Tesîra lerzê li guherîna dengî anku çima nivîsîna wek “kuJtin, lîZtin, serkeVtin” şaş e?

 

Husein Muhammed

Gelo em çima dibêjin ”dikujin” lê ”kuştin” anku di yekê de J lê di ya din de Ş heye? Yan bo çi ”nelîzin” lê ”nelîstin” yanî di yekê de Z û di ya din de S heye? Ji ber çi em dibêjin ”heft” lê ”hevde” anku di ya yekem de F û di ya duyem de V heye? Em dizanin ku peyva ”pezkûvî” ji peyvên ”pez” û ”kûvî” lê sebeb çi ye ku di axiftina bilez de ew wek ”peskûvî” tê gotin? Di peyivîna bilez de heta ”ez têm” dibe ”es-têm”. Li aliyekî din, ”qesd” ya erebî di kurdî de di devê xelkê de dibe ”qest” yan ”qezd” û ”isbat” dibe ”izbat, îzbat”.

Di dengnasiyê de mebest ji ”lerz”ê lerizîna yan nelerizîna perdeyên dengî ye. Perdeyên dengî[1] hin perde yan beten in ku li serê gewriyê hene û livandina wan alîkariya çêkirina dengan dike. Cih û awayê dengên konsonantan eynî ne, bo nimûne yê dengên ”b, p” yan ”g, k” lê di dema çêbûna ”b” û ”g” de perdeyên dengî dilerizin lê di çêkirina ”p” yan ”k” de perde nayên lerizandin. Konsonantên ku perdeyên dengî dilerizînin bi navê ”bilerz” tên nasîn. Konsonantên ku perdeyên dengî nalerizînin jî, ”bêlerz” in.

Konsonantên bilerz yên kurdî ev in: b, d, g, z, j, ẍ, v, c û varyantên wan, bo nimûne ”ḅ ẓ”. Hevberên wan yên bêlerz di kurdî de ev in: ”p, t, k, s, ş, x, f, ç” û varyantên wan, bo nimûne ” ṕ, ṭ, ḉ”.

Tabloya bêlerz û bilerzên kurdî[2]

bêlerz	p	t	k	s	ş	f	ç	x, q
bilerz	b	d	g	z	j	v	c	ẍ[3]

Dengrêziya kurdî

Husein Muhammed

Peyv ji kîteyan (kiteyan, heceyan, bi inglîzî syllable) pêk tên. Peyv dikare yekkîteyî be, wek ”av”, dukîteyî be wek ”bi-rin” yan pirrkîteyî be wek ”gi-han-di-bû-yê”. Her parçeyeka peyvê, ya ku mirov dikare lê bêhna xwe bide berî ku parçeya din ya peyvê bibêje, kîte ye.

Mebest ji dengrêziyê birêzkirina dengan di kîteyan de ye. Navê dengrêziyê bi navneteweyî ”fonotaksî” yan ”fonotaktîk” e, bi awayê xwe yê inglîzî ”phonotactics” ji yûnaniya kevn ”phōnḗ ” (deng) û ”taktikós” (rêzkirin). Li gor qeyd û bendên dengrêziya her zimanekî, birêzkirina hin dengan li pey hev mimkin e û hin jî ne mimkin e. Bo nimûne, di kurdî de ”s” û ”t” dikarin li destpêka peyvê hebin (”stêr, stem, standin”) lê ”n” û ”d” nikarin dest bi ti peyvekê bikin (*ndêr, *ndem, *ndandin – di vê nivîsê de stêrka * nîşana wê ye ku ew form nîne yan ne mimkin e). Lê li dawiya yan nava peyvê hem ”st” û hem jî ”nd” dikarin hebin: ”mast, rast, ristin” û ”çend, çandin, bilind”.