Hevalên derewîn di navbera kurdî û tirkî de

Husein Muhammed

Di zimannasiyê de mebest ji hevalên derewîn (bi inglîzî false friends) ew peyv in ku di du yan çend ziman an lehceyan de bi temamî wek hev an jî teqrîben wek hev hene lê maneya wan bi herdu zimanan an herdu lehceyan ne wek hev e.

Bo nimûne, peyva kurdî ”bar” di kurdî de maneya ”tiştên ku tên hilgirtin an raguhastin” (bi inglîzî ”load, burden”, bi tirkî ”yük”) e. Di inglîzî de jî peyva ”bar” hene lê di wî zimanî de ew maneya ”tiştên tên hilgirtin” nade lê wateya ”meyxane, bîrxane, cihê vexwarina madeyên alkoholîk” dide.[1]

Di zimannasiyê de ”bar” ya kurdî ya bi maneya ”tiştên ku tên hilgirtin an raguhastin” û ”bar” ya inglîzî ya bi wateya ”meyxane, bîrxane” hevalên derewîn in ji ber ku ew bi ser ve (bi deng û nivîsîna xwe) wek hev in an pir nêzîkî hev in lê bi wate anku maneya ne wek hev in.

Me di nivîseke pêştir de bi berfirehî behsa hevalên derewîn di lehce û devokên kurdî de (bi taybetî di navbera kurmancî û soranî de) kiriye û ew nivîs dikare ji vê derê were xwandin:

https://zimannas.wordpress.com/2015/12/14/hevalen-derewin-di-kurmanci-u-sorani-de/

Di vê nivîsarê em ê lîsteyeke ”hevalên derewîn” di navbera kurdî û tirkî de bidin. Li aliyê çepê em peyva kurdî pêşkêş dikin û li ber wê jî maneya wê bi kurdî didin. Li aliyê rastê jî em ”hevala wê ya derewîn” ya tirkî didin û maneya wê jî bi kurdî pêşkêş dikin.

Rehnas – ferhenga etîmolojî ya kurdî

BIKARANÎNA VÊ FERHENGÊ

Husein Muhammed

Ev ferhenga etîmolojiyê anku ferhenga Rehnas hewl dide li gor rê û rêbazên zimannasî, dengnasî û zimannasiya dîrokî reh û rîşên etîmolojî yên peyvên kurdî vekole. Heta ku mimkin bûye, ferhenga Rehnas vekolînên berî xwe jî li ber çavan girtine. Di ferhengê de tenê etîmolojiya peyvan hatiye dan, ne wate û bikaranîna wan.

Berevajî hin ferhengên din yên etîmolojî yên kurdî, Rehnas idia nake û hewl nade eslê biyanî yên peyvên kurdî wek kurdî bide. Eger bi ihtimalên zanistî û zimannasî hin peyvên kurdî bi eslê xwe erebî, tirkî, farisî, ermenî, ewropî bin, em vê qebûl dikin. Eger di vî warî de dîtinên Rehnasê ji yên ferhengên din yên heyî yên etîmolojî yên kurdî cuda be, mesele ne ew e ku haya me ji wan ferhengan nîne lê mesele ew e ku bi qenaeta me ew ferheng şaş in loma em idia nakin ku filan peyv bi eslê xwe kurdî ye tevî ku em dizanin ku ew ferhengên din wisa idia dikin jî.

Di ferhengê de wek prensîp me hewl daye ku etîmolojiya peyvên hemû zaravayên kurdî bidin. Lê bo ku mesele dirêj nebe, rêzkirina wan bi piranî li gor formên wan yên kurmancî ye. Bo nimûne, mirov dikare di ferhengê de etîmolojiya peyva soranî “kirdin” yan ya zazakî “kerdene” jî bibîne lê bo peydakirina etîmolojiya wan divê mirov biçe “kirin” ya kurmancî. Di lêgerîna elektronîkî de helbet mirov dikare yekser li “kirdin” yan “kerdene” jî binêre.

Ji ber hin pirsgirêkên teknîkî, herfên kurdî yên taybet anku Ç, Ê, Î, Ş, Û ji hevberên wan yên sade anku C, E, I, S, U di rêzkirinê de nehatine cudakirin. Loma bo nimûne peyva “şar” di rêzkirinê de li nêzîkî peyva “sar” e û berî peyva “ser” e tevî ku adeten di ferhengan de hemû peyvên bi S dest pê dikin berî hemû peyvên bi Ş dest pê dikin tên. Lê di lêgerîna elektronîkî de mirov dikare yekser li peyva dixwaze bigere û di lêgerînê de ev pirsgirêka teknîkî ne problem e.

Dîsa ji ber pirsgirêkên teknîkî ji peyvên ku bi nivîsîna xwe wek hev in lê bi mane û etîmolojiya xwe ji hev cuda ne, mixabin tenê yek ji etîmolojiyên wan hatine rêzkirin.

Etîmolojiya peyvên di ferhengên berî niha ji aliyê min ve di Wîkîferhengê de jî hatine rêzkirin û dikarin li wê derê jî bên dîtin.

Di ferhengê de pêşî peyvên serbixwe hatine rêzkirin û li dawiyê jî etîmolojiya hin paşgiran peyda dibe. Li pey wan jî lîsteyeke peyvên biyanî di erebî de û lîsteyeke peyvên biyanî jî di tirkî de hatine bicihkirin.

Li dawiyê jî du nivîsarên li ser du babetên berdewam berbehs hene: mijara peyvên kurdî di tirkî de û meseleya peyvên kurdî di Quranê de.

Vekin û bixwînin!

Kurmancî, soranî, zazakî… ziwan yan dîyalekte?

Bi kurmancî |  Türkçe

_______________________

Nuştox: Husein Muhammed[1]

Açarnayox: Hasan Aslan

Tirêm kurdî ziwanêk a yan zî çend ziwan ê? Tirêm kurmancî, soranî, hewramî, zazakî… heme dîyalektê eynî ziwanî yê yan zî çend ziwanê eynî malbat ê?

Tirêm kurdîya ke bi elifbêya latînî nusîyena bi kurdîya ke bi elifbêya erebî nusîyena ya yan zî bi kurdîya ke bi elifbêya krîlî nusîyayêne ya eynî ziwan ê yan zî çend ziwanê pê ra cîya yê?

Tirêm çi şertan gore merdim vano ke di awayê ziwanî eynî ziwan ê (mîsal kurmancî û soranî) la di awayê bînî ziwanê pê ra cîya yê (mîsal soranî û farisî)?

Tirêm sebeb û faktorê hesibnayîşê di awayanê ziwanî sey di ziwanê xoserî yan zî sey di dîyalektê eynî ziwanî çi yê? Tirêm merdim şeno bi qeyd û bendanê ziwannasî nê tesnîfkerdişî bikero yan zî tirêm tay şert û mercê muhîmêrî estê?

Peyvên biyanî di tirkî de

 

Husein Muhammed

 

Kurtegotinek

Di qonaxa avakirina ferhengeke etîmolojî ya zimanê kurdî de gelek caran hatime rexnekirin ku “hemû peyvên kurdî wek biyanî” diyar dikim. Ev ne rast e lê rast e ku piraniya peyvên kurdî – wek yên her zimanekî din jî – ji zimanên din hatine. Piraniya peyvên hemû zimanan bi eslê xwe ne ji wî zimanî ne.

Bo diyarkirina vê rastiyê, ez ê ferhengokeke etîmolojî ya peyvên tirkî bikim. Herwiha bi heman awayî min ferhengokeke etîmolojî ya peyvên erebî jî amade kiriye. Bi vê dixwazim bidim diyarkirin ku di her zimanî de peyvên biyanî hene û gelek in.

Di vê lîsteya xwe ya kurt de tenê hin peyvên tirkî yên ji zimanên din wergirtî pêşkêş dikim. Mebesta min ne ew e ku lîsteyeke temam pêşkêş bikim: peyvên biyanî yên di tirkî de ne tenê ev in. Lê ev wek nimûne hatine diyarkirin. Giranî li ser peyvên ji zimanên îranî ye ji ber ku yên erebî û ewropî tên zanîn ku di tirkî de biyanî ne lê yên îranî bi qasî ku hewce ye nayên zanîn.

Min bi piranî peyvên wisa bijartine ku piraniya xwendevanan texmîn dikin ku bi eslê xwe tirkî ne. Min peyvên ku her kes dizane bi eslê xwe erebî yan jî ewropî ne (wek bank, radyo, muzîk, televizyon, Internet…), min li derveyî vê lîsteyê hiştine.

Kurmancî, soranî, zazakî… ziman an zarava?

Husein Muhammed

Bi zazakî | Türkçesi

Gelo kurdî zimanek e yan jî çend ziman in? Gelo kurmancî, soranî, hewramî, zazakî… hemû lehceyên eynî zimanî ne yan jî çend zimanên heman malbatê ne?

Gelo kurdiya bi alfabeya latînî tê nivîsîn li gel kurdiya bi alfabeya erebî tê nivîsîn yan jî bi kurdiya ku bi alfabeya krîlî dihat nivîsîn re eynî ziman in yan jî çend zimanên ji hev cuda ne?

Gelo li gor çi şertan mirov dibêje ku du awayên zimanî eynî ziman in (bo nimûne kurmancî û soranî) lê du awayên din zimanên ji hev cuda ne (bo nimûne soranî û farisî)?

Gelo sebeb û faktorên hesibandina du awayên zimanî wek du zimanên serbixwe yan jî wek du lehceyên heman zimanî çi ne? Gelo mirov dikare bi qeyd û bendên zimannasî vê sinifandinê bike yan jî gelo hin şert û mercên giringtir hene?

Watewergirtin anku mirov çawa trênan direvîne, sinoran dibezîne û dibe stêr?

Kovara Kanîzar, hejmar 4

Husein Muhammed

Carekê li benda hevalekî xwe yê bi eslê xwe ji Bakurê Kurdistanê bûm. Dema me ya diyarkirî hat lê ew hê diyar nebû. Paşî telefona min kir û yekser got: “Qusûra min nemêzîne. Min trên revand.”

Ez bi carekê ecêbgirtî û behecî mam. Gelo karê vî kesî, ku ez wek camêrekî miskîn û aram dinasim, bi revandina trênan ve çi ye?

Piştî bîskekê mesele ron bû: ew negihiştibû trênê, trên berî wî bi rê ketibû û loma ew dereng mabû.

Sebebê ecêbgirtîbûna min ew e ku ez peyva “revandin” bi maneya “tiştek yan kesek bi xwe re birin û revîn” fehm dikim (bi inglîzî kidnap, abduct, seize, hijack…) Berê li ba me, eger kur û keçekê ji hev hez bikira lê malbata keçikê bi zewaca wan razî nebûba, kurî keçik digirt û ji malbata wê dûr dixist û li xwe dida mehrkirin. Me ji vê re “revandina bûkê” yan “bûkrevandin” digot.

Lê hevalê min ê bakurî “revandin” di gotina xwe de bi maneya “jê man, negihiştinê” (bi inglîzî to miss, to be late for something) bi kar anîbû: Min trên revand (ez negihiştim trênê, ez ji trênê mam, berî ku bigihim trênê ew bi rê ket).

Bikaranîna revandinê bi vê maneya negihiştinê, jê dereng man ji kurdên ne ji Bakurê Kurdistanê re xerîb e. Gelo çima?

Em çima kurdî li ber xwe dikin çiyayekî asê?

Husein Muhammed

Tiştekî aşkera û diyar e ku hemû kurd di fehmkirina ji hev de zehmetiyê dikêşin. Mebesta min li vê derê ne dîtinên siyasî, civakî yan dînî ne. Ez behsa zehmetiyên zimanî dikim.

Zehmetiyên fehmnekirina ji zimanê hev di nav kurdan de baş tê nasîn û gelek caran tê behskirin. Hin sebebên vê tênegihiştinê gelek tên dubarekirin: 1) hebûna lehceyên cuda û 2) hebûna alfabeyên cuda.

Helbet ew herdu sebeb jî tesîrê li kêmbûna têgihiştinê dikin. Lê bi min ew ne sebebên serekî ne:

• Hebûna gelek lehceyan bi ti awayî ne xusûsiyeteka zimanê kurdî ye: di her zimanî de lehce hene û ew pirr ji hev cuda ne jî.

Gelek peyv li gor devokan diguherin lê piraniya guherînan wisa biçûk in ku tesîrê li ser fehmkirinê nakin. Bo nimûne, di kurmancî de bi maneya ”vê gavê” peyvên wek ”niha, niha, niho, nika, noke…” li kar in. Lê kurmancîaxivên ku bi devoka xwe peyva ”niha” bi kar bînin jî, dikarin bi hêsanî ji peyvên ”niho, nika, noke” fehm bikin.

Gelo tirkî peyv ji kurdî wergirtine?

Husein Muhammed

 

Gelek caran ereban û bi taybetî jî tirkan hem zilm û neheqî û hem jî qerf û tinaziyên xwe bi zimanê kurdî kiriye. Heta vê dawiyê, gelek ji zimannasên (yan zimannenasên) tirk û bi taybetî jî siyasetvanên wan heta itiraf jî bi hebûna zimanê kurdî nekiriye.

Ji aliyê tirkan ve heta hin hewlên nîv-zanistî jî hatine dan daku biselmînin ku zimanê kurdî ji aliyê etîmolojî ve di rastiyê de ne ti ziman e.

Bo nimûne, Tuncer Gülensoy bi ferhengoka xwe ya bi navê Kürtçenin etimolojik sözlüğü (”Ferhenga etîmolojîk ya kurdî”, Enqere 1994) tê dikoşe isbat bike ku hemû peyvên kurdî di rastiyê de ji tirkî, erebî yan jî ji farisî ne. Ev ne cara yekem e ku wî wisa hewl daye. Wî ferhengokeke berî vê jî amade kiribû. Di vê çapa yekem de, wî heta navê ”kurdî” jî li ferhengokê nekiriye lê navê wê kiriye Doğu Anadolu Osmanlıcası (”Osmaniya Rojhilata Anadolê”, Enqere 1986).

Bo nimûne, her peyva ku di kurdî û farisî de wek hev be, Gülensoy dibêje ku ew ji farisî û malê farisî ye. Helbet her zimannasê destpêker jî dizane ku di zimanên xizm û lêzim de bi sedan yan hezaran peyvên wek hev hene. Piraniya wan ne zimanekî ji yê din wergirtine lê malê wan herdu zimanan in, wek mîrat ji serdemekê mane ku dayika wan herdu zimanan yek bû yan jî ew herdu ziman lehceyên eynî zimanî bûn. Di tirkî û azerî de, di erebî û îbrî de, di frensî û îtalî de, di inglîzî û almanî de jî bi hezaran peyvên wek hev hene. Lê mirov nabêje ku tirkî ew peyv ji azerî wergirtine yan erebî ji îbrî yan frensî ji îtalî yan inglîzî ji almanî yan jî berevajî.

Hewldanên wiha bel û beloq di nav tirkan de hene. Lê di rastiyê de piraniya zimannasên tirk ji êrişkirinê zêdetir di meseleya kurd û kurdî de bêdengî û terkexemî bijartiye. Bi gotineke din, ew qenc-xirab behsa kurdan û kurdî nakin.

Berevajî vê bêdengiya qelemşorên tirkan, kurd bi xwe gelek behsa tirkan û zimanê wan dikin. Ji kurdîhezên kurdînivîs bigire heta kurdên kurdîjibîrkirî yên bilbilên zimanê tirkî, gelek caran qerf û henekên xwe bi zimanê tirkî û sextetiya wî dikin. Dibêjin ku tirkî ne-ti-ziman e, her peyvek ji derekê hatiye wergirtin û wisa zimanekî bêesil pê hatiye avakirin.

Kanîzar 1: Repertuara zimanî û afirandina edebî – Nirxandineke zimannasî li ser edebiyata kurmancî ya hevçerx

Ergin Öpengin

1. Destpêk

Nivîserê kurd[1] yê li Kurdistana bakur û li Tirkiyeyê xwedanê repertûareke[2] pirzarî û pirzimanî ye ku ew repertûar ji ber şertên dîrokî-civakî-siyasî di guherîneke daîmî û bilez de ye. Nivîserekî[3] kurd ê asayî bi devoka gund û herêma xwe dizane û pê emel dike, bi kurmanciya nivîskî/standard dizane û pê emel dike û herwiha bi tirkî jî dizane û pê emel dike. Lê şiyan û zanyariyên wan ên bi van du zimanan di nav têkiliyeke asîmetrîk û nayeksan de şikl digirin, lewre kurdî, wek zimanê bindest, di çarçoveyeke tengtir de tê bikaranîn û, nisbet bi tirkî, îmkanên ji bo pêşxistina wî gelek kêmtir in. Pirsa me li vir ew e ka repertûareke wiha têkel, aloz û laseng çawa tesîrê li afirandina edebî ya bi kurdî dike. Bi gotineke din, em dê bi perspektîfa zimannasiyê lê binêrin ka wate, binyad û avaniyên zimanî yên di repertûara zimanî ya nivîserê kurd de bi çi awayan li qalibê deqeke edebî werdigerin.

Me ji bo pêdaçûnê romana Otobês ya Yunus Eroğlu hilbijart, ku berhemek e ji edebiyata kurmancî ya hevçerx. Carinan ji Pêşbaziya Çîrokên Neqediyayî ya Şener Özmen û ji çend deq û berhemên din jî nimûne hatine wergirtin. Her du berhem jî di nav deh salên dawî de hatine nivîsîn û repertûara zimanî ya nivîseran, ji bilî zar û devokên kurdî, bi kêmî ji kurdî, tirkî û îngilîzî şikl girtiye û nivîser di heman demê de karê wergêranê jî dikin.

Hemû nivîsarê bixwînin.