qur’anê de]. 1938.
Encyclopædia Iranica: Iranian Loanwords in Arabic. [Peyvên îranî di erebî de].
Husein Muhammed: Etîmolojiya peyvên erebî
Ștefan Ionite: Persian Loanwords in Baghdadi Arabic [Peyvên farisî di erebiya Bexdayê de]. 2019.

Dengê Ê – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

 

Herfa Ê / ê di kurdî de nîşana vokala ber-bilind ya pêşî ya ne-gilor e, bi gotineke din vokala ber-girtî ya pêşî ya ne-girovir e. Mebest ji ”ber-bilind” yan ”ber-girtî-girtî” ew e ku di dema çêbûna vî dengî de ziman li ber bilindahiya devî ye (lê ne bi temamî bi banê devî ve ye). Mexseda ”pêşî” ew e ku ziman di dema peydabûna vî dengî de li pêşiya devî ye (ne li paşiya devî ye). Merem bi ”ne-gilovir, ne-gilor” jî ew e ku lêv nayên gilor- anku girovirkirin û nayên pêşve lê pehn û li cihê xwe yê asayî dimînin. Herwiha ev vokal di kurdî de dirêj e.

Di piraniya zimanên ewropî de ev deng bi herfa E / e tê diyarkirin. Bi alfabeya kurdî-erebî de ew bi herfa ێ tê nivîsîn. Di erebiya standard de ev deng peyda nabe lê dengê -ey- yê erebiya standard di gelek devokên erebî de bi dengê Ê tê gotin. Di nivîsînê de ew bi dengê ﻱ tê diyarkirin. Di farisiya de jî ev deng tam wek kurdî li nava peyvê peyda nabe û di nivîsînê de ew wek ﻱ tê nivîsîn.[1]

Di tirkî de jî ev deng peyda nabe. Eger di hin devokên tirkî ya di hin peyvên tirkî de peyda bibe jî, ji ya kurdî kurttir e û bi dîsa jî bi herfa E tê nivîsîn û awayê standard yê gotina wê her wek dengê E yê kurdî ye.

Bi alfabeya kurdî-krîlî ev deng wek Е (gir) yan е (hûr) dihat nivîsîn.

Ev deng bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) bi nîşana [e] tê diyarkirin. Bo ku mirov diyar bike ku ev deng dirêj e û ne kurt e, mirov dikare di IPA-kirina kurdî de wê wek [e:] binivîse. Lê ji ber ku ev deng di kurdî de herdem dirêj e, ev cudakirin ne zerûrî ye.

Mirov dikare li vê derê guhdariya vî dengî bike.

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Close-mid_front_unrounded_vowel.ogg

 

Vokalên serekî di kurmanciya giştî de

	pêşîn	navendî	paşîn
girtî	î	i, u	û
nîvî	ê		o
vekirî	e		a

 

Peydabûna dengê Ê di peyvan de

Dengê Ê di kurdî de dikare li destpêk, nav û dawiya peyvê peyda bibe:

• li destpêkê: êvar, êşandin, êzidî…
• li navê: bêrîvan, dêr, hêk…
• li dawiyê: rê, kê, şevê, dengê…

Li gor lêkolînên me yên berî niha, rêjeya herfa Ê di nivîsên kurmancî de 5,2 % ye.[2] Ev rêje wê dike pêncem mişetirîn herf di nivîsên kurmancî de. Hin ji sebebê vê mişetiyê ev in:

• paşpirtika navdêrên mê yên çemaandî: wê kitêbê
• îzafeya navdêrên nêr: hevalê min
• îzafeya navdêrên pirhejmar: kitêbên min
• daçekên serbixwe jê, lê pê, tê
• nîşana dema bê: tu ê bikî (yan tu dê/wê/yê bikî)
• daçeka paşlêker ya bi maneya “wê, wî, wan” yan “wê derê, wir”: min gotê, em çûnê
• di soraniya standard û di hin devokên kurmancî de paşpirtika kesî ya cînavê sêyem yê yekhejmar: ew dikê / nabêjê, naçê…[3]
• cînavên wê û vê ku Ê tê de heye û ji ber peywirên xwe yên hevoksazî pir tên dubarekirin.

Li nava peyvê Ê pirr berbelav e. Li destpêka peyvê ew tenê di çend peyvên xwemalî de peyda dibe. Ji ber ku ev deng di tirkî û erebiya standard de jî nîne, peyvên ji van zimanan girtî jî rêjeya Ê li destpêka peyvan zêde nakin. Di peyvên ji zimanên ewropî wergirtî de herfa E di kurmanciya standard de bi piranî her wek E dimîne û bi Ê nayê guherandin tevî ku herfa E di gelek zimanên jêderên wan peyda de zêdetir nêzîkî Ê-ya kurdî ye.

Li dawiya peyvên xwerû jî Ê kêm peyda dibe. Lê piraniya reha û mutleq ya peydabûna Ê ji sebebê çemandina peyvên mê (di hemû devokên kurmancî de) û girêdana peyvên nêr yan peyvên pirhejmar (di hemû devokên kurmancî de) û çemandina peyvên nêr e (di kurmancya navendî û rojavayî de lê ne di kurmanciya rojhilatî de).

• di kitêbê de (çemandina peyva kitêb ya mê – diyardeyeke tevkurmancî)
• dostê kurdan e (girêdana peyva dost ya nêr – diyardeyeke tevkurmancî)
• malên wan (girêdana peyva mal di rewşa pirhejmariyê de – diyardeyeke tevkurmancî[4])
• li welêt, bi êgir (çemandina navdêrên nêr – kurmanciya navendî û rojavayî lê ne rojhilatî[5])

 

Peydabûna dengê Ê

Dengê Ê di hemû lehce û devokên kurdî de heye. Berevajî vê, ew ne di tirkî û ne jî di erebiya standard de peyda nabe. Di farisî de ew niha heye lê hem bi piranî ne wek ya kurdî dirêj e û hem jî tarîxiyen ne encama heman dengan e.

Dengê Ê yê zimanên îraniya navîn (pehlewî, pertî) di kurdî de bi piranî wek Ê hatiye parastin lê di farisî de bûye Î:

• kurdî: wêran
• pehlewî: evêran
• farisî: vîran (à tirkî viran)

Lê Ê ya kurmancî û soranî gelek caran ji encama dengekî din e. Mirov dikare van guherînan li ser sê beşan parve bike:

• guherîna dîrokî
• guherîn li gor devokan
• guherîn ji ber çemandinê

 

Peydabûna dîrokî ya dengê Ê

Gelek caran Ê-ya kurmancî û soranî ji A ya ziman û zaravayên din yên îranî ye. Bo nimûne:

• kurmancî: kêr
• soranî: kêrd
• zazakî, hewramî, farisî: kard
• pehlewî: kart
• belûçî: karç
• avestayî: kerite

Di peyvên ji erebî wergirtî de jî gelek caran Ê ji A peyda bûe. Bo nimûne:

• fêris, kitêb, fêkî/ fêqî ji erebî faris, kitab, fakihe

Herwiha gelek caran jï Ê encama tekdengkirina (monoftongizasyon) cotdengên anku dîftongên –ey– yan –ye– ye:

• kêf ji keyf ji erebî keyif
• dêr ji erebî deyr
• êm (alif) ji tirkî yem ji yemek (xwarin)

Herwiha Ê dikare ji ai ya erebî be:

• fêde (bi rêya feyde / fayde) ji erebî faide

Carinan heta sê vokal (yan vokalek, nîv-vokalek û dîsa vokalek) bi hev re bûne Ê:

• kurmancî: hêk
• farisî: xaye / xayê[6]
• pehlewî: xayek
• avestayî: eyem[7]

Peyvika serbixwe ê wek di gotinên ê ku, ê min, ê li wir[8] ji îraniya kevn ye peyda bûye. Paşpirtika navdêrên mê yên çemandî (wek di kitêbê de) û herwiha paşpirtika girêdana navdêrên nêr jî (wek hevalê min) encamên paşpirtikên –ehye, -ehya, -eiy yên îraniya kevn in. Paşpirtika –ên ya girêdana navdêrên pirhejmar (wek hevalên min) encama kurtkirina paşpirtika *-ênê ye ku bi xwe ji hevgirtina paşpirtika pirhejmar –an û paşpirtika girêder –ê ye (bide ber zazakî –anê û soranî –anî). Ew bi metafoniyê[9] pêşî ji *-anê bûye *-ênê û paşî tenê –ên jê maye.

 

Peydabûna devokî ya dengê Ê

Di kurmanciya rojhilatî de di hejmareke berçav de Ê li cihê E ya kurmanciya navendî heye:

kurmanciya rojhilatî	kurmanciya navendî	soranî	farisî
zêvî	zevî	zewî	zemîn
pênîr[10]	penîr	penêr	penîr

 

Wek ku diyar e, di kurmanciya rojhilatî de E bûye Ê ji ber ku di kurmanciya navendî, di soranî û di farisî de E li cihê wê heye. Eger em li zimanên îranî yên navîn û kevn jî binêrin, dîsa di wan de E heye, ne Ê.

Lê carinan jî li cihê Ê ya kurmanciya navendî, di kurmanciya rojhilatî de E heye:

kurmanciya rojhilatî	kurmanciya navendî	soranî	farisî
mejî	mêjî	mêşk	meẍz
çerîn	çêrîn	çerîn	çerîden

 

Anku di van peyvan de ne kurmanciya rojhilatî, lê vê carê kurmanciya navendî E ya eslî kiriye Ê. Di soranî de jî ”mêşk” bi Ê ye lê dîsa jî ya eslîtir bi E ye ji ber ku ne tenê kurmanciya rojhilatî lê herwiha farisî û lehceyên kurdî yên din jî E heye:

• kurdiya başûrî: mejg (herwiha megj, mijg)
• hewramî: mejg
• lekî: mezg
• zazakî: mezg…

 

Guherîna ji ber çemandinê

Li jor behsa peydabûna Ê wek encama çemandin û girêdana navdêran hatiye kirin. Ew di kurmancî de giringtirîn awayê peydabûna dengê Ê ye. Di soranî de Ê wisa bi berfirehî peyda nabe ji ber ku li cihê van paşpirtikên kurmancî di soranî de yan dengê Î heye (di girêdanê de) yan jî navdêr bê paşpirtik in yan jî hin paşdaçekên din hene (di rewşa çemandinê de):

kurmancî	soranî
li malê	le mał_
sêvên min	sêw-ekanim, sêwekanî min
hevalê wê	hawrê-y-eke-y, hawrê-y ew

 

Lê hem di kurmancî û hem jî di soranî de di Ê wek encama çemandina lêkeran jî peyda dibe. Di kurmanciya standard de xaseten di rehê dema niha yê lêkerên bi A+konsonantek+TIN yan I+konsonantek+TIN bi dawî dibin de peyda dibe:

forma rader	rehê dema niha
bijartin	di-bijêr-im
biraştin	bi-birêj-e
ristin	di-rês-in
riştin	ne-rêj-in

 

Ev heman diyarde di soranî de jî heye. Lê di soranî de peydabûna Ê di çemandina lêkeran de hê jî berbelavtir e: di kurmanciya de paşpirtika –andin[11] ya lêkeran dibe –în- lê di soraniya standard de (û herwiha di hin devokên kurmancî de jî) dibe –ên-:

forma rader	kurmancî	soranî
çandin	di-çîn-im	(d)e-çên-im
nirxandin	di-nirxîn-î	(d)e-nirxên-î
gihandin / gehandin (kurm.) geyandin (sor.)	bi-gihîn-in / bi-gehîn-in	bi-geyên-in

 

Di çemandin û girêdanê de Ê-ya paşpirtik dikare vokal û nîvvokalên berî xwe rake. Di zimanê nivîskî de vokal radibe eger vokala dawiya peyva xwerû jî heman Ê be:

• rê > li ser rê+yê > li ser rê (kêm caran li ser rêyê)

Eger vokalek E li dawiya peyva xwerû hebe, hingê di zimanê nivîskî de ew tê parastin û Ê (+ Y ya kelijandinê) lê tên zêdekirin. Lê di zimanê devkî de Ê vokala berî xwe radike û bi temamî cihê wê digire:

peyva xwerû	zimanê nivîskî	zimanê devkî
perde	perde-y-ên zer	perdên zer
mase / mêze	li ser mase-y-ê / mêze-y-ê	li ser masê / mêzê
name	name-y-a wê	nama wê

 

Eger vokaleke din li dawiya peyva xwerû hebe, di halê çemandinê de di zimanê nivîskî de Ê dikeve pey wê (+ Y ya kelijandinê). Di zimanê devkî de Ê lê nayê zêdekirin:

peyva xwerû	zimanê nivîskî	zimanê devkî
Qamişlo	li Qamişloyê	li Qamişlo
Holenda	li Holendayê	li Holenda

 

Di girêdanê de di piraniya devokan de hem vokala peyva xwerû û hem jî Ê (+ Y) tên bikaranîn:

peyva xwerû	zimanê nivîskî	hin devok
Reşo	Reşoyê kurê Hesen(î)	Reşoyê kurê Hesen(î)
bira	birayê min	birayê min
xanî	xaniyê bilind	xaniyê bilind

 

Lê di hin devokan de eger vokal A be, Ê cihê wê digire:

zimanê nivîskî	hin devok	hin devok
bira	birayê min	birê min

 

Lê di van devokan de jî vokalên din tên parastin:

• Reşoyê jîr
• xaniyê axî

 

 

Guherîna Ê bi dengên din

Gelek caran li cihê Ê ya soranî yan pehlewî, di kurmancî de dengekî din heye:

kurmancî	bide ber
pîr	pehlewî pêr
kîr	soranî kêr
cîhan	pehlewî gêhan
sîr	pehlewî sêr

 

Li pêş dengê H, dengên Î / Ê / I dikarin li cihê hev bin. Hingê H xaseten ji pey Î tê avêtin, dikare ji pey Ê jî bê avêtin lê li pey I zerûrî ye:

bê(h)n	bihn	bî(h)n
tê(h)n	tihn	tî(h)n
mê(h)van	mihvan	mî(h)van, (bi soranî) mîwan

 

Gava ku Y ya kelijandinê di rewşa c_emandinê de dikeve pey Ê, hingê Ê dikare bi I biguhere:

• rê > riya me (herwiha “rêya me”)
• dê > diya min (kêm caran “dêya min”)

Lê Y herfa Ê nake I, eger pey ji hev veqetiyayî / serbixwe bin:

• Ew dê ye (ne *Ew di ye) – (bi maneya ”ew dayik e”)
• Li ser rê ye (ne *Li ser ri ye.)

 

Dengê Ê di peyvên esil-ewropî de

Herfa E di piraniya zimanên ewropî de adeten wek dengê Ê yê kurdî (lê gelek caran kurttir) tê gotin. Gava ku ev peyv yekser ji zimanên ewropî neqlî nivîsên kurdî tên kirin, ew deng li gel wê herfê ji dengê Ê dibe E. Sebebekî din yê gotina van peyvan bi dengê E li cihê dengê Ê ew e ku peyvên ji zimanên ewropî bi piranî vê dawiyê bi rêya zimanê tirkî derbazî kurmancî û zazakî bûne ji ber ku di zimanê tirkî de dengê Ê nîne. Li aliyekî din, Ê di erebiya standard de peyda nabe, loma ew dengê nêzîkî Ê (herfa E) ya peyvên ji zimanên ewropî axlebe dike Î:

Loma ji peyva “democrat” ya inglîzî (bi gotinê teqrîben “dêmukret”) ev encam derdikevin:

• tirkî: demokrat
• erebî: dîmuqraṭî

Di inglîzî û hin zimanên din jî yên ewropî de dengê herfa E li gor zimanan û di heman zimanî de jî li gor peyvan dikare biguhere. Çend nimûne ji inglîzî:

Bi nivîsîn	Bi gotin	Wate
archeology	arkîolocî / arkiyolocî	arkeolojî
Internet	intirnêt	Internet
ice	ays	cemed, qeşa, qerise
free	frî	azad, serbest, betal

 

Kurmanciya nivîskî di peyvên ji zimanên ewropî hatî de parastina herfa E tercîh dike, ne Ê. Loma:

standard	ne-standard
telefon	têlifon
kompûter	kompûtêr
Internet	Intêrnêt
metod	mêtod
demokrat	dêmokrat, dimokrat, dîmuqrat…

 

Xeletiyên nivîsîna dengê Ê

Ji ber ku herfa Ê di alfabeya tirkî de nîne, gelek caran ew bi xeletî bi E tê nivîsîn. Hin caran jî ev xeletî ji ber tinebûna vê herfê di klavye û kîborda nivîseran de ye. Carinan mirov wê bi forma É / é di nivîsan de dibîne. Hin caran jî bi hîperkorektî[12] mirov dibîne ku Ê li cihê E tê nivîsîn.

Di zimanê erebî û farisî de jî herfa ێ (Ê) ya kurdî peyda nabe loma gelek caran di kurdî de jî bi xeletî yan jî ji ber nebûna vê herfê di fontên kes bi kar tîne de, li cihê wê ﻱ (Î/Y) tê nivîsîn.

____________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Di farisiya tehranî ya niha de -e- ya dîrokî ya dawiya peyvan bûye -ê- lê bi ە tê nivîsîn ku di kurdiya-erebî de dengê herfa E ya kurdî-latînî ye. Loma bi kurdî jî û bi farisî jî mirov dinivîse خانه lê bi kurdî wek ”xane” û bi farisî jî wek ”xanê” dibêje. Herwiha -i- ya tarîxî jî di farisî de bûye ”ê” (lê ji ê-ya kurdî kurttir). Loma mirov bi kurdî (kurmancî) jî û bi farisî jî dinivîse دل lê bi kurdî dixwîne ”dil” û bi farisî ”dêl” (lê ”ê” ya vir ji ê-ya kurdî kurttir e).

[2] https://zimannas.wordpress.com/2015/07/06/hiperkorekti-anku-zede-rasti/

[3] Bi kurmanciya standard ew dike / nabêje, naçe…

[4] Bi kurmanciya rojhilatî malêt wan yan malêd wan lê dîsa di wan de jî Ê heye.

[5] Bi kurmanciya rojhilatî li welatî, bi agirî. Di kurmanciya nivîskî de herwiha formên li welat, bi agir li kar in.

[6] Bo X di farisî de hevberî H di kurmancî de bide ber: xoşk (hişk), xûrd (hûr), xûrdê (hûrde)…

[7] H-ya kurdî (hêk) û X-ya farisî û pehlewî(xaye / xayê û xayek) paşî li destpêka peyvê peyda bûne. Bide ber hê zimanan ku H/X di peyva wan de bîne: inglîzî egg, almanî Ei (bixwîne ay) latînî ovum, yûnaniya kevn oion ku hemû hevrehên hêk ya kurdî û eyem ya avestayî ne.

[8] Li gel alternatîva yê ku, yê min, yê li wir.

[9] Bo diyardeyên metafonîk, binêrin: Metafonî – çima ”welat” dibe ”welêt” û ”standin” dibe ”bistîne”?: http://www.kulturname.com/?p=9332

[10] Di kurmanciya rojhilatî de ”pênîr” forma xwerû ye û ”pênîrî” şiklê çemandî ye. Di kurmanciya navendî de forma xwerû ”penîr” û herçi şiklê ”pênîr” e, ew forma çemandî ye.

[11] Herwiha paşpirtika –endin ya nadir (xw-endin, st-endin) ku bi eslê xwe –andin bû (xw-andin, st-andin) û herwiha paşpirtika soranî –êndin (tenê di peyva xw-êndin anku xwandin/ xwendin de).

[12] Bo hîperkorektiyê anku ”zêde-rastiyê” binêrin: http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33

Dengê G – peydabûn, guherîn û ketina wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî û piraniya zimanên latînînivîs de G / g dengê ”seknî-paşdevî-bilerz” e. Mebest ji ”seknî” ew e ku di dema derketina wî dengî de hewa pêşî bi temamî tê sekinandin anku rawestandin berî ku tê berdan. Merem ji ”paşdevî” ew e ku di dema derketina vî dengî de ziman bi paşiya devî dikeve. Mexsed ji ”bilerz” ew e ku di dema gotina G de perdeyên dengî di gewriyê de dilerizin.

Di alfabeya kurdî-erebî de û herwiha farisî û hin zimanên din jî yên erebînivîs de ev deng bi herfa گ tê diyarkirin. Di erebiya standard de ev deng nîne lê di hin devokan de C, K yan Q yên erebiya stanrdard wek G tên gotin. Di alfabeya kurdî-krîlî û piraniya zimanên krîlînivîs de ev deng bi herfa Г (gir) û г (hûr) tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) de jî ev deng bi herfa [g] tê nivîsîn.

Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_velar_stop.ogg

 

Peydabûna G di peyvan de

Li gor lêkolînên me yên berî niha[1], rêjeya herfa G di nivîsên kurmancî de 1,3 % e. Di nav herfan de neh ji wê kêmtir û 21 jî jê zêdetir peyda dibin.

Di kurdî de G dikare li destpêk, nav û dawiya peyvan peyda bibe:

• destpêk: gav, gel, gir, gêre, gîsk, gore, gund, gûz…
• nav: agir, ceger, egîd…
• dawî: beg, reng, bêjing…

Lê di peyvên xwemalî yên xwerû de, li nav û dawiya peyvê, peydabûna G di kurmancî de bisinor e. Gava ku li dawiyê peyda dibe jî, xaseten li pey N e:

• ceng, deng, dereng…

Li pey R dikare hebe lê ji gelek devokan de ketiye:

• gurg – gur

Carinan jî dikare li peyvê zêde bûbe:

• qaling / qalind ji qalin ji tirkî kalın

 

Peydabûna dîrokî ya G

Dengê G ji zemanê makezimanê proto-hindûewropî ve di kurdî de hebûye. Loma hin peyvên ku bi kurdî bi G ne, di zimanên din jî yên hindûewropî de dîsa bi G ne:

kurmancî	gav[2]	giran	girtin
soranî	(hen)gaw	giran	girtin
farisî	gam	giran	giriften
pehlewî	gam	geran	gir-
avestayî	gamen	gowro	greb-, gerib-
sanskrîtî	gaççati	gurû	grebh-
yûnanî	–	baru	–
latînî	venio[3]	gravis	–
lîtwanî	gimti[4]	–	–
inglîzî	come[5]	–	grab

 

Lê dîsa jî di gelek ji peyvên niha G heyî de di zimanên kevn yên îranî û/yan di zimanên din yên hindûewropî de ne G lê dengekî din, xaseten V yan W hebû:

kurmancî	farisî	pehlewî	avestayî
gul	gol	gil	veridhe
gu-neh, bi-nas	go-nah	–	vi-nas

 

Herwiha bo nimûne:

• kurmancî gul, gur(g), zazakî vil, verg
• kurmancî gotin, soranî wutin / gutin, hewramî watey, zazakî vatene
• kurmancî germ, inglîzî warm

Di kurmancî bi xwe de jî gotin lê –bêj- wek di-bêj-im, stran-bêj.

Ji kurmancî jî zêdetir, di farisî de B gelek caran bûye G:

• kurmanî beraz, birsî/birçî
• farisî goraz, gorosnê

Di çend nimûneyên nadir de, di soranî de G li dawiya peyvê li cihê H ya kurmancî ye:

• kurmancî: reh / rih[6]
• soranî: reg

Di kurmancî de G di komdengên NG de di hin devokan de carinan cihê K digire:

• birak (bira+k) > birang
• çok > çong

Di kurdiya başûrî[7] de K gelek caran dibe G:

• kurmancî ”nêzîk”, soranî ”nizîk” lê başûrî ”nizîg”
• kurmancî ”-ek” (wek ”sêvek”), soranî ”-êk” (sêwêk) lê başûrî ”-êg” (sîwêg)
• soranî ”-ekan” (wek ”sêwekan”) lê başûrî ”-egan” (”sîwegan”) anku ”[filan] …-an” (sêvan, wan sêvan)

Di tirkî de jî G-ya niha li destpêka peyvên xwemalî bi eslê xwe ji K-ya tirkiya kevn e. Bo nimûne: ”gelmek” (hatin) ji tirkiya kevn ”kelmek”, ”gitmek” (çûn) ji ”kitmek”, ”gün” (roj) ji ”kün”, ”göz” (çav) ji ”köz”. Lê di peyvên ji tirkî wergirtî de, berevajî tirkiya niha, kurmancî K-ya tirkiya kevn parastiye yan jî ew kiriye Q:

• koç, koçer ji tirkiya kevn köç, köçer, bi tirkiya niha göç, göçer
• qenc ji tirkiya kevn kenç, bi tirkiya niha genç ku di dema tirkiya niha de wek genc dîsa ketiye kurdî[8]

Li hêla din, tirkî G ya di peyvên esil-îranî de gelek caran dike Y:

• beg > bey
• eger > eğer (bixwîne: eyer)
• dîger > diğer (bixwîne: diyer = din, dî, dîtir)

 

Ketina G ji peyvê

Carinan G bi dengê berî xwe ve dihele û taliyê bi temamî dikeve. Bo nimûne, heywanekî kovî heye ku di kurmanciya navendî de bi ”gur” tê navandin. Lê di zaravayên din yên kurdî de û herwiha di zimanên din yên îranî de G li dawiya wê peyvê heye:

• kurmanciya rojhilatî: gurg
• soranî: gurg
• farisî: gorg
• pehlewî: gurg
• hewramî: werg
• zazakî: verg
• avestayî: vehrke-

Anku bi zelalî G di kurmanciya navendî de ji vê peyvê ketiye, ne ku di kurmanciya rojhilatî de li peyvê zêde bûye.

Dengê G xaseten hingê dikeve gava ku ew tê berî K:

peyva xwerû	peyva pêkhatî bi nivîskî	peyva pêkhatî bi devkî
bang	bang kirin	ban kirin
deng	deng kirin	den kirin, dey (ne)kirin

 

_________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Husein Muhammed: Rêjeya herfan di nivîsên kurmancî de, http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33

[2] Eslê peyvê di proto-hindûewropî de “gwem-“ bû û maneya “hatin, gav avêtin” dida.

[3] Ji proto-hindûewropî ”gwem-” di hin zimanan de bûye G û di hinan de jî V.

[4] Maneya “welidîn” anku “hatin dinyayê” dide.

[5] “Come” ya inglîzî wek “kam” tê gotin. Di inglîzî de G di vê peyvê de bûye K.

[6] Rehên gulûgiyayan, bi inglîzî root.

[7] Devokên feylî, kelhurî, kirmaşanî.

[8] Bo têkiliya navbera qenc û genc, bidin ber ciwan û law ku di hin devokan de maneya xort û di hinan de jî wateya xweşik, delal, spehî, rind baş didin.

Hemû hejmarên Kanîzarê

Xwandevanên hêja,

Kerem bikin hemû hejmarên kovara Kanîzar ya ziman û zimannasiyê.

(nûkirin: 1.1.2020)

• Hejmar 16

• Hejmara 15 

• Hejmar 14

• Hejmar 13

• Hejmar 12

• Hejmar 11

• Hejmar 10

 

• Hejmar 9 

Hejmara 8

• Hejmara 7

• Hejmara 6

• Kanîzar, hejmar 5

• Kanîzar, hejmar 4

• Kanîzar, hejmar 3

• Kanîzar, hejmar 2

• Kanîzar, hejmar 1

Dîroka dilî û guherîna zimanan

Husein Muhammed

 

Ji dil diyarî dilberê

 

Peyva inglîzî ”heart” (bixwîne: ”hart”) maneya ”dil” ya kurdî dide. Anku ew herdu peyv hevwate ne.

Di peyva kurdî ”dil” û hevwateya wê ya inglîzî ”heart” de ti deng û herfên wek hev nînin. Lê dîsa jî em ê di vê nivîsê de hewl bidin bibînin ku ew eslen eynî peyv in, ji eynî peyva proto-hindûewropî (maka zimanên hindûewropî) ya bi maneya ”dil” in. Lê piştî ku zimanên hindûewropî ji hev belav bûne û kurdî û inglîzî bi hezaran salan ji hev vebirrî mane û guherîne, di encamê de eynî peyv wisa guheriye ku li aliyekî bûye ”dil” ya kurdî û li rexê din jî bûye ”heart” ya inglîzî.

Lê dîsa jî em ê bi nimûneyan hewl bidin diyar bikin ku ”dil” û ”heart” bi rastî ji eynî peyvê peyda bûne. Bo pesindkirina vê idiaya xwe, em ê hewceyî pêşkêşkirina gelek mînakan bin. Lê bi van mîsalan em ê bikarin gelek guherînên dîrokî yên zimanên hindûewropî jî destnîşan bikin.

Bo çavkaniyên nivîsarê, li dawiya wê binêrin.