Rêzimanîbûn – peydabûna teşeyên rêzimanî

 

Husein Muhammed

Rêzimanîbûn (gramatîkalîzasyon, bi inglîzî grammaticalization) di zimannasiyê de navê wê diyardeyê ye ku tê de peyvên binaverok (navdêr û lêker) dibin pirtik yan peyvikên rêzimanî (wek daçek, pirtik, peyvikên demî yan pasîviyê…)

Bo nimûne, peyvika ”dê” wek nîşana dema bê di hevoka ”tu dê çi bikî” de bi eslê xwe ji lêkera ”divê” kurt bûye. ”Divê” bi xwe peyveke watedar û naverokdar e lê ”dê” ya di hevoka me de bi tenê bêwate û bênaverok e. Bi heman awayî peyva inglîzî ”will” berê maneya ”divê, dixwaze” dida lê niha wek peyvika çêkirina dema bê tê bikaranîn. Wek ”divê” ya kurdî – ku kurt bûye û pêşî li gor devokan bûye ”dê, vê, wê” û dawiyê bûye ”ê” jî (wek ”tu ê çi bikî) – wisa ”will” ya inglîzî jî di axiftinê de dibe ”’ll”: ”I will go” (Ez dê biçim) > ”I’ll go” (Ez ê biçim).

Lêkera ”bûn”ê xwedî naverok e: ew hebûnê, mewcûdiyê, peydatiyê, jiyanê, îmkanê û hwd. diyar dike. Ew û formên wê yên çemandî wek peyveke serbixwe li kar in. Bo nimûne, ”ew mamosta bû, ez kurd im”. Lê di heman demê de lêkera ”bûn”ê bûye rêzimanî jî û wek pirtikekê demî yan kesî li kar e:

• ew çû-bû
• ez hat-im

PEYVSAZÎ BI DUBAREKIRINÊ

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 3

Husein Muhammed

Di kurdî û gelek zimanên din de jî hin peyvên nû bi alîkariya dubarekirina peyvên heyî tên çêkirin. Em ê ji vî awayê çêkirina peyvan re bibêjin dubarekirin (bi inglîzî reduplication).[1]

Dubarekirin dikare temam anku kamil be (full reduplication) yan jî pişkî anku beşî be (partial reduplication). Di dubarekirina temam de peyva serekî bi temamî tê dubarekirin lê di dubarekirina pişkî de tenê beşek ji peyva bingehîn tê dubarekirin.

 

1. Dubarekirina temam

Di dubarekirina temam anku kamil (full reduplication) de peyva serekî bi temamî tê dubarekirin:

Di kurdî de dubarekirina temam dikare xwerû be (pure), binavber be (medial) yan jî bidûvik be (final).

T û D wek nîşana demên borî

Husein Muhammed

Lêkerên T yan D li dawiyê

”Dît, hat, ket / keft, bijart, biraşt, mêt, got, girt, gihişt/ gehişt, şûşt, nixamt…”

Mirov dikare lîsteyeke gelek dirêj ya peyvan bide ku tê de –T li dawiya lêkera di demê borî yê sade de ye.

”çand, bizdand, tirsand, peqand, elimand, stand / stend, xwand / xwend…”

Em dikarin lîsteyeke teqrîben bêdawî ya peyvên D di dema borî ya sade de li dawiya wan bidin.

Di heman demê de ew rehên dema borî ne anku mirov dikare paşpirtikên kesî li dû wan zêde bike:

–          ”(ez) hat-im, (tu) ket-î, (me/we/wan) bijart-in… (te ez) bizdand-im, (min tu) tirsand-î, (me ew) ne-stand-in”.

Dîsa ew eynî rehên bi T/D ev peyv rehên demên din jî yên borî ne:

1)      Dema borî ya berdewam

•  ”(ew) di-hat, (ez) di-ket-im, (wan tu) ne-di-bijart-î, (we ew) ne-di-mêt-in… (wan ew) di-tirsand, (wî) ez di-bizdand-im, (wê) tu di-elimand-î…”

2)      Dema borî ya dûdar

• ”(ew) hat-iye, (ez) ket-ime, (wan tu) ne-bijart-î, (ew) ne-mêt-ine…”

3)      Dema borî ya çîrokî

• ”(ew) hat-ibû, (ez) ket-ibûn, (wan tu) ne-bijart-bûyî…, (min) çand-ibû, (tu) ne-tisand-ibûyî, (ew) elimand-ibûn…