“Rêbera Rastnivîsînê” ya WM û derdê giran yê hîperkorektiyê û xweferzkirinê (4)

(Beşên pêştir: beşa 1, beşa 2, beşa 3)

 

Husein Muhammed

 

4) GUHNEDANA FELSEFEYA ZIMANÎ

Yek ji mijarên serekî ew e ku di Rêberê de daxwaz tê kirin ku dest ji paşdaçekên ”de, re” (wek ”di kitêbê de” û ”di vê derê re”) were berdan û li cihê wan paşdaçekên ”da, ra” bên bikaranîn (wek ”di kitêbê da” û ”di vê derê re”).

Berovajî daxwazkirina guherandina ”de, re” yên nivîskî bi ”da, ra”, di Rêberê de dawa nayê kirin ku paşdaçeka ”ve” bibe ”va”.

Danerên Rêberê wê idia dikin ku ew vê guherînê dixwazin çunkî di zimanê devkî de piraniya xelkê awayên ”da, ra” bi kar tîne, ne awayên ”de, re”.

”Piraniya xelkê” wek sebeb bo bijartina filan an bêvan awayê peyv an gotinê bo zimanê nivîskî wek prensîp tiştekî baş e. Lê wek argumenteke ji aliyê amadekarên Rêberê ve ew tiştekî ecêb û xerîb e ji ber ku di piraniya mijarên din de wan qet guh nedaye wê yekê ka piraniya xelkê çi dibêje.

Lê dîsa jî em ê li jêr bibînin ku idiaya wan ya ”piraniyê” çawa ne bêguman û ne bêpirsgirêk e.

Herwiha hinek sebebên hevahengî û hevkêşî yên zimanî hene ku her çar pêşdaçekên bingehîn yên kurmancî di dîrokê de ji formên cuda-cuda anîne û kirine hevşêwe bi qalibê:

• konsonantek + i (bi, di, ji, li)

Heman prose niha dimeşe û dike her sê paşdaçekên bingehîn yên kurmancî bike hevşêwe bi qalibê:

• konsonantek + e (”de, re, ve” – yan konsonantek + a anku ”da, ra, va”)

Ev diyarde û fenomen di zimannasiyê de bi navê analojî (inglîzî analogy) tê nasîn ku di kurmancî de xurt e û em ê li jêr di gelek peyvan de bibînin.

Mixabin amadekarên Rêberê yan hay ji vê proseyê nîne yan jî bi qest dixwazin dijî wê taybetiya kurmancî şer bikin.

 

Varyantên paşdaçekan di kurmancî de

Wek ku tê zanîn, hem awayên ”de, re, ve” û hem jî yên ”da, ra, va” di devokên kurmancî de hene. Hinek devok wan hemûyan bi E wek ”de, re, ve” dibêjin, hinek hemûyan bi A wek “da, ra, va” û hinek jî wek tevlihev wek ”da, ra, ve”.

Ji bilî formên bi E û A, bi taybetî di devokên kurmanciya navendî û rojavayî de herwiha formên kurtkirî yên wek di, ri / ’r, vi / ’v jî peyda dibin. Bo nimûne:

• di mala me-di
• ji me ri, ji me’r (ji me re)
• ji niha pê-vi, ji niha pê’v (ji niha pê ve)

Ji van hemû forman ev nêzîkî 90 sal e ku bi piraniyeke mutleq û reha di kurmanciya nivîskî ya bi alfabeya latînî de formên ”de, re, ve” tên nivîsîn.

Danerên Rêberê di mijara tercîhkirina paşdaçekan de xwe dispêrin idiaya ”piraniya kurmancîaxivan” tevî ku di mijara rehên lêkera ”hatin” de wan bi temamî piraniya kurmancîaxivan piştguh kiriye.

Amadekarên Rêberê idiaya xwe ya derbarê ku piranî formên ”da, ra” bi kar tîne wek tiştekî bêguman pêşkêş dikein û dawa dikin ku em di vê mijarê de li zimanê devkî yê piraniyê vegerin tevî ku di ”hatin”ê de li jor û di meseleya tewangê de – li jêr binêrin – ti pûte û giringiyê bi piraniyê nadin.

Di praktîkê de bi rastî hemû formên li jor rêzkirî tên bikaranîn. Helbet ti statîstîkên bikaranînê nehatine amadekirin û idia tenê idia ye.

Ji bilî kurmanciya rojhilatî, formên wek ”ji me’r” bi rastî jî di zimanê devkî de beramberî formên ”ji me re” yan ”ji me ra” serdest in. Gelo eger em bi rastî jî bixwazin ku li zimanê devkî vegerin û wî wek rêbaz ji xwe re bigirin û zimanê nivîskî yê heyî (ku daçekên ”de, re, ve” niha beşeke bingehîn ya ji wî ne) hilweşînin û ji nû ve ava bikin, çima em formên wek ”ji me’r” qebûl nekin?

Lê heta eger em texmîn bikin ku idiaya ”piranî formên da, ra bi kar tîne” rast be jî, dîsa jî mijarên din hene ku di meseleya paşdaçekên ”da, ra” de ji aliyê danerên Rêberê ve hatine piştguhkirin.

Yek ji mijarên giring hevahengiya peyvên peywendîdar e amadekarên Rêberê bîr nebiriyê yan jî bi temamî paşguh kiriye.

Bo ku em baş fehm bikin ka ev hevahengî çi ye, kerem bikin em li şikl û dirûvên daçekên kurmancî binêrin.

 

Hevahengî di pêşdaçek û paşdaçekên kurmancî de

Di kurmancî de ev pêşdaçekên bingehîn hene:

• bi, bo, di, ji, li

Daçeka ”bo” bi çendîn awayan ji yên din cuda ye:

• Ew bi kêmî xwedî van formên devokî ye: bona, boy, ji bo, ji bona, ji boy…
• ”Bo” tenê di kurmanciya rojhilatî de bi tenê tê bikaranîn, li deverên din bi piranî wek gel ”ji bo” yan jî bi formên wek ”bona, boy”
• ”Bo” û varyantên wê li gel paşdaçekan nayên bikaranîn

Gava ku em daçeka ”bo” ya ji daçekên din cuda bidin aliyekî, ev daçekên bingehîn dimînin:

• bi, di, ji, li

Wek ku tê dîtin, ev daçek bi şikl û dirûvên xwe gelek dişibin hev:

• her yek ji wan yekkîteyî ye (yekheceyî ye)
• her yek ji wan ji du dengan/herfan pêk hatiye
• dengê/herfa yekem ya her yekê ji wan konsonantek e
• li dawiya her yekê ji wan dengê “i” heye ku di kurdî de diyardeyeke nadir e ji ber ku pir kêm peyvên kurdî bi herfa ”i” bi dawî dibin.

Ne tiştekî tesadifî ye ku ev peyv dişibin hev çunkî her çar jî daçek in. Tevî ku wate û erkê wan ji hev cuda be jî, awayê kar û xebata wan wek hev e. Loma tiştekî tebîî û siriştî ye ku ew bi şiklê xwe jî bişibin hev.

Lê eger em li dîroka zimanî binêrin, em ê bibînin ku herdem ne wiha bûye. Di dîrokê de her yek ji wan bi awayekî cuda bû lê niha hatine û wan hemûyan şiklên şibî hev girtine. Bo dîtina vê guherîna dîrokî, kerem bikin em li vir hevrehên her yekê ji wan daçekan di hinek zimanên lêzim de pêşkêş bikin:

Tablo: hevrehên pêşdaçekên bingehîn yên kurmancî

 

kurmancî bi[1] di ji li soranî be de[2] – le kurdiya başûrî we, be de[3] je, ej[4] le hewramî we, be – ce ne zazakî be, ebe, ebi (de[5]) – – farisî ba, be/bê der, ender ez – pehlewî ped ender ez – hexamenişî peti ender[6] heç ena avestayî peiti- – heç[7] –[8]

 

Wek ku tê dîtin, di zimanên îranî yên kevn de şikl û dirûvên van daçekan gelek ji hev cuda bûn lê kurmancî ew hemû bi şiklê wan kirine wek hev: bi, di, ji, li.

Ev diyardeya wekhevkirinê di zimannasiyê de bi navê analojî (bi inglîzî analogy) tê nasîn. Heman diyarde herwiha bûye sebebê wê yekê jî ku bo nimûne ev peyvên têkildar her yek ji şiklekî cuda yê dîrokî guheriye û nêzîkî hevbera xwe ya din bûye heta ku hevahengî di navbera wan de çêbûye û di kurdî de ew wiha dişibin hev[9]:

• ban, bin
• bi, di, ji, li
• jêr, jor
• pêş, paş
• neh, deh
• heft, heşt

Lê eger em wergerên van peyvan bi hin zimanên din bidin, em ê bibînin ku her ziman ne xwedî heman hevahengiyê ye[10]:

kurmancî	inglîzî	tirkî
ban, bin	roof, floor	çatı, taban
bi, di, ji, li	by, in, from, at	ile, -da/-de, -dan/-den, -da/-den
heft, heşt	seven, eight	yedi, sekiz
jêr, jor	down, up	aşağı, yukarı
pêş, paş	forth, back	ileri, geri
neh, deh	nine, ten	dokuz, on

 

Her kes bi hêsanî dibîne ku bi analojiyê hevahengiyeke xweş û delal di kurmancî heye ku di inglîzî û tirkî de nayê dîtin. Ew wiha xurt heta di soranî û zazakî de jî wek di kurmancî de peyda nabe.[11] Bo nimûne di soranî û zazakî de peyvên ”neh, deh” ne wek kurmacî hevaheng in:

• kurmancî ”neh, deh”, soranî ”no, de”, zazakî “newe, des”
• kurmancî “bi …, di … , ji …, li …”, zazakî “bi…, … de, … ra, … de”

Paşdaçeka ”ve, va” hevrehên xwe heta makezimanê proto-hindûewropî hene: soranî -ewe, avestayî epe, hexamenişî epe, sanskrîtî epe, yûnaniya kevn epû, latînî ab, swêdî av, inglîzî of.[12]

Lê ji bilî kurmancî û soranî, di van zimanên din de ew ne paşdaçek lê pêşdaçek e. Di kurdî de jî ew wek pêşlêker jî bi awayê ”ve-” heye (vekirin, vexwarin, vebûn…)

Paşgira ”re/ra” jî di hinek zimanên din jî yên îranî û heta di zimanên slavî de jî heye lê erk û fonsiyona wê ji ya kurmancî cuda ye: kurdiya başûrî ”era” (bo, jê re), zazakî ”ra” (bi wateya ”ji”) û ”rê” (bi wateya ”bo, jê re), farisî ”ra” (bo çêkirina forma berkar/objekt), pehlewî ”ray”, hexamenişî ”radiy”, rûsî û gelek zimanên din yên silavî ”radî” (bi wateya ”bo, ji bo, ji ber, bo xatirê – bidin ber ”era” ya kurdiya başûrî).

Di soranî de paşdaçeka ”ra, re” pir kêm tê bikaranîn û di devoka Silêmaniyê ya bingehê soraniya nivîskî de di pratîkê de peyda nabe. Di zazakî de hevwateya ”re” ya kurmancî ”rê” ye, ne ”ra” ye (”ra” hevwateya ”ji” ya kurmancî ye).

Di soranî de beramberî paşdadaçeka “de, da” ya kurmancî du awa tên dîtin: -da, -a. Di soraniya Silêmaniyê de, ku bingehê soraniya nivîskî ye, ev paşdaçek ne wek ”da” lê wek ”-a” ye û piraniya nivîskaran wê wisa bi dawiya peyva berî wê ve dizeliqînin:

• le kitêb-a (di kitêbê de)

Di soranî de ti biryareke nihaî li ser bijartina forma standard nehatiye dan lê forma ku di nivîsan de pirtir tê dîtin “-a” ye, ne “-da”. Loma mirov nikare bibêje “bo xatirê nêzîkbûna zaravayên kurdî bila kurmancî jî wek soranî forma “da” hilbijêre” ji ber ku soranî bi xwe di vê mijarê de bêbiryar e.

Di zazakî de ev paşdaçek ”de” ye anku wek kurmanciya nivîskî ya heyî ye. Berovajî nimûneya soranî, mirov dikare lê bifikire ku bo xatirê nêzîkbûna zaravayên kurdî bila kurmancî jî wek zazakî forma “de” hilbijêre.

Etîmolojiya paşdaçeka ”de, da” bi esehî nayê zanîn. Bi ihtimaleke gelek biçûk ew ji pêşdaçeka îraniya kevn *enter e. Lê ihtimala vê gelek biçûk e ji ber ku ew di heman demê de çavkaniya pêşdaçeka ”di” û hokera ”hindir” e.

Ji bilî kurmancî, zazakî û soranî, paşdaçeka ”de, da” di zimanên din yên îranî de nayê bikaranîn. Texmînên herî xurt yên etîmolojîkî berê mirovî didin hevwateyên wan yên tirkî ”de, da”. Anku bi ihtimaleke xurt ”de, da” yên paşdaçek ji tirkî ketine kurdî. Eger wisa be, ev wergirtin helbet ne vê dawiyê lê bi sedsalan e ku çêbûye. Ew ji bilî kurmancî û zazakî herwiha belav bûye soranî jî lê di soranî de bikaranîna wê kêm caran zerûrî ye.

Ji ber ku kurdî di bingeh de zimanekî pêşdaçekî û tirkî jî zimanekî paşdaçekî ye, ihtimala wergirtina berovajî anku ji kurdî bo tirkî gelek kêm e bi taybetî ji ber ku ”-de, -da” di zimanên din jî yên tirkîkî/tûranî de li kar e li deverên wisa ku ti têkilî bi kurdî ve nîne.

Di tirkî de ev paşdaçek bi çar awayên ji hev cuda tê: -da, -de, -ta, -te. Ev varyant ne li gor devokan diguherin lê hemû di zimanê standard de hene û bijartina wan li gor peyva berî wan tê diyarkirin.

Wek çawa ku hevahengî û hevkêşiyek di navbera pêşdaçekên ”bi, di, ji, li” de di kurmancî de peyda bûye, wisa hevahengiyek di navbera paşdaçekan de li ber sazbûnê ye. Ev ji wê yekê diyar e ku hinek devokan her sê paşdaçek kirine ”de, re, ve” û hinek devokan jî ew her sê kirine ”da, ra, va”.

Guherîna ”ra” û belkî ”da”[13] belkî ji ”sivikbûnê” be. Lê guherîna ”ve” bi ”va” tenê dikare bi analojiyê anku hewldana peydakirina hevahengî û hevkêşiyê di navbera paşdaçekan de were şirovekirin.

Zimanê nivîskî yê niha rê ji wê re xweş dike ku hevahengiya paşdaçekan kamil bibe û her sê wek hev bibin ”de, re, ve”.

Wek prensîp mirov dikare formên ”de, re, ve” yan ”da, ra, va” bo zimanê nivîskî hilbijêre. Lê bi serhişkî ”parastina” du ji wan bi A (da, ra) û israrkirina li ser ”ve” (dijî ”va”) şerekî Donkîşotî yê dijî aşê ahengiya kurmancî ye.

Tevî ku wek prensîp mirov dikare ”da, ra, va” yan ”de, re, ve” bo zimanê nivîskî hilbijêre jî (lê ne desteyeke tevlihev ya ”da, ra, ve” ku danerên Rêberê wê bi serhişkî diparêzin), dîsa jî hilbijartina desteya ”de, re, ve” ji ”da, ra, va” meqbûltir e:

• Devokên ku desteya ”de, re, ve” bi kar tînin ji yên ”da, ra, va” diemilînin zêdetir in.
• Desteya ”de, re, ve” ji xwe ev nêzîkî 90 sal in ku di zêdeyî 90 % berhemên bi kurmanciya latînî de tên bikaranîn.
• Peyva ”da” ji xwe bi çend wateyên din jî tê bikaranîn: 1) dema borî ji lêkera ”dan, dayîn”, 2) forma kurtkirî/devkî ji ”daku” û 3) di hin devokan de bi wateya ”dayik”.[14] Loma çêtir e ku em erkê paşdaçekiyê daneynin ser pişta vê rebenê.
• Herwiha “ra” û “va” jî xwedî hinek wateyên din in jî: ra = reh, kok; va = ev, eva han.

 

Beşa 5

 

________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Hêjayî gotinê ye ku hevwateya ”bi” ya kurmancî di inglîzî de “by” (bixwîne: bay) ji aliyê etîmolojiyê ve ne ji eynî rehî ye.

[2] Tenê bi soraniya mukriyanî, di soraniya silêmanî de peyda nabe.

[3] Pêşdaçeka “de” tenê di hin devokên kurdiya başûrî de peyda dibe, di piraniya devokên başûrî de li cihê wê “le” li kar e.

[4] Tenê di çend devokên başûrî de “je, ej” li kar in, bi piranî “le” bi vê maneyê jî bi kar tînin.

[5] Di zazakî de “de” tenê wek paşdaçek tê bikaranîn û guman li ser heye ka ew hevreha ”di” ya kurmancî yan jî di rastiyê de hevreha paşdaçekên ”de/da” yên kurmancî ye.

[6] Di heman demê de hevreha hindir, hundir ya kurmanciya navendî ye jî ku di kurmanciya rojhilatî de peyda nabe.

[7] Bi maneya “li pey, li dûv”.

[8] Tevî ku ev daçek di avestayî de nayê dîtin jî, ew dîsa jî gelek kevn e û – berevajî hin daçekên din yên kurdî – hevrehên wê di gelek zimanên din jî yên hindûewropî de tê dîtin. Bi gelek zimanan ew bi forma ”in” (bo nimûne latînî û inglîzî) yan jî ”en” e (wek mînak bi yûnanî).

[9] Bo etîmolojiya peyvên behskirî û çawaniya guherîna wan heta gihiştina hevahengiya xwe ya niha, binêrin: https://ku.wiktionary.org/

[10] Helbet zimanên din jî di hin mijarên din de hevahengiya xwe heye lê ya ku em li vir behs dikin hevahengiyeke kurdî ye ku bi analojiyê peyda bûye û taybetmendiyeke giring ya zimanê me ye.

[11] Helbet soranî û zazakî jî dîsa di hin warên din de hevahengiyên xurt hene.

[12] https://ku.wiktionary.org/wiki/ve#Ji

[13] Bi esehî nayê zanîn ka forma orijînal ”da” yan ”de” ye.

[14] Bo nimûne li Behdînan û Hekariyan ”da” hem forma neçemandî/tewandî ya bi wateya ”dayik, dê” ye û hem jî forma ravekî ya bi wateya ”diya, dayika” ye: ”da mi(n) = diya min, dayika min”.

“Rêbera Rastnivîsînê” ya WM û derdê giran yê hîperkorektiyê û xweferzkirinê (3)

(Beşên pêştir: beşa 1 û beşa 2)

Husein Muhammed

 

3) GUHNEDANA DÎROKA ZIMANÎ

Di kurmancî de sê lêker gelek ji lêkerên din zêdetir tên bikaranîn. Wek di gelek zimanên din de, di kurdî de jî cihê yekem bi qayîmî yê ”bûn”ê ye. Gelek erk û wezîfeyên wê hene û ew pêşengiya lêkerên kurdî dike.[1]

Piştî wê lêkera ”kirin” tê ji ber ku hem ”bûn” û hem jî ”kirin” ji bilî wateyên xwe yên bingehîn wek ”lêkerên sivik” (light verbs) jî tên bikaranîn û bi alîkariya wan teqrîben bêsinor lêkerên nû ji navdêr û rengdêran tên çêkirin.

Cihê sêyem di nav lêkerên kurmancî de yê lêkera ”hatin” e. ”Hatin” ne tenê ji ber wê yekê giring e ku hatinûçûn liv û hereketeke rojane ye lê ji ber ku di kurmancî de bi alîkariya lêkera ”hatin” raweya pasîv (tebatî) tê çêkirin, bo nimûne:

• hat gotin
• nehat kuştin
• hatiye çareserkirin

 

Rehên lêkera ”hatin”

Lêkera ”hatin” bi forma xwe ya ferhengî di tevahiya devokên kurmancî de bi awayê ”hatin” e û ti varyantên devokî nînin.[2] Rehê wê yê demên borî jî li gor hemû devokên kurmancî ”-hat-” e û ti varyantên devokî nînin.[3]

Lê gava ku mirov li rehê demên neborî (demên niha û bên) yên lêkera ”hatin” binêre, mirov dê ji rehên demên neborî yên lêkerên din zêdetir varyantan bibîne (qelewkirî = rehê lêkerê):

• kurmanciya navendî, kurmanciya rojavayî, hinek devokên kurmanciya rojhilatî:
  • ez t-ê-m, tu t-ê, ew t-ê, em t-ê-n, hûn t-ê-n, ew t-ê-n (reh = –ê-)
• hin devokên kurmanciya rojhilatî:
  • ez di-hê-m, tu di-hê-(yî), ew di-hê-(t), em di-hê-(y)n, hûn di-hê-n, ew di-hê-n (reh = -hê-)

• wer-e, wer-in!, ez ê wer-im (reh = -wer-)
• ne-w-e, ne-w-in! (reh = –w-)

Yek ji pirsgirêkên herî mezin yên Rêberê ew e ku hewl dide rehê -hê- li cihê rehên -ê- û -wer- bide ferzkirin. Amadekarên Rêberê vê li ser navê ”zanistiyê” û ”parastina forma orijînal” dikin lê di rastiyê de wan bi xwe şaşiyeke gelek berçav û beloq kiriye.

Rehê demên neborî yên lêkera ”hatin” ji peyva proto-hindûewropî *ey-[4] ye ku wateya ”bi rê ve çûn, hatin-û-çûn” dida. Di hinek zimanên niha de (bo nimûne di hemû lehceyên kurdî de û farisî de) ew wateya ”hatin” dide lê di piraniya zimanan de (bo nimûne di avestayî, sanskrîtî, latînî, rûsî û hwd. de) ew wateya ”çûn” dide.

Wek ku em ê bibînin, rehê orijînal di rastiyê de ne –hê– lê –ê– ye. Ev bi aşkerayî tê dîtin eger em li zaravayên din yên kurdî û zimanên din yên îranî û hindûewropî binêrin.

Rehê demên neborî yên lêkera ”hatin” bi zaravayên din yên kurdî û hinek zimanên din yên hindûewropî:[5]

• soranî: -ê-
• hewramî: -a-, -ay-
• zazakî: -ye-n-
• farisî: -ay-
• hexamenişî: aitiy (ew diçe)
• avestayî: aēiti (ew diçe)
• sanskrîtî: éti (çûn, meşîn)
• hîtîtî: i- (çûn)
• yûnaniya kevn: êi̯mi (diçim)
• lîtwanî: eĩti (çûn, meşîn)
• rûsî: идти (idtí: çûn, meşîn, bi rê ve çûn)
• latînî: īre (çûn)
• fransî: ir- (çûn)
• îtalî: ire (çûn)
• spanî: ir (çûn)
• portugalî: ir (çûn)

Wek ku tê dîtin, di yekê bi tenê jî di van zimanan de di rehê lêkerê de H nîne. Ev lîste helbet ne temam e lê eger em hemû zimanên din yên ku ev peyva hevreh ya hevpar heye rêz bikin, bawer nakim ku di ti ji wan de H hebe.

Wek ku bi zelalî tê dîtin, forma eslî û resen ne bi H lê bê H ye. Bi gotineke din, ya orijînal ne -hê- ye lê -ê- ye.

Bi esehî tê zanîn ku di nav danerên Rêberê de bêguman gelek kes hene ku soranî dizanin, hinek jî zazakî yan farisî dizanin û ne dûr e ku haya hinek ji wan ji hewramî, avestayî, hexamenişî û heta gelek zimanên din jî yên li jor rêzkirî hebe.

Tiştê ku mirovî mat û ecêbgirtî dihêle ew e ku gelo çima ti kesî ji wan dengê xwe dernexistiye û ev şaşiya wiha zîq û zelal hatiye qebûlkirin?

Di ser re jî nivîseke min ya kurttir derbarê orijînala rehê lêkara “hatin” zêdeyî heft salan e berdest e û dizanim ku ji aliyê gelek amadekarên Rêberê ve hatiye xwandin jî lê dîsa jî wan bi gotina xwe kiriye.[6]

 

Peydabûna H li destpêka peyva “hatin”

Berovajî ku amadekarên Rêberê texmîn kiriye, H di rehê demên neborî yên lêkera “hatin” de ne orijînal e lê nûyîtiyek e. Mesele ne ew e ku -hê- orijînal e û di piraniya devok û zaravayên kurdî û zimanên din yên hindûewropî de sivik bûye û bûye -ê-. Mesele ew e ku li devereke berteng di kurdî H li -ê- zêde bûye rehê lêkerê bûye -hê-.

Lê gelo çima H li destpêka lêkera ”hatin” heye û çima forma -hê- jî li hin deran peyda dibe?

Wek ku me li jor dît, di peyvên hevreh de di ti zimanekî din de H di peyvê de li cihê H ya di peyva ”hatin” yan ya rehê -hê- de nîne.

Di rastiyê de ne tenê H-ya rehê -hê- ne orijînal e lê herwiha H-ya destpêka peyva ”hatin” bi xwe jî ne orijînal e.

Tarîxiyen di kurdî de jî lêker divê bi awayê *atin bûbe lê paşî H lê zêde bûye ji ber ku kurdî bi piranî vokalan li destpêka peyvan qebûl nake.

Bo nimûne, gava em peyvên kurmancî yên wek ”hesp, hesin, hestî, hêsir” bidin ber zimanên din yên îranî yan hindûewropî, em ê bibînin ku teqrîben tenê di kurdî yan tenê di kurmancî de H li destpêka wan heye û di zimanên din de H di wan de peyda nabe.[7] Sebeb jî ew e ku kurdî – bi taybetî kurmancî – hewl dide rê li ber peydabûna vokalan li destpêka peyvan bigire.

Niha jî di devokên kurdî de şerek di navbera formên ”avêtin, anîn/înan” û ”havêtin, hanîn/hênan” de heye. Herwiha peyvên wek ”stran, stêr(k), stu” pêşî di hin devokan de bûne ”istran, istêr(k), ustu” ji ber ku hinek devok ST bi hev re li destpêkê qebûl nakin lê vokalan jî li destpêkê qebûl nakin loma dawiyê jî bûne ”histran, histêr(k), hustu”.

Anku H-ya destpêka peyva ”hatin” bi rastî ne orijînal e. Lê madem ku peyva ”hatin” li her dera kurmancîaxiv – û heta her dera soranîaxiv jî – êdî H girtiye, rêbazeke rast û maqûl e ku em wisa binivîsin û li forma *atin ya windabûyî venegerin.

Lê herçi rehê demên neborî yê lêkera ”hatin” e, ew bi piraniya mutleq di nav kurmancîaxivan de ji Qazaxistan û Tirkmenistan û Xorasanê heta Rojavayê Tirkiyê ”-ê-” ye. Di soranî de jî ew her -ê- ye û bi zaravayên din yên kurdî û bi zimanên din yên îranî û hindûewropî jî tê de H nîne. Tenê li devereke gelek teng ya Behdînan û Hekariyan varyanta -hê- heye.

Gava ku em behsa Behdînan dikin, belkî hinek kes wisa fehm bikin ku hemû kurmancîaxivên Başûrê Kurdistanê forma -hê- bi kar tînin. Lê ew jî ne rast e: forma -hê- li Dihokê tê bikaranîn lê bo nimûne li Zaxoyê û Şingalê forma -ê- li kar e.

Pirseke balkêş ya zimannasî helbet ew e ku çima ew li hemû deverên din wek -ê- maye lê li hinek deverên kurmanciya rojhilatî li Behdînan û Hekariyan ew bûye -hê-.

Bi texmîna me sebeb awayê avakirina dema bêt (future) ya di van devokan de ye. Berovajî piraniya devokên din yên kurmancî, li Behdînan û Hekariyan di dema bêt de lêkera serekî pêşgira “bi-“ nagire. Bo nimûne:

• kurmanciya giştî: ew dê bike, ez ê bixwim
• kurmanciya Colemêrgê û Dihokê: ew dê _ket, ez ê xwim/xom

Ev dibe sebeb ku rehê lêkerê bikeve destpêka peyvê, wek:

• ez dê êm, ez ê êm (li şûna: ez dê b-êm, ez ê b-êm)
• ew dê êt
• ew dê ên

Lê ji ber ku kurmancî bi piranî vokalan li destpêka peyvê qebûl nake, H li rehê lêkerê hatiye zêdekirin daku li destpêka peyvê vokal peyda nebe. Loma colemêrgî û dihokî wiha dibêjin:

• ez dê hêm, ez ê hêm
• tu dê hê(y), tu ê hê(y)
• ew dê hêt[8]
• em dê hêyn, em ê hêyn[9]
• hîn/hwîn[10] dê hên, hîn/hwîn ê hên
• ew dê hên

Ji vê jî varyanta -hê- di van devokan de belav bûye û bûye rehê giştî yê demên neborî yên lêkera ”hatin”.

 

Rêberê rehê ”-wer-” jî yê ”hatin”ê red kiriye!

Li seranserî ”Kurmancistanê” peyvên ”were” û “werin”[11] tên bikaranîn. ”Were” forma yekhejmar û ”werin” jî forma pirhejmar ya raweya fermanî (imperative) ya lêkera ”hatin” in. Rehê wan -wer- e.

Obsesyonek ketibe serê hin pêvemijûlên zimanî jî, hema-hema ti kurmancîaxiv di pratîkê de formên ”bê/bihê, bên/bihên” li cihê ”were, werin” yên fermanî bi kar naîne.

Dijwateyên ”were, werin” di piraniya devokên kurmancî de ”newe” û ”newin” in. Rehê van herdu peyvan -w- ye ku bi zelalî forma kurtkirî ji rehê -wer- e.[12]

Li derveyî raweya fermanî, ev reh di kurmanciya rojhilatî de nayên bikaranîn. Lê di kurmanciya navendî û kurmanciya rojavayî de ew bi berfirehî di raweya subjunktîv (bilanî, şertanî…) de û herwiha di raweya indikatîv (pêşkerî) ya dema bêt de jî tê bikaranîn.

Bo nimûne:

kurmanciya navendî û rojavayî	kurmanciya rojhilatî
ez ê werim	ez ê êm/hêm
eger ew werin	eger ew bên/bihên
bila ew werin	bila ew bên/bihên

 

Ev redkirina yekcarî ya van formên kurmanciya navendî û rojavayî tiştekî seyr û sosret e. Ew li cografyayeke gelekî berfireh li kar in û ti şaşiyek di wan de nîne. Rast e ku rehê -wer- di kurmanciya rojhilatî de tenê bi raweya fermanî ve bisinor e lê bawer nakim ku ti pirsgirêkeke fehmkirinê jî di navbera kurmancîaxivên deverên cuda de peyda bibe çunkî qisekerên kurmanciya rojhilatî jî dê bi hêsanî tê bigihin ka mebest çi ye ji ber ku heman rehê lêkera -wer- li ba wan jî heye tevî ku ne bi bi heman berfirehiyê be jî.

Lê pirsgirêk bi rastî ne li cem kurmancîaxivên sade ye lê li nik desthildarên zimanî ye ku her kêlîkê dilezînin daku texmînên xwe yên nezanistî yan nîvzanistî li ser xelkê ferz bikin.

Belkî bi hin xwandevanan ecêb be ku çima heman lêkerê ji yekê zêdetir rehên demên neborî hebin. Lê diyardeyên wiha piraniya – eger ne di hemû – zimanên hindûewropî de hene.

Bo nimûne, di fransî de lêkera ”aller” (çûn) ne yek, ne du lê sê rehên cuda hene: all-, va-, ir-.

Inglîzî du rehên cuda yên demên borî yên lêkera ”be” (bûn) hene, bo nimûne: ”I was” (ez bûm) û ”you were” (tu bûyî). Û wek çawa ku di kurdî de di raweyên cuda de li gel heman cînavî mimkin e ku rehên cuda yên heman lêkerê bên bikaranîn (bo nimûne ”ez têm” û ”eger ez werim”), wisa di inglîzî de jî mimkin e: ”I was there” (ez li wir bûm) û ”if I were there” (eger ez li wir bûma).

Dîsa di inglîzî de li gor qeyd û bendên giştî rehên demên borî û demên neborî li ser eynî bingehî tên avakirin. Bo nimûne, lêkera ”kuştin” bi inglîzî wiha ye: kill- (rehê demên neborî) û ”killed” (demên borî). Lê dîsa jî lêkera ”çûn” wiha ye: ”go-” (rehê demên neborî) û ”went” (dema borî ya sade) û dîsa ”gone” (dema borî ya dûdar).

Wek ku me li jortir jî got, piraniya mutleq ya kurmancîaxivan rehên demên neborî yên lêkera ”hatin” wek ”-ê-” û ”-wer-” (neyînî ”-w-”) bi kar tînin û rehê ”-hê-” ji wan re xerîb û nenas e.

Di mijara daçekên ”da/de, ra/re” de (li jêrtir binêrin) amadekarên Rêberê xwe spartiye ”piraniyê” û bi hêceta ”piraniyê” dixwazin ku em dest ji paşdaçekên di zimanê nivîskî de cihgirtî yên ”de, re” berdin û li cihê wan ”da, ra” binivîsin. Lê mixabin di mijara rehên lêkera ”hatin” de piraniya kurmancîaxivan qet nebûye derd û xema wan û piraniya mitleq û reha bi temamî hatiye paşguhkirin.

 

Dê bidome.

 

______________________________________
TÊBÎNÎ

[1] Li ser lêkera ”bûn”ê kitêbeke me li ber amadebûnê ye û tê de bi dirêjahî behsa hemû fonksiyon û erkên wê yên rêzimanî jî tê kirin.

[2] Bidin ber bo nimûne lêkera ”bûn” ku li gor devokan ev varyant hene: ”bûyin, bûyîn, bün, bîn”.

[3] Bidin ber bo nimûne lêkerên ”dîtin, gotin” ku ji bilî rehên demên borî yên ”-dît-, -got-” herwiha varyantên ”-dî-, -go-” jî hene, wek ”mi(n) dî, mi(n) go.”

[4] Binêrin: The Tower of Babel – An Etymological Database.

[5] Bo etîmolojiya peyvê di zimanên îranî de binêrin Johnny Cheung: Etymological Dictionary of the Iranian Verb. Leiden 2007. Bo zimanên kevnar li lînka nota pêştir binêrin. Nivîsîna peyvên zaravayên kurdî li gor rastnivîsîna kurdî, ya nivîsîna peyvên zimanên din li gor ku ew di ferhengên heyî de behsa wan tê kirin. Bo nimûne peyva hexamenişî ji ferhengan wek ”aitiy” hatiye neqilkirin lê bi kurdî wek ”eytiy” tê gotin.

[6] Nivîs ji sala 2012 heta niha li vê derê bûye: http://nefel.com/articles/article_print.asp?ArticleNr=7237

[7] Bo zêde dirêjnebûna nivîsarê em hevrehên wan di ziman û zarên din de li vê derê rêz nakin lê em pêşniyaz dikin ku xwandevan li etîmolojiya her yekê ji wan peyvan li vê derê binêrin: https://ku.wiktionary.org

[8] Di van devokan de paşgira kesê sêyem yê hejmar (ew) ”-t, -ît” e (carinan -tin, -îtin).

[9] Di van devokan de paşgira kesê yekem yê yekhejmar (em) ”-în, -yn” e.

[10] Varyantên ”hûn” bi van devokan.

[11] ”Were” li hin deveran bi forma kurtkirî ”wer”.

[12] Bo ketina ”-er-” ji rehên lêkeran bidin ber lêkerên ”birin, dan, kirin” ku rehên wan yên dîrokî ”-ber-, -der-, -ker-” bûn, paşî bûne ”-be-, -de-, -ke-” (ku niha jî di kurmanciya rojhilatî û di soranî de wiha ne) û dawiyê jî bûne ”-b-, -d-, -k-”, wek ”di-b-im, na-d-e, ne-k-in”.

“Rêbera Rastnivîsînê” ya WM û derdê giran yê hîperkorektiyê û xweferzkirinê (2)

(Pêşî beşa 1 bixwînin.)

Husein Muhammed

 

2) HÎPERKOREKTÎ ÇI YE?

Hîperkorektî (bi inglîzî: hypercorrection) di zimannasiyê de ew çewtî, şaşî û xeletî ne ku ji ber hewldana zêde ya ”rastkirina” rê û rêbazên rêzimanî pêk tên. Anku axiver yan nivîser hewl dide ku zimanê heyî li gor hinek rêbazan ”zêde rast” bike. Hîperkorektî anku ”zêde-rastî” di bikaranîna zimanî de bi taybetî hingê peyda dibe dema ku bikarîner rêbazeke rêzimanî ji hedê wê berfirehtir bi kar tîne.[1]

Hîperkorektî dikare hem ji aliyê qisekerên sade yên zimanekî ve were kirin û hem jî di standardkirina zimanekî de ji aliyê desthildarên wî zimanî ve were kirin.

Di Rêberê de gelek şaşiyên ji ber hîperkorektiyê hene ku em ê paşî li jêr behs bikin.

Lê berî ku em dest biavêjin rexnekirina Rêberê, kerem bikin em baştir hîperkorektiyê nas bikin.

 

Hîperkorektî û biyanîtî

Ji bilî hin pîremêr û pîrejinên me, niha hemû kurdîaxiv di çarçoveyeke duzimanî yan jî pirzimanî de dijîn. Piraniya kurdan hemû xwendina xwe bi zimanekî biyanî kiriye. Ev kêm-zêde tesîrê li bikaranîna me hemûyan ya kurdî dike. Ev tesîr dikare tirkîzm, erebîzm, farisîzm, inglîzm be anku bikaranîna zimanê kurdî li gor qeyd û bendên wan zimanan, bi taybetî wergerandina hin biwêj û îdyomên yekser ji wan zimanan, wek ”lê gerîn” bi maneya ”telefon kirin”: ”aramak” ya tirkî hem bi maneya ”lê gerîn” e (hewl dan ku kesekî yan tiştekî bibîne) û hem jî bi maneya ”telefon kirin” e (bi telefonê li gel kesekî axivîn). Lê ”lê gerîn” di kurdî de li deverên ne di bin tesîra tirkî de bi maneya ”telefon kirin”ê nayê bikaranîn loma mirov dikare bi hêsanî bibîne ku ew ji tesîra tirkî ye.

Herwiha ji ber tesîra tirkî gelek kurd cotdengên ”ç, k, p, t” tenê bi awayê wan yê bipif/req (aspirated) dibêjin anku ”ç” ya ”çav” jî wek ya ”çar” (4) bi lêv dikin. Herwiha gelek kes ”i” ya kurdî jî wek ”ı” ya tirkî bi lêv dikin lê ”ı” ya tirkî û ”i” ya kurdî ne bi temamî hevdeng in. Dîsa hin kes ji ber tesîra tirkî ”w” ya kurdî jî bi ”v” û ”q” ya kurdî jî bi ”k” dinivîsin yan dibêjin.

Ev tesîra tirkî ”tirkîzm” yan ”tirkîfîkasyon” e lê ew ne hîperkorektî ye. Hîperkorektî ew e ku bo ”xwerizgarkirina” ji tesîra zimanên din û ”hê jî rasttir” bikaranînê, hin kurd heta ku jê tê hewl didin dengên di tirkî de tine di kurdî de binivîsin heta wê dereceyê ku êdî li gor kurdî xelet dibe.

Bo nimûne, gelek kes peyva ”heval” jî wek ”hewal” û ya ”televizyon” jî wek ”telewîzyon” dinivîsin ji ber texmîna ku ”hewal” û ”telewîzyon” ji ”heval” û ”televizyon” ”kurdîtir” in û zêdetir dûrî tirkî ne. Ev diyarde ne tenê li ba hin kurdîkêmzanan heye lê hê jî belavtir e: Di rastiyê de piraniya kurmancan berê digot ”nevroz” (heta di ”Mem û Zîn”ê de jî wisa ye) lê, bi texmîna ku ”v” ya nevrozê ji tesîra tirkî ye, niha forma ”newroz” ya soranî di kurmancî de jî bûye serdest. Lê sebebê ”w” ya di ”newroz”a soranî de tenê ew e ku ”v” bi xwemalî di soranî de nîne.

Ji ber tinebûna herfa ”x” di tirkî de, peyvên bi ”x” yên ji erebî bi piranî di tirkî de bi ”h” tên nivîsîn. Lê ne hemû ”h” yên di peyvên ji erebî ketî tirkî de bi erebî bi ”x” ne. Bo nimûne peyva H ya di peyva ”intihar” (xwekujî, xwekuştin) ya tirkî de bi erebî H ya wek di navê Hesen de ye. Lê bi texmîna ku ”intihar” di erebî de ”intixar” be, medyaya Bakurê Kurdistanê bi piranî wê wek ”intixar” yan ”întîxar” dinivîse. Ev jî yek ji awayên hîperkorektiyê ye.

 

Hîperkorektî di navbera kurmancî û soranî de

Hîperkorektî herwiha di hewldana axivîna bi kurmancî ya gelek soranîaxivan de jî heye. Di soranî de ”min” hem cihê ”ez” ya kurmancî û hem jî ”min” ya kurmancî digire: ”min ekem/dekem” (ez dikim) lê ”min kirdim” (min kir). Lê ji ber ku li ba soranîaxivan meşhûr e ku ”ez” ya kurmancî cihê ”min” ya soranî digire, piraniya soranîaxivan di axivîna xwe ya bi kurmancî de li wan cihan jî ”ez” bi kar tînin ku diviyabû ”min” bi kar bianiya, wek ”*ez got” ku divê ”min got” be.

Dîsa ji ber hebûna ”v” di kurmancî de û tinebûna wê bi gelemperî di soranî de, gelek soran bawer dikin ku divê her ”w” ya soranî di kurmancî de bikin ”v”, wek: ”*baver” (bawer), ”*evr” (ewr).

 

Hîperkorektî di çemandina anku tewandina navdêran de

Hîperkorektî ne herdem tenê ji ber ”xwerizgarkirina zêde” ya ji zimanên din tê kirin. Gelek caran hîperkorektî ji aliyê hin rêzimannas yan jî nîv-zimannasan ve tê kirin ku hewl didin formeke ”fermîtir” bo formên devkî peyda bikin.

Bo nimûne, rêbaza giştî ya kurmancî ew e ku tewandina navdêrên mê bi paşpirtika ”ê” (sêv > wê sêvê) û ya navdêrên nêr jî bi ”î” ye (ker > wî kerî) ye. Lê eger ji xwe li dawiya peyva mê de di rewşa xwerû de dengê ”ê” hebe, êdî ê-yeke din jî lê nayê zêdekirin: ”rê > wê rê” (Bo nimûne, biwêja ”bi rê ve çûn” yan ”bi rê ve birin” – ne ”*bi rêyê ve çûn” yan ”*bi rêyê ve birin” e.)

Lê dîsa jî gelek kes bo ”rasttir” bikaranînê ”ê/î”-yeke zêde jî lê bar dikin.

Bo nimûne, yek ji awayê bikaranîna wan fraza”wî xanîyî” ye ku  ji 3 dengên “î” pêk tê (“xan-î-î-î-“!) ji ber ku Y û Î eslen eynî deng in lê li gor cihê wî dengî di peyvê de ew wek vokal (Î) yan jî nîv-vokal ( Y ) tê xwendin. Jixwe Î jî hevberî 2 i-yan e, bi nivîsîna wan dibe “wii xan-i-i-i-i-i-i-“! Heta eger em wek “xaniyî” jî binivîsin, dîsa jî 5 i dimînin.

Tercîhkerên vî awayê nivîsînê jî qebûl dikin ku ew deng di piraniya devokên kurmancî de nîne lê dîsa jî israrê li ser ”rasttirbûna” wî awayî dikin. Ez dikarim bibêjim ku ew awa di hîç devoka kurmancî de nîne. Ew di hîç zaravaya kurdî de nîne. Çêtir e ku nebêjim ku ew di hîç zimanî de nîne lê heta niha min ew di hîç zimanî de nedîtiye.

Paşgira “-î” hingê hewce ye ku li peyvê bê zêdekirin gava ku ew bi xwe li dawiya peyvê tine be: – bar > wî barî, Ehmed > wî Ehmedî. Lê: xanî > wî xanî, Elî > wî Elî

Bi heman awayî jî: – Jiyan > wê Jiyanê. Lê: Fatê > wê Fatê (ne *Fatêyê)

Bo berhevdanê, di inglîzî de S hem xwedîtî (possessive) û hem jî pirjimariyê (plural) diyar dike: cat (kitik, pisîk) > cats (kitikan, hin kitik) / cat’s (yê kitikê).

Lê eger em bixwazin bibêjin “yê kitikan” diviyabû di inglîzî de du “s” li gel hev hatibûna bikaranîn: *cats’s yan *cat’ss. Lê, ji ber ku bi rastî dengekî wisa di inglîzî de nîne, ew nabêjin ku “divê em wisa bibêjin” lê qeydên zimanê xwe li gor zimanê heyî diyar dikin û dibêjin: cats’.

 

Hîperkorektî di çemandina lêkeran de

Bo nimûne, ji ber ku forma standard ji peyvên ”kar ke!” gotina ”kar bike!” ye yan jî ji ”lê de!” peyva ”lê bide!” ye, hin kes hewl didin ku vê morfa ”-bi-” li cihên wisa jî zêde bikin ku bi rastî nîne. Wek mînak, mirov dikare van peyvan bide: ”*werbigire, *bila derbikevin, *de hilbidin”.

Lê di rastiyê de formên wisa di kurmancî de nînin. Dema ku lêker ji du beşan pêk bê ku yek lêkera xwerû ye û pêşpirtika ”ba-, ber-, çê-, da-, hil-, ra-, ve-, wer-” bigire, hingê ”-bi-” di navbera pêşpirtikê û lêkera xwerû de nayê bikaranîn. Em dibêjin ”veke, em ê rûnin, bila hilgire, divê rabin, tê werdin” (ne *vebike, *em ê rûbinin, *bila hilbigire, *rabibin, *tê werbidin.) Lê dîsa jî gelek caran em dibînin ku ev ”-bi-” ya zêde li peyvê tê siwarkirin û bikarîner bawer dikin ku wisa formeke ”rasttir” bi kar tînin. Lê di rastiyê de ew form ji rastiyê zêdetir e anku hîperkorekt e, xelet e.

Forma subjunktîv ya lêkerên ”zanîn” û ”karîn” li gor hin devokan ”bizanim, bizanî, bizane, bizanin” û ”bikarim, bikarî, bikare, bikarin” û li gor devokên din jî ”zanibim, zanibî, zanibe, zanibin” û ”karibim, karibî, karibe, karibin”. Anku di hin devokan de ”bi-” li destpêkê ye û di hinên din de jî ”-ib-” di navbera rehê dema borî û paşgirên kesî de ye. Forma ku ”bi-” li destpêkê ye li gor qeyda giştî ya subjuntîvê ye, wek ”bikim, bidim, bixwim…”

Devokên ku dibêjin ”zanibim, karibim” jî dîsa dibêjin ”bikim, bidim, bixwim…” Loma ew texmîn dikin ku ”bi-” ji destpêka ”karibim, zanibim” kêm e û hewl didin wê lê zêde bikin û formên wek ”*bikaribim, *bizanibim” bi kar tînin ku ”-ib-” yan ber bi dawiyê yan jî ”bi-” ya destpêkê lê zêde ye.

Di dema borî ya sade û dema borî ya dûdar de formên lêkeran yên kesê duyem yê yekjimar (tu) wek hev in: ”tu hatî” ku dikare hem hevberî ”ez hatim” (dema borî ya sade) û hem jî ”ez hatime” (dema borî ya dûdar) be yan jî ”min tu birî” ku dikare hevberî ”te ez birim” yan jî ”te ez birime” be.

Gelek rêzimanvan nikarin tehemila vê rastiyê bikin loma hewl didin ku formeke cuda bo dema borî ya dûdar çêkin ku di rastiyê de nîne. Ew formên wek ”*tu hatiyî” yan ”*tu hatîyî” û ”*min tu biriyî” yan jî ”*min tu birîyî” dinivîsin. Lê ne tenê ew form di zimanê axivînê de qet nînin lê herwiha ew ji aliyê rêzimanî ve jî xelet e: dema borî ya dûdar bi formûlaya ”dema borî + -e” pêk tê, wek ”ez hatim > ez hatime” yan ”ew ketin > ew ketine”. Tenê kesê sêyem yê yekjimar (ew) bi formûlaya ”dema borî + -(i)ye” tê avakirin: ”kir > kiriye, çû > çûye”.

Loma heta eger mirov formeke di zimanê axivînê de neyî qebûl bike jî, ”tu hatî” di dema borî ya dûdar de nabe ”tu hatîyî” lê divê bibe ”tu hatiye”. Lê ji xwe hingê jî ew ”hatiye” li gel ”hatiye” ya ”ew hatiye” dibe hevdeng! Loma forma heyî ”tu hatî” bo herdu deman ji formên çêkirî çêtir e.

 

Hîperkorektî û standardkirina zimanî

Standardkirina zimanî û danîna qeyd û qalibên rêzimanî li gor zimanê heyî tên afirandin, ne zimanê heyî li gor qeyd û qalibên req û rijd tên serkutkirin.

Kêmkirina istisnayan hingê mimkin e eger di zimanî de du yan zêdetir form bi rastî hebin û tenê bimîne ku em kîjan ji wan bo zimanê standard bibêjin. Bo nimûne, di hin devokan de bi maneya “I know” dibêjin “ez dizanim” û di hinan de jî “ez zanim”. Dema ku em lê bifikirin ka kîjan ji wan ne istisna ye, em dikarin li peyvên din binerin. Devokên ku dibêjin “ez zanim” jî li gel lêkerên din “di-” bi kar tînin: “ez dikim” (ne “ez kim”), “ez dixwim” (ne “ez xwim”). Wisa em dikarin bê dudilî bibêjin ku forma “ez dizanim” li gor qeyd û rêbaza serekî ye û bila ew standard be.

Lê nimûneyeke din: lêkera “gotin”. Eger ew ne istisna bûya, divê rehê dema niha “-goş-” bûya (bide ber “dotin > di-doş-im”, firotin > di-firoş-im”) yan jî ”-goj-” bûya (bide ber ”sotin > di-soj-im”). Lê em hemû dizanin ku di ti devoka kurmancî de ti kes nabêje ”ez digoşim” yan ”ez digojim”. Loma em neçar in ku forma istisna ya “ez dibêjim” qebûl bikin.

Inglîz jî dibêjin ”I go” (ez diçim) û li gor rêbaza serekî diviyabû wan bigota “*I goed” (ez çûm). Lê ji ber ku ti kes wisa nabêje, zimanê standard jî mecbûr e ku istisnayê qebûl bike û binivîse “I went”.

Eger zimanê standard ne li ser bingehê zimanê heyî bê avakirin lê mirov bo ”kêmkirina istisnayan” formên di ziman de neyî yan pir nadir bi kar bîne, em ê zimanê xwe bikin hetkehî.

Lê wek ku em ê di beşên bên yên vê nivîsarê de bibînin, mixabin Rêber bi şaşî û kêmasiyên ji ber hîperkorektiyê tijî û dagirtî ye.

 

Beşa 3

 

_____________________________

TÊBÎNÎ

[1] Bo hîperkorektiyê û ferzkirina formên zimanî binêrin bo nimûne C Pléh û P Bodor: Linguistic Superego in a normative language community and the stigmatization-hypercorrection dimension, Multilingua, 2000.

 

“Rêbera Rastnivîsînê” ya WM û derdê giran yê hîperkorektiyê û xweferzkirinê (1)

 

1) PÊŞGOTIN

Hemû zimanên bisiûd û bextiyar xwedî rêbernameyên û şîretnameyên çawaniya nivîsîna rast in. Ew berhemên rêberiyê bi piranî ji aliyê dezgehên resmî û fermî yên dewlet û hikûmetê ve, piştî lêkolîn û vekolînên dûr û dirêj tên hazirkirin.

Eger di demên borî de di hin zimanan de bi rêya ferzkirinê bûbe jî[1], êdî bi dehan salan e ku rêbernameyên rastnivîsînê ne li ser bingehê ferzkirinê lê li ser esasê zimanê heyî tên amadekirin. Bi gotineke din, rêbernameyên rastnivîsînê êdî ne ku hewl didin hin formên neyî (tine) yan nadir li ser bikarînerên zimanekî bisepînin û ferz bikin lê lêkolînan li ser zimanê heyî dikin û qeyd û bendên wî bo hemû bikarîneran diyar dikin.

Em hemû dizanin ku kurdî bi ti zaravayên xwe ve ne xwedî bext û siûdeke wiha baş bûye ku lêkolînên berfireh li ser bên kirin û encamên wan lêkolînan bi objektîvî pêşkêşî bikarînerên zimanê kurdî bên kirin. Loma xebatên di vî warî de bi rastî jî giring in û divê mirov bixêrhatineke germ lê bike.

Heta niha xebatên zimannasî û rêzimanî di warê kurdî de bi piranî hewldanên şexsî û takekesî bûne. Bêguman e ku gelek ji wan pir hêja ne û bêyî wan zimanê me yê nivîskî dê niha negihiştibûya vê merheleyê.

Lê kurdî hewceyî xebatên komî û hevpar e ku ji aliyê gelek kesan ve bi hev re bên birêvebirin, encamdan û dawiyê jî belavkirin. Loma gava ku min hay ji Rêbera Rastnivîsînê ya Weqfa Mezopotamyayê (ji niha pê ve Rêber) bû, ez gelek pê kêfxweş bûm. Sebeb ew e ku gelek kes li ser axivîne û wek encamên çendîn civînan ew hatiye amadekirin.

Şik jê nîne ku gelek tiştên hêja di Rêberê de hene û giring e ku nivîserên kurd wê peyda bikin û bi kar bînin.

Mixabin di heman demê de divê bibêjin ku di piraniya mijarên nîqaşbar de, li cihê ku Rêber pirsgirêkan çareser bike, bi piranî berê xwandevanên xwe dide rêyên şaş û heta gelek pirsgirêkên nû jî diafirîne.

Wek piraniya rêbername û rêzimannameyên kurdî yên berî xwe, li şûna vekolîn û pêşkêşkirina qeyd û bendên heyî yên zimanî, Rêberê jî zêdetir daye ser rêya ferzkirina hin rê û rêbazên xwe yên ku tenê tercîh û daxwazên amadekarên Rêberê ne û ne ti tiştekî din in.

Pirgirêka mezin ya Rêberê ew e ku ew hewl dide zimanekî ji zimanê piraniya kurdînivîsan ”rasttir” çêke. Di zimannasiyê de navê vê diyarde û fenomenê ”hîperkorektî” anku zêde-rastî yan ”rastiya ji rastiyê zêdetir” e ku ji guhnedana kûr ya zimanî tê.

Derdê Rêberê ew e ku amadekarên wê bi zimanê nivîskî yê piraniyê qanih û razî nebûne lê wan hewl daye ku zimanê heyî li gor tercîh û daxwazên amadekerên Rêberê saz bike. Di vî warî de mixabin hem amadekarên wê rê li ber xwe winda kiriye û hem jî talûke heye ku rê li ber xwandevanên xwe jî şaş bikin.

Kêmasiyên heyî yekcar zêde û zor in lê em ê li ser çend ji wan rawestin ku bi nêrîna me pirsgirêkên bingehîn peyda dikin.

Li jêr em ê li ser her yekê ji van pirsgirêkên Rêberê rawestin û nimûneyan jê bidin:

• Guhnedana dîroka zimanî: Bo nimûne di meseleya lêkera ”hatin” de bi ferzkirina rehê -hê- û redkirina rehê -ê- ji ber ku bi texmîna amadekarên Rêberê -hê- orijînaltir e lê em ê bibînin ku ew bi zelalî şaş in û ku di rastiyê de forma orijînal -ê- ye û ne -hê- ye.

 

• Guhnedana felsefeya zimanî: Wek mînak di mijara paşdaçekên ”de, re, ve” de. Em ê bibînin ku çawa hevahengî û hevkêşiyek di navbera pêşdaçekên bingehîn yên kurmancî ”bi, di, ji, li” de heye û herwiha hevahengiyek di navbera paşdaçekên bingehîn ”de, re, ve” de jî li ber sazbûnê ye û zimanê niha yê nivîskî kamilbûna wê hevahengiyê hêsan dike lê mixabin danerên Rêberê dixwazin formên ”da, ra” ferz bikin bi idiaya ku ”piraniya kurmancîaxivan” formên ”da, ra” bi kar tînin. Di vê xalê de ew xwe dispêrin argumenta ”piraniyê” lê hem di xala pêştir de û hem jî di herdu xalên paştir de û wek din jî hema bêje ji serî heta binî di Rêberê de piranî ji aliyê danerên Rêberê ve hatiye paşguhkirin.

 

• Pirsgirêka ”hîpertewangê”: Bo nimûne ferzkirina formên xeyalî yên hîperkorekt yên wek ”ew kurdiyê dizane” li şûna ”ew kurdî dizane” yan ”ji xanîyî, di mejîyî de” li şûna ”ji xanî/xênî”, “di mejî/mêjî de” û ”rêyê” wek forma çemandî/tewandî ya ”rê”. 

 

• Pirsgirêka ”hîperparastinê”: Bo nimûne ferzkirina formên xeyalî yên wek ”pêyê min” û ”dêya min” li cihê ”piyê min, diya min” û formên din yên bi rastî di ziman de li kar. Herwiha ferzkirina -îy- li şûna -iy- ku dê ji çareserkirina qaşo pirsgirêka heyî zêdetir aloziyên gelek mezintir li gel xwe bîne.)

Wek ku me li jortir got, pirsgirêka serekî ya Rêberê hîperkorektî ye anku ”zêde-rastî” ye. Em pêşî lê binêrin ka di zimannasiyê de mebest ji hîperkorektiyê çi ye û paşî em ê beş bi beş li pirsgirêkên Rêberê binêrin.

Armanca vê nivîsarê bi ti awayî ne rûreş- û şermezarkirin an rezîl- û riswakirina amadekarên Rêberê ye. Hedef ew e ku di çapên nû yên Rêberê de ev rexne bên liberçavgirtin û dest ji rêbazên bi zelalî şaş bê berdan.

 

Beşa 2

________________________________

TÊBÎNÎ:

[1] Bo nimûne di salên 1920an de ji jor de ji aliyê hikûmetê ve hat fermankirin ku tirkî êdî derbazî nivîsîna bi alfabeya latînî bibe û di salên 1930an de ji aliyê dezgeha hikûmî ya zimanê tirkî TDK ve dest bi ”paqijkirina” zimanê tirkî hat kirin. Bo agadarbûna ji wêrankariyên bi destê TDK, mirov dikare kitêba Geoffrey Lewis The Turkish language reform – a catastrophic success (Reforma zimanê tirkî – biserketineke karesatî, 1999) pêşniyaz bike. Lê heta TDK bi xwe jî van dehsalên dawiyê dest ji rêbazên xweferzkirinê berdaye.

Ji dîroka alfabeyên kurdî

Tosinê Reşîd

 

Bi sedsalan kurda alfaba aramî (erebî) bi kar aniye û heta îro jî li Rojhilat û Başûra Kurdistanê ew alfeba tê bi kar anîn Bi wê alfabê gelek berhemên giranbaha hatine nivîsarê, ku bûne dewlemendiya çanda kurdî.

Du pirtûkên ola êzdiya: ‘Mesheba reş’ û ‘Kitêba Cilwe’ bi alfabêke taybet hatine nivîsar. Lê dûarojê zêde berhem bi wê alfabê negihîştine me û ew alfeba bi firehî nehatiye bi kar anîn.

Sala 1913an hukumata Împêratoriya Rûsiya biryarê dide, wekî ji bo kurda alafbake taybet bê çêkirin û wî karî dispêrne rojhilatnas Hovsêp Orbêlî, ku berî wê du caran çûbû nav ermeniyê Moksê û li wir bi kurdan re jî (bi taybetî bi Murtule beg re) bûbû nas û nimûnê folklora kurdî jî berev kiribûn.

Lê zûtirkê Cenga Cihaniyê ye Yekemîn dest pê dibe, dûra şorişa Oktobrê û ew kar usan jî pêk nayê.

Dawiya sala 1920 î li Ermenistanê hukumata sovyêtê tê damezirandin. Ji yekemîn biriyarên hukumata Ermenistana Sovyêt, biriyara ji bo kêmenetewên komarê mafê perwerdeya bi zimanê dê bû. Kurd yek ji wan kêmenetewan bûn û gor wê biriyarê divêt di gundên kurdan de dibistanên bi zimanê kurdî bihatana vekirin. Gerek bê gotin, wekî wê demê kurdên Ermenistanê, hema bêjî gişk êzdî bûn.

Wê biriyarê bi xwe re pirsa alfabe û pirtûkên zimanê kurdî dianî.

Wan salan di nav kurdên Ermenistanê de jimara kesên xwendî kêm bû û pêvîstiya kurdan bi alîkariya rewşenbîrî hebû. Divêt alfabe bihata sêwirandin, divêt pirtûk bihatana nivîsar û çap kirin, divêt mamostayên zimanê kurdî bihatana amade kirin.

Di vê rewşa dijwar de rewşenbîrên ji gelên cîran, berî gişkî ermeniya, destê alîkariyê dirêjî gelê kurd kirin.

Barê amade kirina alfaba kurdî û nivîsara yekemîn pirtûka bi zimanê kurdî bi alfaba nû, Lazo (Hakob Xazaryan 1869-1926) hildide ser milên xwe. Ew ser bingeha tîpên ermenî alfaba ji bo zimanê kurdî amade dike û payîza sala 1921 ê hukumata komara Ermenistanê li bajarê Êçmîadzînê yekemîn pirtûka bi zimanê kurdî, ya bi alfaba ser bingeha tîpên ermenî, bi navê ‘Şems’ çap dike. Xudanê pirtûka ‘Şems’ Lazo bû.

Bi baweriya me, ji ber ku hingê kurdên Ermenistanê hema bêjî gişk êzdî bûn, ji ber wê jî Lazo navê pirtûkê datîne ‘Şems’. Bi vê rê wî dixwest êzdiya bêtir bi xwendinê ve bide grêdan.

Lazo (Hakob Xazaryan) bi xwe ermeniyê Bazîdê bû, bakûra Kurdistanê. Ew di nav kurdan de mezin bibû, ziman, folklor, rabûn, rûniştandina kurdan baş zanibû.

Di dema xwe de, Lazo di nav ermeniyan de nivîskarekî naskirî bû û berhemên xwe bi navê ‘Bayazêtsî’ çap dikirin. Piraniya berhemên wî ser jiyana kurdan bûn.

Gerek bê gotin Lazo usan jî xudanê sênaryoya yekemîn fîlma kurdî ‘Zerê’ bû, ku sala 1926 an derhênarê ermeniyî bi nav û deng Hamo Beknazariyan li stûdîoya ‘Armênfîlm’ kişandiye.

Salên Cenga Cihaniyêye Yekemîn bi deha hezaran kudên êzdî li Serhedê hatin kujtin, dero-dero bûn, bûne peneber. Ji kesên ji wê xezevê filitî gelek sêwî bûn.

Ji bo wan zarokên sêwî hukumata Ermenistanê çend sêwîxana vedike, ku yak ji wan li bajarê Aştarakê bû. Di wê sêwîxanê de dor 60 zarokên kurdên êzdî hebûn. Rêvebira sêwîxanê Nûrê Polatova bû, keça Egît axa, ji malmezinaya eşîra Sîpka, xwîşka şorişvanê kurdî bi nav û deng Fêrîk Polatbêkov.

Û Lazo yekemîn car zarokên kurd li wê sêwîxanê bi pirtûka ‘Şems’ fêrî xwendin û nivîsara kurdî dike.

Wan salan hukumata komara Ermenistanê di gundên kurdan de dibistanên kurdî vedike. Xwendin di wan dibistanan de bi alfaba Lazo amade kirî bû.

Ji sala 1922 an, heta 1928 an di dibistanên kurdî de alfaba Lazo amade kirî bi fermî tê bi kar anîn.

Destpêka sala 1922 an bi pêşniyara Lazo û nivîskar û denbêjê kurdî navdar, Ahmedê Mîrazî, hukumata Gurcistanê li bajarê Tbîlîsî, ji bo karkerên kurd dibistana bi êvaran vedike. Lazo û hevjîna wî, Olga Xazaryan mamostayên wê dibistanê bûn. Wê dibistanê di dîroka kurdên Yekîtiya Sovyêt de roleke mezin lîstiye. Gelek rewşembîr û siyasetmedarên kurdên sovyêtê li wê dibistanê dest bi xwendina xwe kirin. Ji kesên li wê dibistanê xwendine em dikarin navên zimanzan Qanatê Kurdo û Çerkez Bakayêv, Mêrxasê Yekîtiya Sovyêt, siyasetmedar Semend Siyabendov, yekemîn berpirsiyarê rojnama ‘Riya Teze’ Cerdoyê Gênco û gelekên mayîn bînin.

Lê alfaba kurdî, ya ser bingeha tîpên ermenî ji Ermenistanê der bi fermî nehat pejirandin. Ji alîkî mayîn ve konfêransa kurdên êzdî, yên Ermenistanê, bi xwe sala 1925 an ji hukumata Yekîtiya Sovyêt xwest, wekî ji bo wan alfaba ser bingeha tîpên latînî bê damezirandin.

Alfaba kurdî ye ser bingeha tîpên latînî ji aliyê Îsahak Marogûlov û Erebê Şemo, sala 1928 an hate amade kirin. Hema wê salê jî Îsahak Marogûlov û Erebê Şemo yekemîn pirtûka bi zimanê kurdî ya bi alfaba tîpên latînî çap dikin.

Û ev fakta dîrokî, hema bêjî ji aliyê rewşênbîrên kurda gişkan ve tê ji bîra kirinê. Alfaba kurdiye ser bingeha tîpên latînî bi navê Celadêt Bedirxan ve girê didin. Lê alfaba kurdiye ser bingeha tîpên latînî, Celadêt Bedirxan sala 1932 an di kovara ‘Hewar’ de belav dike. Çar sala piştî Îsahak Moragûlov û Erebê Şemo çendek pirtûkên kurdî bi alfaba latînî çap dikin.

Îsahak Marogûlovê asorî sala 1868 an li gundê Dvîn, Ermenistana îroyîn ji dayîk bûye. Dvîn dikeve başûra bajarê Yêrêvanê. Piraniya rûniştvanê wî gundî heta hilweşîna Yekîtiya Sovet jî, asorî bûn.
Î. Marogûlov hê salên zarotiyê bi kurdan re dibe nas û fêrî zimanê kurdî dibe; malbeta wan bi kurdan re havîna derdiket zozana. Lê ji sala 1905 an ew di gundê Zor de, ku li navça Îdirê, parêzgeha Surmeliyê bû, dibe mamosta. Xelkê wî gundî gişk kurdên êzdî bûn.

Xwendin di wê dibistanê de bi zimanê rûsî bû.

Gor hinek çavkaniyan, êdî wê demê bal Îsahak Marogûlov daxweza amade kirina alfabeya kurdî dîhar dibe.

Ji sala 1929 an dibistanên kurdî, yên komara Ermenistanê gişk bi fermî derbasî alfaba ser bingeha tîpên latînî bûn. Ev alfabe ji aliyê kurdên Sovyêt gîskan de hate pejirandin. Li komarên Azerbacan, Tûrkmênistan û Gurcistan jî di dibistanên kurdî de xwendin û nivîsar bi wê alfabê bû, pirtûkên kurdî bi wê alfabê çap dibûn.

Ji Adara sala 1930 î bi wê alfabê dest bi weşana rojnama ‘Riya Teze’ dibe.
Lê jiyana wê alfabê jî dirêj dom nekir. Sala 1938 an rêjîma Stalîn ew alfabe çawan ‘alfaba împêralîstan’ nav kir û qedexe kir.

Hukumata komara Ermenistanê sala 1941 ê biryarê digre, wekî ji bo kurdan ser bingeha tîpên kîrîlî alfaba nû bê amade kirin. Ji bo wî karî licnek ji pisporan tê kivş kirin û ew licne karê amade kirina alfabê dispêre Heciyê Cindî. Sala 1944 an alfaba nû berê ji aliyê licneya pisporan ve, du re jî ji aliyê hukumata Ermenistanê ve tê pejirandin û li komarê, ji bo kurdan dibe alfaba fermî. Kurdên Gurcistanê jî ew alfabe bi kar dianîn. Lê li komarên Azerbacan û Tûrkmênistan xwendin û nivîsara bi zimanê kurdî ji sala 1938 an dest pê kirî, heta hilweşîna Yekîtiya Sovyêt, usan jî qedexe ma.

Çawan tê xuyayê tesîra siyaseta Turkiyê ser wan hebû.

Piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyêt li komara Azerbacanê çend pirtûk bi zimanê kurdî çap bûne, lê li Turkmênistanê ji sala 1938 an heta îrô tu berhemekî kurdî nehatiye çap kirin.
Divêt em navên dostên gelê kurd, xizmetkarê ziman û wêja kurdî, Lazo (Hakob Xazaryan) û Îsahak Marogulov ji bîra nekin. Hêvîdarim rojekê li Kurdistanê dibistanên bi navên wan bên vekirin.

 

Dengê Ê – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

 

Herfa Ê / ê di kurdî de nîşana vokala ber-bilind ya pêşî ya ne-gilor e, bi gotineke din vokala ber-girtî ya pêşî ya ne-girovir e. Mebest ji ”ber-bilind” yan ”ber-girtî-girtî” ew e ku di dema çêbûna vî dengî de ziman li ber bilindahiya devî ye (lê ne bi temamî bi banê devî ve ye). Mexseda ”pêşî” ew e ku ziman di dema peydabûna vî dengî de li pêşiya devî ye (ne li paşiya devî ye). Merem bi ”ne-gilovir, ne-gilor” jî ew e ku lêv nayên gilor- anku girovirkirin û nayên pêşve lê pehn û li cihê xwe yê asayî dimînin. Herwiha ev vokal di kurdî de dirêj e.

Di piraniya zimanên ewropî de ev deng bi herfa E / e tê diyarkirin. Bi alfabeya kurdî-erebî de ew bi herfa ێ tê nivîsîn. Di erebiya standard de ev deng peyda nabe lê dengê -ey- yê erebiya standard di gelek devokên erebî de bi dengê Ê tê gotin. Di nivîsînê de ew bi dengê ﻱ tê diyarkirin. Di farisiya de jî ev deng tam wek kurdî li nava peyvê peyda nabe û di nivîsînê de ew wek ﻱ tê nivîsîn.[1]

Di tirkî de jî ev deng peyda nabe. Eger di hin devokên tirkî ya di hin peyvên tirkî de peyda bibe jî, ji ya kurdî kurttir e û bi dîsa jî bi herfa E tê nivîsîn û awayê standard yê gotina wê her wek dengê E yê kurdî ye.

Bi alfabeya kurdî-krîlî ev deng wek Е (gir) yan е (hûr) dihat nivîsîn.

Ev deng bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) bi nîşana [e] tê diyarkirin. Bo ku mirov diyar bike ku ev deng dirêj e û ne kurt e, mirov dikare di IPA-kirina kurdî de wê wek [e:] binivîse. Lê ji ber ku ev deng di kurdî de herdem dirêj e, ev cudakirin ne zerûrî ye.

Mirov dikare li vê derê guhdariya vî dengî bike.

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Close-mid_front_unrounded_vowel.ogg

 

Vokalên serekî di kurmanciya giştî de

	pêşîn	navendî	paşîn
girtî	î	i, u	û
nîvî	ê		o
vekirî	e		a

 

Peydabûna dengê Ê di peyvan de

Dengê Ê di kurdî de dikare li destpêk, nav û dawiya peyvê peyda bibe:

• li destpêkê: êvar, êşandin, êzidî…
• li navê: bêrîvan, dêr, hêk…
• li dawiyê: rê, kê, şevê, dengê…

Li gor lêkolînên me yên berî niha, rêjeya herfa Ê di nivîsên kurmancî de 5,2 % ye.[2] Ev rêje wê dike pêncem mişetirîn herf di nivîsên kurmancî de. Hin ji sebebê vê mişetiyê ev in:

• paşpirtika navdêrên mê yên çemaandî: wê kitêbê
• îzafeya navdêrên nêr: hevalê min
• îzafeya navdêrên pirhejmar: kitêbên min
• daçekên serbixwe jê, lê pê, tê
• nîşana dema bê: tu ê bikî (yan tu dê/wê/yê bikî)
• daçeka paşlêker ya bi maneya “wê, wî, wan” yan “wê derê, wir”: min gotê, em çûnê
• di soraniya standard û di hin devokên kurmancî de paşpirtika kesî ya cînavê sêyem yê yekhejmar: ew dikê / nabêjê, naçê…[3]
• cînavên wê û vê ku Ê tê de heye û ji ber peywirên xwe yên hevoksazî pir tên dubarekirin.

Li nava peyvê Ê pirr berbelav e. Li destpêka peyvê ew tenê di çend peyvên xwemalî de peyda dibe. Ji ber ku ev deng di tirkî û erebiya standard de jî nîne, peyvên ji van zimanan girtî jî rêjeya Ê li destpêka peyvan zêde nakin. Di peyvên ji zimanên ewropî wergirtî de herfa E di kurmanciya standard de bi piranî her wek E dimîne û bi Ê nayê guherandin tevî ku herfa E di gelek zimanên jêderên wan peyda de zêdetir nêzîkî Ê-ya kurdî ye.

Li dawiya peyvên xwerû jî Ê kêm peyda dibe. Lê piraniya reha û mutleq ya peydabûna Ê ji sebebê çemandina peyvên mê (di hemû devokên kurmancî de) û girêdana peyvên nêr yan peyvên pirhejmar (di hemû devokên kurmancî de) û çemandina peyvên nêr e (di kurmancya navendî û rojavayî de lê ne di kurmanciya rojhilatî de).

• di kitêbê de (çemandina peyva kitêb ya mê – diyardeyeke tevkurmancî)
• dostê kurdan e (girêdana peyva dost ya nêr – diyardeyeke tevkurmancî)
• malên wan (girêdana peyva mal di rewşa pirhejmariyê de – diyardeyeke tevkurmancî[4])
• li welêt, bi êgir (çemandina navdêrên nêr – kurmanciya navendî û rojavayî lê ne rojhilatî[5])

 

Peydabûna dengê Ê

Dengê Ê di hemû lehce û devokên kurdî de heye. Berevajî vê, ew ne di tirkî û ne jî di erebiya standard de peyda nabe. Di farisî de ew niha heye lê hem bi piranî ne wek ya kurdî dirêj e û hem jî tarîxiyen ne encama heman dengan e.

Dengê Ê yê zimanên îraniya navîn (pehlewî, pertî) di kurdî de bi piranî wek Ê hatiye parastin lê di farisî de bûye Î:

• kurdî: wêran
• pehlewî: evêran
• farisî: vîran (à tirkî viran)

Lê Ê ya kurmancî û soranî gelek caran ji encama dengekî din e. Mirov dikare van guherînan li ser sê beşan parve bike:

• guherîna dîrokî
• guherîn li gor devokan
• guherîn ji ber çemandinê

 

Peydabûna dîrokî ya dengê Ê

Gelek caran Ê-ya kurmancî û soranî ji A ya ziman û zaravayên din yên îranî ye. Bo nimûne:

• kurmancî: kêr
• soranî: kêrd
• zazakî, hewramî, farisî: kard
• pehlewî: kart
• belûçî: karç
• avestayî: kerite

Di peyvên ji erebî wergirtî de jî gelek caran Ê ji A peyda bûe. Bo nimûne:

• fêris, kitêb, fêkî/ fêqî ji erebî faris, kitab, fakihe

Herwiha gelek caran jï Ê encama tekdengkirina (monoftongizasyon) cotdengên anku dîftongên –ey– yan –ye– ye:

• kêf ji keyf ji erebî keyif
• dêr ji erebî deyr
• êm (alif) ji tirkî yem ji yemek (xwarin)

Herwiha Ê dikare ji ai ya erebî be:

• fêde (bi rêya feyde / fayde) ji erebî faide

Carinan heta sê vokal (yan vokalek, nîv-vokalek û dîsa vokalek) bi hev re bûne Ê:

• kurmancî: hêk
• farisî: xaye / xayê[6]
• pehlewî: xayek
• avestayî: eyem[7]

Peyvika serbixwe ê wek di gotinên ê ku, ê min, ê li wir[8] ji îraniya kevn ye peyda bûye. Paşpirtika navdêrên mê yên çemandî (wek di kitêbê de) û herwiha paşpirtika girêdana navdêrên nêr jî (wek hevalê min) encamên paşpirtikên –ehye, -ehya, -eiy yên îraniya kevn in. Paşpirtika –ên ya girêdana navdêrên pirhejmar (wek hevalên min) encama kurtkirina paşpirtika *-ênê ye ku bi xwe ji hevgirtina paşpirtika pirhejmar –an û paşpirtika girêder –ê ye (bide ber zazakî –anê û soranî –anî). Ew bi metafoniyê[9] pêşî ji *-anê bûye *-ênê û paşî tenê –ên jê maye.

 

Peydabûna devokî ya dengê Ê

Di kurmanciya rojhilatî de di hejmareke berçav de Ê li cihê E ya kurmanciya navendî heye:

kurmanciya rojhilatî	kurmanciya navendî	soranî	farisî
zêvî	zevî	zewî	zemîn
pênîr[10]	penîr	penêr	penîr

 

Wek ku diyar e, di kurmanciya rojhilatî de E bûye Ê ji ber ku di kurmanciya navendî, di soranî û di farisî de E li cihê wê heye. Eger em li zimanên îranî yên navîn û kevn jî binêrin, dîsa di wan de E heye, ne Ê.

Lê carinan jî li cihê Ê ya kurmanciya navendî, di kurmanciya rojhilatî de E heye:

kurmanciya rojhilatî	kurmanciya navendî	soranî	farisî
mejî	mêjî	mêşk	meẍz
çerîn	çêrîn	çerîn	çerîden

 

Anku di van peyvan de ne kurmanciya rojhilatî, lê vê carê kurmanciya navendî E ya eslî kiriye Ê. Di soranî de jî ”mêşk” bi Ê ye lê dîsa jî ya eslîtir bi E ye ji ber ku ne tenê kurmanciya rojhilatî lê herwiha farisî û lehceyên kurdî yên din jî E heye:

• kurdiya başûrî: mejg (herwiha megj, mijg)
• hewramî: mejg
• lekî: mezg
• zazakî: mezg…

 

Guherîna ji ber çemandinê

Li jor behsa peydabûna Ê wek encama çemandin û girêdana navdêran hatiye kirin. Ew di kurmancî de giringtirîn awayê peydabûna dengê Ê ye. Di soranî de Ê wisa bi berfirehî peyda nabe ji ber ku li cihê van paşpirtikên kurmancî di soranî de yan dengê Î heye (di girêdanê de) yan jî navdêr bê paşpirtik in yan jî hin paşdaçekên din hene (di rewşa çemandinê de):

kurmancî	soranî
li malê	le mał_
sêvên min	sêw-ekanim, sêwekanî min
hevalê wê	hawrê-y-eke-y, hawrê-y ew

 

Lê hem di kurmancî û hem jî di soranî de di Ê wek encama çemandina lêkeran jî peyda dibe. Di kurmanciya standard de xaseten di rehê dema niha yê lêkerên bi A+konsonantek+TIN yan I+konsonantek+TIN bi dawî dibin de peyda dibe:

forma rader	rehê dema niha
bijartin	di-bijêr-im
biraştin	bi-birêj-e
ristin	di-rês-in
riştin	ne-rêj-in

 

Ev heman diyarde di soranî de jî heye. Lê di soranî de peydabûna Ê di çemandina lêkeran de hê jî berbelavtir e: di kurmanciya de paşpirtika –andin[11] ya lêkeran dibe –în- lê di soraniya standard de (û herwiha di hin devokên kurmancî de jî) dibe –ên-:

forma rader	kurmancî	soranî
çandin	di-çîn-im	(d)e-çên-im
nirxandin	di-nirxîn-î	(d)e-nirxên-î
gihandin / gehandin (kurm.) geyandin (sor.)	bi-gihîn-in / bi-gehîn-in	bi-geyên-in

 

Di çemandin û girêdanê de Ê-ya paşpirtik dikare vokal û nîvvokalên berî xwe rake. Di zimanê nivîskî de vokal radibe eger vokala dawiya peyva xwerû jî heman Ê be:

• rê > li ser rê+yê > li ser rê (kêm caran li ser rêyê)

Eger vokalek E li dawiya peyva xwerû hebe, hingê di zimanê nivîskî de ew tê parastin û Ê (+ Y ya kelijandinê) lê tên zêdekirin. Lê di zimanê devkî de Ê vokala berî xwe radike û bi temamî cihê wê digire:

peyva xwerû	zimanê nivîskî	zimanê devkî
perde	perde-y-ên zer	perdên zer
mase / mêze	li ser mase-y-ê / mêze-y-ê	li ser masê / mêzê
name	name-y-a wê	nama wê

 

Eger vokaleke din li dawiya peyva xwerû hebe, di halê çemandinê de di zimanê nivîskî de Ê dikeve pey wê (+ Y ya kelijandinê). Di zimanê devkî de Ê lê nayê zêdekirin:

peyva xwerû	zimanê nivîskî	zimanê devkî
Qamişlo	li Qamişloyê	li Qamişlo
Holenda	li Holendayê	li Holenda

 

Di girêdanê de di piraniya devokan de hem vokala peyva xwerû û hem jî Ê (+ Y) tên bikaranîn:

peyva xwerû	zimanê nivîskî	hin devok
Reşo	Reşoyê kurê Hesen(î)	Reşoyê kurê Hesen(î)
bira	birayê min	birayê min
xanî	xaniyê bilind	xaniyê bilind

 

Lê di hin devokan de eger vokal A be, Ê cihê wê digire:

zimanê nivîskî	hin devok	hin devok
bira	birayê min	birê min

 

Lê di van devokan de jî vokalên din tên parastin:

• Reşoyê jîr
• xaniyê axî

 

 

Guherîna Ê bi dengên din

Gelek caran li cihê Ê ya soranî yan pehlewî, di kurmancî de dengekî din heye:

kurmancî	bide ber
pîr	pehlewî pêr
kîr	soranî kêr
cîhan	pehlewî gêhan
sîr	pehlewî sêr

 

Li pêş dengê H, dengên Î / Ê / I dikarin li cihê hev bin. Hingê H xaseten ji pey Î tê avêtin, dikare ji pey Ê jî bê avêtin lê li pey I zerûrî ye:

bê(h)n	bihn	bî(h)n
tê(h)n	tihn	tî(h)n
mê(h)van	mihvan	mî(h)van, (bi soranî) mîwan

 

Gava ku Y ya kelijandinê di rewşa c_emandinê de dikeve pey Ê, hingê Ê dikare bi I biguhere:

• rê > riya me (herwiha “rêya me”)
• dê > diya min (kêm caran “dêya min”)

Lê Y herfa Ê nake I, eger pey ji hev veqetiyayî / serbixwe bin:

• Ew dê ye (ne *Ew di ye) – (bi maneya ”ew dayik e”)
• Li ser rê ye (ne *Li ser ri ye.)

 

Dengê Ê di peyvên esil-ewropî de

Herfa E di piraniya zimanên ewropî de adeten wek dengê Ê yê kurdî (lê gelek caran kurttir) tê gotin. Gava ku ev peyv yekser ji zimanên ewropî neqlî nivîsên kurdî tên kirin, ew deng li gel wê herfê ji dengê Ê dibe E. Sebebekî din yê gotina van peyvan bi dengê E li cihê dengê Ê ew e ku peyvên ji zimanên ewropî bi piranî vê dawiyê bi rêya zimanê tirkî derbazî kurmancî û zazakî bûne ji ber ku di zimanê tirkî de dengê Ê nîne. Li aliyekî din, Ê di erebiya standard de peyda nabe, loma ew dengê nêzîkî Ê (herfa E) ya peyvên ji zimanên ewropî axlebe dike Î:

Loma ji peyva “democrat” ya inglîzî (bi gotinê teqrîben “dêmukret”) ev encam derdikevin:

• tirkî: demokrat
• erebî: dîmuqraṭî

Di inglîzî û hin zimanên din jî yên ewropî de dengê herfa E li gor zimanan û di heman zimanî de jî li gor peyvan dikare biguhere. Çend nimûne ji inglîzî:

Bi nivîsîn	Bi gotin	Wate
archeology	arkîolocî / arkiyolocî	arkeolojî
Internet	intirnêt	Internet
ice	ays	cemed, qeşa, qerise
free	frî	azad, serbest, betal

 

Kurmanciya nivîskî di peyvên ji zimanên ewropî hatî de parastina herfa E tercîh dike, ne Ê. Loma:

standard	ne-standard
telefon	têlifon
kompûter	kompûtêr
Internet	Intêrnêt
metod	mêtod
demokrat	dêmokrat, dimokrat, dîmuqrat…

 

Xeletiyên nivîsîna dengê Ê

Ji ber ku herfa Ê di alfabeya tirkî de nîne, gelek caran ew bi xeletî bi E tê nivîsîn. Hin caran jî ev xeletî ji ber tinebûna vê herfê di klavye û kîborda nivîseran de ye. Carinan mirov wê bi forma É / é di nivîsan de dibîne. Hin caran jî bi hîperkorektî[12] mirov dibîne ku Ê li cihê E tê nivîsîn.

Di zimanê erebî û farisî de jî herfa ێ (Ê) ya kurdî peyda nabe loma gelek caran di kurdî de jî bi xeletî yan jî ji ber nebûna vê herfê di fontên kes bi kar tîne de, li cihê wê ﻱ (Î/Y) tê nivîsîn.

____________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Di farisiya tehranî ya niha de -e- ya dîrokî ya dawiya peyvan bûye -ê- lê bi ە tê nivîsîn ku di kurdiya-erebî de dengê herfa E ya kurdî-latînî ye. Loma bi kurdî jî û bi farisî jî mirov dinivîse خانه lê bi kurdî wek ”xane” û bi farisî jî wek ”xanê” dibêje. Herwiha -i- ya tarîxî jî di farisî de bûye ”ê” (lê ji ê-ya kurdî kurttir). Loma mirov bi kurdî (kurmancî) jî û bi farisî jî dinivîse دل lê bi kurdî dixwîne ”dil” û bi farisî ”dêl” (lê ”ê” ya vir ji ê-ya kurdî kurttir e).

[2] https://zimannas.wordpress.com/2015/07/06/hiperkorekti-anku-zede-rasti/

[3] Bi kurmanciya standard ew dike / nabêje, naçe…

[4] Bi kurmanciya rojhilatî malêt wan yan malêd wan lê dîsa di wan de jî Ê heye.

[5] Bi kurmanciya rojhilatî li welatî, bi agirî. Di kurmanciya nivîskî de herwiha formên li welat, bi agir li kar in.

[6] Bo X di farisî de hevberî H di kurmancî de bide ber: xoşk (hişk), xûrd (hûr), xûrdê (hûrde)…

[7] H-ya kurdî (hêk) û X-ya farisî û pehlewî(xaye / xayê û xayek) paşî li destpêka peyvê peyda bûne. Bide ber hê zimanan ku H/X di peyva wan de bîne: inglîzî egg, almanî Ei (bixwîne ay) latînî ovum, yûnaniya kevn oion ku hemû hevrehên hêk ya kurdî û eyem ya avestayî ne.

[8] Li gel alternatîva yê ku, yê min, yê li wir.

[9] Bo diyardeyên metafonîk, binêrin: Metafonî – çima ”welat” dibe ”welêt” û ”standin” dibe ”bistîne”?: http://www.kulturname.com/?p=9332

[10] Di kurmanciya rojhilatî de ”pênîr” forma xwerû ye û ”pênîrî” şiklê çemandî ye. Di kurmanciya navendî de forma xwerû ”penîr” û herçi şiklê ”pênîr” e, ew forma çemandî ye.

[11] Herwiha paşpirtika –endin ya nadir (xw-endin, st-endin) ku bi eslê xwe –andin bû (xw-andin, st-andin) û herwiha paşpirtika soranî –êndin (tenê di peyva xw-êndin anku xwandin/ xwendin de).

[12] Bo hîperkorektiyê anku ”zêde-rastiyê” binêrin: http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33

FERHENGA KURDÎ-FARISÎ

 

Malpera Zimannas bi şanazî ferhenga mezin ya kurdî-farisî (kurmancî-farisî) ya Elî Paksêrêşt û Şehnaz Omerzade dixe xizmeta hezkerên zimanê kurdî.

 

Vekin û bixwînin!

 

Kurmanciya Deregezê

Malpera Zimannas kitêba Analîza Kurmanciya Deregezê ya Mehdi Jafarzadeh pêşkêş dike ku teza wî ya lîsansa bilind e û yek ji baştirîn lêkolînan ku heta niha li ser devoka deverekê hatiye kirin.

Kitêb derbarê devoka kurmancî ya Deregeza Xorasanê ye û yek ji kêm lêkolînên yên li ser kurmanciya Xorasanê ne.

 

Vekin û bixwînin!

 

Dengê G – peydabûn, guherîn û ketina wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî û piraniya zimanên latînînivîs de G / g dengê ”seknî-paşdevî-bilerz” e. Mebest ji ”seknî” ew e ku di dema derketina wî dengî de hewa pêşî bi temamî tê sekinandin anku rawestandin berî ku tê berdan. Merem ji ”paşdevî” ew e ku di dema derketina vî dengî de ziman bi paşiya devî dikeve. Mexsed ji ”bilerz” ew e ku di dema gotina G de perdeyên dengî di gewriyê de dilerizin.

Di alfabeya kurdî-erebî de û herwiha farisî û hin zimanên din jî yên erebînivîs de ev deng bi herfa گ tê diyarkirin. Di erebiya standard de ev deng nîne lê di hin devokan de C, K yan Q yên erebiya stanrdard wek G tên gotin. Di alfabeya kurdî-krîlî û piraniya zimanên krîlînivîs de ev deng bi herfa Г (gir) û г (hûr) tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) de jî ev deng bi herfa [g] tê nivîsîn.

Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_velar_stop.ogg

 

Peydabûna G di peyvan de

Li gor lêkolînên me yên berî niha[1], rêjeya herfa G di nivîsên kurmancî de 1,3 % e. Di nav herfan de neh ji wê kêmtir û 21 jî jê zêdetir peyda dibin.

Di kurdî de G dikare li destpêk, nav û dawiya peyvan peyda bibe:

• destpêk: gav, gel, gir, gêre, gîsk, gore, gund, gûz…
• nav: agir, ceger, egîd…
• dawî: beg, reng, bêjing…

Lê di peyvên xwemalî yên xwerû de, li nav û dawiya peyvê, peydabûna G di kurmancî de bisinor e. Gava ku li dawiyê peyda dibe jî, xaseten li pey N e:

• ceng, deng, dereng…

Li pey R dikare hebe lê ji gelek devokan de ketiye:

• gurg – gur

Carinan jî dikare li peyvê zêde bûbe:

• qaling / qalind ji qalin ji tirkî kalın

 

Peydabûna dîrokî ya G

Dengê G ji zemanê makezimanê proto-hindûewropî ve di kurdî de hebûye. Loma hin peyvên ku bi kurdî bi G ne, di zimanên din jî yên hindûewropî de dîsa bi G ne:

kurmancî	gav[2]	giran	girtin
soranî	(hen)gaw	giran	girtin
farisî	gam	giran	giriften
pehlewî	gam	geran	gir-
avestayî	gamen	gowro	greb-, gerib-
sanskrîtî	gaççati	gurû	grebh-
yûnanî	–	baru	–
latînî	venio[3]	gravis	–
lîtwanî	gimti[4]	–	–
inglîzî	come[5]	–	grab

 

Lê dîsa jî di gelek ji peyvên niha G heyî de di zimanên kevn yên îranî û/yan di zimanên din yên hindûewropî de ne G lê dengekî din, xaseten V yan W hebû:

kurmancî	farisî	pehlewî	avestayî
gul	gol	gil	veridhe
gu-neh, bi-nas	go-nah	–	vi-nas

 

Herwiha bo nimûne:

• kurmancî gul, gur(g), zazakî vil, verg
• kurmancî gotin, soranî wutin / gutin, hewramî watey, zazakî vatene
• kurmancî germ, inglîzî warm

Di kurmancî bi xwe de jî gotin lê –bêj- wek di-bêj-im, stran-bêj.

Ji kurmancî jî zêdetir, di farisî de B gelek caran bûye G:

• kurmanî beraz, birsî/birçî
• farisî goraz, gorosnê

Di çend nimûneyên nadir de, di soranî de G li dawiya peyvê li cihê H ya kurmancî ye:

• kurmancî: reh / rih[6]
• soranî: reg

Di kurmancî de G di komdengên NG de di hin devokan de carinan cihê K digire:

• birak (bira+k) > birang
• çok > çong

Di kurdiya başûrî[7] de K gelek caran dibe G:

• kurmancî ”nêzîk”, soranî ”nizîk” lê başûrî ”nizîg”
• kurmancî ”-ek” (wek ”sêvek”), soranî ”-êk” (sêwêk) lê başûrî ”-êg” (sîwêg)
• soranî ”-ekan” (wek ”sêwekan”) lê başûrî ”-egan” (”sîwegan”) anku ”[filan] …-an” (sêvan, wan sêvan)

Di tirkî de jî G-ya niha li destpêka peyvên xwemalî bi eslê xwe ji K-ya tirkiya kevn e. Bo nimûne: ”gelmek” (hatin) ji tirkiya kevn ”kelmek”, ”gitmek” (çûn) ji ”kitmek”, ”gün” (roj) ji ”kün”, ”göz” (çav) ji ”köz”. Lê di peyvên ji tirkî wergirtî de, berevajî tirkiya niha, kurmancî K-ya tirkiya kevn parastiye yan jî ew kiriye Q:

• koç, koçer ji tirkiya kevn köç, köçer, bi tirkiya niha göç, göçer
• qenc ji tirkiya kevn kenç, bi tirkiya niha genç ku di dema tirkiya niha de wek genc dîsa ketiye kurdî[8]

Li hêla din, tirkî G ya di peyvên esil-îranî de gelek caran dike Y:

• beg > bey
• eger > eğer (bixwîne: eyer)
• dîger > diğer (bixwîne: diyer = din, dî, dîtir)

 

Ketina G ji peyvê

Carinan G bi dengê berî xwe ve dihele û taliyê bi temamî dikeve. Bo nimûne, heywanekî kovî heye ku di kurmanciya navendî de bi ”gur” tê navandin. Lê di zaravayên din yên kurdî de û herwiha di zimanên din yên îranî de G li dawiya wê peyvê heye:

• kurmanciya rojhilatî: gurg
• soranî: gurg
• farisî: gorg
• pehlewî: gurg
• hewramî: werg
• zazakî: verg
• avestayî: vehrke-

Anku bi zelalî G di kurmanciya navendî de ji vê peyvê ketiye, ne ku di kurmanciya rojhilatî de li peyvê zêde bûye.

Dengê G xaseten hingê dikeve gava ku ew tê berî K:

peyva xwerû	peyva pêkhatî bi nivîskî	peyva pêkhatî bi devkî
bang	bang kirin	ban kirin
deng	deng kirin	den kirin, dey (ne)kirin

 

_________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Husein Muhammed: Rêjeya herfan di nivîsên kurmancî de, http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33

[2] Eslê peyvê di proto-hindûewropî de “gwem-“ bû û maneya “hatin, gav avêtin” dida.

[3] Ji proto-hindûewropî ”gwem-” di hin zimanan de bûye G û di hinan de jî V.

[4] Maneya “welidîn” anku “hatin dinyayê” dide.

[5] “Come” ya inglîzî wek “kam” tê gotin. Di inglîzî de G di vê peyvê de bûye K.

[6] Rehên gulûgiyayan, bi inglîzî root.

[7] Devokên feylî, kelhurî, kirmaşanî.

[8] Bo têkiliya navbera qenc û genc, bidin ber ciwan û law ku di hin devokan de maneya xort û di hinan de jî wateya xweşik, delal, spehî, rind baş didin.

”Okyanûsa Giştgir” anku derbarê navlêkirinên ”ferheng”ê

Husein Muhammed

 

Gotineke navdar ya navneteweyî heye ku dibêje ”zarokên ezîz gelek nav hene” yan ”zarokên ezîz xwedî gelek navan in”.

Zarok û zuriyetên ezîz yên gelek zimannasan jî ferheng in. Loma ”ferheng” jî di kurdî û di gelek zimanên din de jî bi gelek navan tê nasîn.

Bo nimûne:

• kurdî: ferheng, peyvname, bêjename, xebername, qamûs, lûxetname (bi soranî herwiha: wişename, wişedan)
• farisî: ferheng, lûxetname, vajename, qamûs…
• inglîzî: dictionary, lexicon, thesaurus, vocabulary, wordbook, wordlist

Tiştê balkêş di binavkirina ”ferheng”ê de ne tenê hebûna gelek navan e (gelek tiştên din jî çendîn nav hene) lê hê jî balkêştir ew e ka navên ferhengê ji kû tên yan ji kû hatine çêkirin.

Ev nivîsar dê hewl bide çend nimûneyên balkêş yên awayên binavkirina “ferheng”ê bide. Li dawiyê jî ew dê diyar etîmolojiya peyva “ferheng” bi xwe bide.

 

“FERHENG” DI ZIMANÊN EWROPÎ DE

Navend û Bakurê Ewropayê

Eger em ji Navend û Bakurê Ewropayê dest pê bikin, em ê bibînin ku peyvên wiha bi wateya “ferheng” peyda dibin:

• almanî: Wörterbuch
• holandî: woordenboek
• danmarkî: ordbog
• norwecî: ordbok
• swêdî: ordbok
• fînlandî: sanakirja

Wek ku tê dîtin, ji bilî peyva fînlandî, yên din gelek dişibin hev. Ew hemû li gor heman modelê hatine çêkirin û ihtimalen hemû wergerên yekser yên ji peyva almanî ne. Di van hemû zimanan de “ferheng” ji peyva bi wateya ”peyv, kelîme” û peyva bi wateya “kitêb, pirtûk” hatine çêkirin.

Tevî ku peyva fînlandî “sanakirja” gelek ji peyvên zimanên din cuda dixuye jî, ew jî li ber heman modelê ji peyvên “sana” (peyv) û “kirja” (kitêb) hatiye çêkirin.

Anku di van hemû zimanan de ”ferheng” bi awayê ”peyv-kitêb” yan jî bi awayekî baştir kurdîkirî “peyvname” hatiye binavkirin.

Di inglîzî de jî navekî ferhengê “wordbook” e ku dîsa li gor vê heman modelê ji peyvên “word” (peyv) û “book” (kitêb) hatiye çêkirin. Lê di inglîzî de peyva serdest ne “wordbook” lê “dictionary” ye.

 

Başûr û Rojavaya Ewropayê

Eger em niha li Başûr û Rojavaya Ewropayê binêrin, em ê bibînin ku awayê serdest yê binavkirina “ferheng”ê wiha ye:

• fransî: dictionnaire
• îtalî: dizionario
• portugalî: dicionário
• spanî: diccionario

Wek ku tê zanîn, ev hemû ziman “keçên” latînî ne anku ji latînî peyda bûne. Ev peyvên wan ji latînî dictionarium tên ku ji peyvên dictio (peyivîn, axiftin) û arium (cih, -geh) tên. Anku di van zimanan de “ferheng” tê wateya “axiftingeh, cihê axiftinê”.

Peyva inglîzî dictionary jî ji wê derê hatiye wergirtin tevî ku inglîzî ne ji latînî peyda bûye jî.

 

Rojhilata Ewropayê

Niha jî eger em berê xwe bidin Rojhilata Ewropayê, em ê bibînin ku di zimanên slavî de “ferheng” wiha ye:

• bulgarî: ре́чник (réčnik)
• sirbokroatî: ре̑чнӣк / rȇčnīk
• çekî: slovnik
• polonî: słownik
• rûsî: слова́рь (ru) m (slovárʹ)

Wek ku tê dîtin, du peyvên ji hev cuda yên bi destpêkirina “slov-“ û “rêç-“ hene. Ew ji peyvên bi wateya “peyv, kelîme” hatine çêkirin ku di hinek ji van zimanan de “rêç” û di hinekên din de jî “slov” e.

Peyva rûsî bi paşgira “-ar’” hatiye çêkirin ku adeten navdêrên biker çêdike, wek paşgirên kurdî “-van, -kar”. Paşgira “-nîk” di zimanên slavî de pirwateyî ye lê yek ji wateyên wê jî dîsa “-van, -kar” e. Anku mirov dikare bibêje ku “ferheng” di zimanên slavî de wateya “peyvvan, peyvkar” e.

 

“FERHENG” LI ROJHILATA NAVÎN

Ermenî û tirkî

Bi ermenî û tirkî “ferheng” niha wiha tê binavkirin:

• ermenî: բառարան (baṙaran)
• tirkî: sözlük

Wek ku piraniya xwandevanan jê haydar in, “söz” di tirkî de wateya “peyv, kelîme, gotin” dide.

”-lVk”[1] paşgireke pirwateyî ye lê yek ji wateyên wê ”-dank, cihê têkirinê” dide, wek “çaydanlık” (çaydank). Bi vî awayî tê fehmkirin ku “sözlük” jî ji peyvên “söz” (peyv) û “-lük” (-dank) tê anku “sözük” dibe “peyvdank”.

Tirkî berê peyvên “kamus” (qamûs) û “lugat” (luxet) jî bi kar dianîn lê niha êdî dest ji wan hatiye berdan. Bo etîmolojiya wan li jêrtir binêrin.

Bi heman awayî peyva ermenî բառարան (baṙaran) ji peyva բառ (baṙ: peyv) û paşgira -արան (-aran: -dank) tê. Eslê paşgira “-aran” bi awayê “-a-ran” e û ew “-ran” bi xwe ji “-dan(k)” ya îranî ye. Bi gotineke din, բառարան (baṙaran) ya ermenî jî tê wateya “peyvdank”.

Bi ermeniya kevn ferheng բառգիրք (baṙgirkʿ) bû ku ji բառ (baṙ) û բառգիրք (girkʿ: name, kitêb) hatiye anku bi awayê “peyvname” bû.

 

“Ferheng” di erebî de

Di erebî de du peyvên bi wateya ”ferheng” li kar in:

• قاموس (qamûs)
• معجم (mu’cem)

Ji van herduyan ”qamûs” ji erebî bi ber firehî ketiye piraniya zimanên din jî yên misilmanan hem li Rojhilata Navîn, hem li Asyayê û hem jî Afrîkayê jî.

Vê dawiyê nivîserên hinek zimanan (bo nimûne kurdan, farisan û tirkan) dest ji bikaranîna peyva ”qamûs” berdaye ji ber ku bi texmîna wan eslê peyva ”qamûs” erebî ye.

Lê di rastiyê de eslê peyva ”qamûs” ne erebî lê yûnanî ye.

”Qamûs” ya erebî bi rêya siryanî ܐܘܩܝܢܘܣ (oqiyanos) ji peyva yûnaniya kevn ὠκεᾰνός (ōkêanós) anku ”okyanos, behra mezin” e. Sebebê ku peyva ”qamûs” ji ”behra mezin” bûye ferheng ew e ku navê yek ji giringtirîn ferhengên zimanê erebî bo demeke dirêj ferhenga القاموس المحيط (el-Qamûs el-Muḥīṭ[2] ya Feyrûzabadî[3] (1329–1414) bû.

Navê ferhengê wateya ”Okyanûsa Giştgir” dide lê paşî bi awayekî giştî wek ”el-Qamûs” hat nasîn û taliyê jî peyva ”qamûs” wateya hemû ferhengan girt.

Peyva ”ōkêanós” û ”qamûs” ji hev dûr dixuyin û dibe ku hinek xwandevan ecêbgirtî bibin ku çawa ”ōkêanós” bûye ”qamûs”. Lê eger mirov li hinek peyvên din yên yûnanî ku ketine erebî binêre, mirov dê bibîne ku ev guherîn ne ecêb in:

Diyardeyeke giştî ye ku erebî destpêka (û hin caran dawiya) gelek peyvên ji yûnanî wergirtî diavêje. Bo nimûne:

• ”incîl” ji yûnanî εὐαγγέλιον (euangélion)
• ”iblîs” (şeytan) ji yûnanî διάβολος (diábolos)
• ”usquf” (isqof, metran, qeşe) ji yûnanî ἐπίσκοπος (epískopos)

Bo guherîna N/M bidin ber kurdî ”duşem(bî)” û farisî ”dûşenbê” yan kurdî ”Stembol” û tirkî ”İstanbul”.

Dengên -êa- yên peyva ”ōkêanós” di aramî û erebî de bûne -iy- û paşî ji peyva ”qamûs” ketine. Bo ketina ”-iy-” ji koma dengan ya ”-iya-” bidin ber kurdî ”giyan” û ”can” yan ”niyan” û ”nan” (wek ”tê nan, lê nan, pê lê nan…”).

Peyva din ya erebî ya bi wateya ”ferheng” معجم (mu’cem) e ku ne ji peyva ”qamûs” kêmtir ecêb e. Eslê peyva ”mu’cem” erebî ye û ew ji pêşgira ”mu-” û peyva عجم (’ecem) anku ”biyanî, xerîb” û herwiha ”ecemî, nezan, naşî, neşareza” ye.

Sebeb ew e ku berê di ferhenga de bi piranî peyvên biyanî yan peyvên kêmnaskirî dihatin rêzkirin û wateya wan dihat diyarkirin. Bi piranî ew peyvên biyanî bûn. Piraniya ferhengan ji xwe duzimanî ne û pê peyvên zimanekî ”biyanî” bi zimanekî din tên nasandin.

Ecêbiyeke din em ê li jêr bibînin: Hejmareke mezin ya zimanên misilmanan peyva لغة (lûxe, lûxet) anku ”ziman; peyv” ya erebî bi wateya ”ferheng” bi kar tînin lê erebî bi xwe ti caran wê bi wateya ”ferheng” naxebitîne.

 

Farisî

Di farisî de çendîn peyvên bi wateya ”ferheng” he(bû)ne:

• ferheng, ferheng lûxet, ferhengname
• lûxet, lûxetname
• vajename
• qamûs

”Qamûs” niha êdî hema-hema qet nayê bikaranîn.

”Vajename” vê dawiyê ji peyvên ”vaje” (peyv, bêje, kelîme) û ”-name” hatiye çêkirin. Bi qasî ku haya me jê heye û em li pey çûne, heta niha ew peyv di navê kêm ferhengên farisî de hatiye bikaranîn.

”Lûxet” demekê li kar bû û bi rêya farisî ev peyva bi eslê xwe li gelek zimanên din belav bûye:

• tirkî: lugat
• ozbekî: lug’at
• ûrdûyî: luxat
• …

Lê niha ev peyv jî êdî kêm di farisî de tê bikaranîn. Ew wek ”lûxetname” zêdetir li kar e. Bo nimûne, navê berfirehtirîn ferhenga farisî[4] لغت‌نامهٔ دهخدا‎ (lûxetnamei Dihxoda) ye anku peyva “lûxetname” li cihê peyva “ferheng” bi kar tîne.

Li aliyekî din, di navê gelek ferhengên farisî de peyva “ferheng” heye.[5]

Lê wateya bingehîn ya ”ferheng”ê di farisî de dîsa jî ne ”ferheng, peyvname” ye lê ”kultûr, çande” ye.[6] Di pehlewî de jî peyv bi awayê ”freheng” hebû ku wateya ”perwerde, ilm, zanist” dida.

Di farisî de lêkereke têkilî wê ya bi awayê ”ferhencîden” jî heye ku wateya ”terbiyet kirin, şîret kirin” dide.

Peyv ji pêşgira ”fer-” (ber-, per-) tê ku herwiha bo nimûne di peyva ”fer-man” de heye û pê wateya ”pêş, pêşve, ber bi pêşve”.

Dawiya peyvê anku ”-heng” jî ji peyva ”theng” ya îraniya kevn ya tê ku wateya ”kişandin, kêşan, rakêşan, hilkêşan, hilkişandin” dide. Ew ”heng” niha jî di lêkera farisî ”hencîden” (kişandin, kêşan), soranî ”hel-hêncan” (hilkişandin / hilkêşan) û kurdiya başûrî ”el-wincanin” (hilkişandin / hilkêşan) de li kar e.

Anku ”ferheng” bi eslê xwe yê wateya ”pêşvekişandin, pêşvebirin, pêşxistin” ku bi piranî bi rêya perwerde û terbiyetê dibe.

Sebebê ku ”ferheng”ê tevî vê wateya xwe jî manaya ”peyvname, bêjename, qamûs, kitêban peyvan” girtiye ew e ku ferhengvanan xwastiye navê berhemên xwe bikin ”ferheng” anku ”perwerde, terbiyet, ilm” û taliyê wateya peyva ”ferheng” bi rastî jî guheriye û bûye navê ”kitêba peyvan”.

 

Kurdî

Niha piraniya ferhengên kurdî (yên kurdî-kurdî yan jî yên kurdî-zimanekî din) peyva ”ferheng” di navê xwe de bi kar tînin.

Destpêka ferhengsaziya kurdî vedigere Ehmedê Xanî û sedsalan 17an. Lê bi qasî ku em haydar in, yekem ferhenga/ferhengoka ku navekî bi wateya ”ferheng” bi kurdî li xwe kiriye, ferhengoka ”Xebernama têrmînologîyê ji ermenîyê-kurmancî” ya Heciyê Cindî, Emînê Evdal û Cerdoyê Gênco ye ku sala 1936 hatiye weşandin.

Yekem ferheng berfireh ku peyva ”ferheng” lê hatiye kirin, ferhenga Çerkes Xudoyêvîç Bakayêv ya bi kurmancî-rûsî ye. Navê ferhengê Xebernama kurmancî-rusî ye û sala 1957 hatiye weşandin. Tenê salekê piştî wê herwiha ”Xebernama k’urdîye r̄astnvîsandinê” ya Emînê Evdal hatiye çapkirin.

Anku ferhengsazên pêşîn yên kurdî ne peyva ”ferheng” lê peyva ”xebername” li ferhengên xwe kiriye. ”Xeber” li vê derê bi wateya ”peyv, gotin, qise, kelîme” hatiye bikaranîn, wek di gotina ”xeber dan = axiftin, qise kirin” de, ne bi wateya ”nûçe, dengûbas” û bi taybetî jî ne bi manaya ”dijûn, sixêf”.

Yekem cara ku peyva ”ferheng” di navê ferhengeke kurdî de hatiye bikaranîn, li gor agahiyên me ”Ferhenga kurdî-rûsî” ya Qanatê Kurdo ye ku li Sovyetê hatiye weşandin. Heman salê beşa yekem ji ”Ferhengî Xal” ya Şêx Mihemed Xal e ku bi soranî li Başûrê Kurdistanê derketiye. Piştî çend salan, sala 1967 yekem li Bakurê Kurdistanê jî yekem ferhenga ku peyva ”ferheng” di navê xwe de bi kar aniye, ”Ferhenga Khurdî[7]-Tirkî” ya Mûsa Anter, derket.

Ji wê pê ve teqrîben di navê hemû ferhengên kurdî de peyva ”ferheng” hatiye bikaranîn. Lê di soranî de di navê kêm ferhengan de peyva ”wişename” hatiye bikaranîn ku ji peyvên ”wişe” (peyv, bêje, kelîme) û paşgira ”-name” hatiye. Ew bi zelalî ”kurdîkirina” peyva farisî ”vajename” yan jî peyva almanî ”Wörterbuch” e.[8]

Lê di soranî de jî, bi taybetî di nav kurdên Rojhilata Kurdistanê de, peyva ”ferheng” heta niha jî her bi wateya ”kultûr” tê bikaranîn. Di soraniya nivîskî de jî gelek caran wisa tê kirin. Bo nimûne, eger di Wîkîpediya soranî de mirov li peyva ”ferheng” bigere, ew dê mirovî bibe ser rûpelekê ku behsa kultûrê, ne behsa ferhengan, dike.[9]

Di kurmancî de jî peyvên wek bêjename û peyvname di hinek nivîsan de tên dîtin ku li ber vajename ya farisî, wişename ya soranî yan jî li ber peyvên hinek zimanên ewropî (bo nimûne almanî Wörterbuch yan swêdî ordbok) hatine çêkirin. Lê haya me jê nîne ku ew nav heta niha li ti ferhengên kurmancî yên çapkirî hatibin kirin.

 

Gelo peyva ”ferheng” bi kêrî navê ferhengan nayê?

Ji ber ku peyva ”ferheng” di farisî û li Rojhilata Kurdistanê bi wateya ”kultûr” jî tê bikaranîn, hin kes dixwazin peyva ”ferheng” bi kar neînin. Ew heta idia dikin ku peyva ”ferheng” wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” nade û divê bi wê wateyê neyê bikaranîn.

Lê eger em li pey wateya eslê peyvê biçin, ”ferheng” wateya ”kultûr”ê jî nade û ew wateya ”pêşvekişandin, pêşkişandin”, wek ku li jor hatiye isbatkirin.

Tiştê giring ne ew e ka “ferheng” bi sedsalan yan bi hezarsalan berî niha bi çi wateyê bi kar dihat lê ew e ka ”ferheng” niha di nav piraniya xelkê de çi wate wergirtiye û çawa tê bikaranîn.

Piraniya ferhengên farisî û teqrîben hemû ferhengên kurdî bi peyva ”ferheng” hatine binavkirin. Di nav kurdan de, ji bilî kurdên Rojhilata Kurdistanê, peyva ”ferheng” tenê bi wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” dinasin û bi kar tînin. Bo peyva ”kultûr” ji xwe ”kultûr” û gelek peyvên din hene.

Wek ku li jor hatiye diyarkirin, peyva bi wateya ”ferheng” di gelek zimanên din de jî yekser ne ji peyvên ”peyv” û ”kitêb” hatiye çêkirin.

Di inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî de bo ”ferhengên hevwateyan” peyva ”thesaurus” tê bikaranîn. Ew ne wateya ”peyv”ê û ne jî manaya ”hevwate”yê nade lê bi eslê xwe ji yûnanî ye û θησαυρός (thēsaurós) wateya ”embar, mexzen, xezîne” dide. Ew yekem car sala 1852 di ferhenga Peter Roget ya bi navê Thesaurus of English Words and Phrases (Xezîneya peyv û biwêjên inglîzî) de hatiye bikaranîn û dûv re li ber wê modelê peyva ”thesaurus” wateya ”ferhenga hevwateyan” wergirtiye – bidin ber peyva ”qamûs” li jortir. Êdî her kes di inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî de ”thesaurus” bi wateya ”ferhenga hevwateyan” bi kar tîne.

Peyva ”ferheng” jî di kurdî baş bi wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” cihê xwe girtiye û bila wisa bimîne.

________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Li vir mebest ji V di “lVk” de vokalek e ku li gor peyva pê ve diguhere û dikare bibe “-lık, -lik, -luk, -lük”.

[2] https://www.waqfeya.com/book.php?bid=3636

[3] Li ser jiyana wî binêrin bi inglîzî https://en.wikipedia.org/wiki/Fairuzabadi yan bi erebî https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D9%8A.

[4] https://dictionary.abadis.ir/dehkhoda/

[5] Bo lîsteyeke ferhengên farisî binêrin: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8Ç%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C

[6] Bo nimûne, Wîkîpediya farisî di bin banê sernavê ”ferheng” de behsa kultûrê dike, ne behsa ”ferhengan”: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF

[7] Herfa H di peyvê de heye û Mûsa Anter wisa xwastiye diyar bike ku K bipif/bihilm/req (bi inglîzî ”aspirated”) e. Anter li ber hemû K-yên bipif wisa kiriye lê li aliyekî din, li ber Ç, P û T yên bipif wisa nekiriye.

[8] Yek ji kêm kesên (û belkî yekem kesê) ku peyva ”wise_name” di navê ferhenga xwe de bi kar aniye Cemal Nebez e ku bi dehan salan li Almanyayê jiyaye û ne dûr e ku ”wişename” wî wergereke yekser ji ”Wörterbuch” ya almanî be.

[9] https://ckb.wikipedia.org/wiki/فه‌رهه‌نگ