Close

“Dil” û “heart” anku guherîna zimanan

Husein Muhammed

Muhammed_08-09-01_001_väri-iso-682x1024

Peyva inglîzî ”heart” (bixwîne: ”hart”) maneya ”dil” ya kurdî dide. Anku ew herdu peyv hevwate ne.

Di peyva kurdî ”dil” û hevwateya wê ya inglîzî ”heart” de ti deng û herfên wek hev nînin. Lê dîsa jî em ê di vê nivîsê de hewl bidin bibînin ku ew eslen eynî peyv in, ji eynî peyva proto-hindûewropî (maka zimanên hindûewropî) ya bi maneya ”dil” in. Lê piştî ku zimanên hindûewropî ji hev belav bûne û kurdî û inglîzî bi hezaran salan ji hev vebirrî mane û guherîne, di encamê de eynî peyv wisa guheriye ku li aliyekî bûye ”dil” ya kurdî û li rexê din jî bûye ”heart” ya inglîzî.

Lê dîsa jî em ê bi nimûneyan hewl bidin diyar bikin ku ”dil” û ”heart” bi rastî ji eynî peyvê peyda bûne. Bo pesindkirina vê idiaya xwe, em ê hewceyî pêşkêşkirina gelek mînakan bin. Lê bi van mîsalan em ê bikarin gelek guherînên dîrokî yên zimanên hindûewropî jî destnîşan bikin.

Hemû nivîs li vê derê ye:  ”Dil” û ”heart” anku guherîna zimanan (pdf)

Aforîzma II

Husein Muhammed

Husein

Ev aforîzma ji rojnivîskên min yên salên (2003 – 2008) ne:Ev ne felsefe ye. Ev çend belçimên daran in ku difiroşim ji ber ku eger belaş bidim, kes naxwaze.

***

Mirovên mezin bi ramanên xwe hezaran mirovan têr dikin lê bi xwe birsî dimirin.

***

Mirov tek heywan e yê ku bi xwe rekeha (qefesa) xwe çêdike.

***

Xwezî evîna ku bi carekê di du dilan de peyda dibe, di heman demê de ji herdu dilan miribûya jî.

***

Heta ev dinya neruxe, kes qedirê wê nizane.

***

Bi perdeya xweziyan xwe neniximîne daku xwe ji xebatê bidî paş.

***

Ti gel bêyî faşîzmê rizgar nebûye.

***

Xwedê xemgîn e ku em ji Wî ditirsin.

***

Eger du mirov hevfikir bin, yek ji wan zêde ye.

***

Kurd dijûn û xeberan li serokên xelkê dibarînin lê ti rexneyan li yên xwe tehemil nakin.

***

Bi hezaran gerîlayan xwe da kuştin di cenga ku Serokî tê de pêlavên xwe jî pîs nekirin.

***

Eger li sedemên xirabiyê bigerî, dûr neçe. Ji xwe dest pê bike.

***

Çîroka xweş bingehê xwe ji rastiyê digire lê hewceyî derewan e.

***

Eger bawerî çiyayan bilivîne, xaniyê me dê biherife.

***

Dinya wiha ye lê dîsa me nevê ku em jê rizgar bibin.

***

Feqîr bi qirûşên xwe yên mayî jî Biheştê dikirin lê kes garantiyê nadiyê.

***

Bo min bibêje ka rastî çi ye, ez dê bibêjim te: Ehmeq!

***

Rojek dê were ku Bakurê Kurdistanê dê bibe dewletek serbixwe û zimanê wê yê fermî dê tirkî be.

***

Hefsarê Hîtlerê xwe bernede!

***

Berê nivîskarên pirtûkan dibûn navdar, niha tenê pirtûkên navdaran tên xwendin.

***

Hindî ku min gotinên bêhiş digotin, xelkê baş guhdariya min dikir.

***

Serok biryara şerî dide ji ber ku ne ew lê bi sedan hezaran camêrên din dê şerrî bikin.

***

Piştî kuştina rastgoyan, mirov baştir derewan dibîne.

***

Mirov wek hêkan in. Qelpikê wan neşkînin daku bêhna wan ya genî jê neyê.

***

Tenê jiyan dikare mirovî bike nivîskar.

***

Dema ne swerxweş bim, dikarin bi çiyayan ve hilkevim. Lê eger serxweş bim, dikarim çiyayan bilivînim.

***

Mirov hewceyî tenêtiyê ye daku bibe hişmend. Lê mixabin berî ku tenêtî mirovî bike hişmend, pirraniya xelkê teslîmî bêhişiyê dibin.

***

Yar, min bi carekê venexwe û serxweş nebe!

***

Eger li dinyayên din jîndar hebin, ew ne wisa bêaqil in ku xwe bi me bidin nasîn.

***

Dêbab zarokên xwe xwedî dikin, zarok dêbabên xwe biaqil dikin.

***

Tenê dewlemend dikarin bibêjin ku pare ne giring e.

***

Çend melayan ji pirtûkekê zêdetir xwendine?

***

Dema ku ti rêyan nebînî, yekê c_êke.

***

Zilm e ku zanistvan azmûnên xwe li ajelan dikin. Bila li siyasetvanan bikin.

***

Xwedê xweşî û zewq dane. Yê ku wan red bike, Xwedayê xwe jî red dike.

***

Mirov bi pirtûkekê nabe nivîskar lê bi dehan jî ne.

***

Azadî ew e ya ku mirov hest pê dike. Ne ew daxwiyanî ne yên ku tên xwendin. Ew xwendina daxwiyaniyan e.

***

Xewn û xeyal xweşiya jiyana niha li ber mirovî tehl dikin.

***

Ti car ji gundê xwe derneket lê dîsa jî pirr dinyadîtî bû.

***

Homo sapiens: mirovê bêhiş.

***

Her îdeolojî ji serê kesek qehirî afiriye.

***

Mirovbûn tê çi wateyê?

***

Keleh û zinar jî diruxin lê nivîsên hezarsalî her dimînin.

***

Tenê dikarî bi wêrankirina xelkê dewlemend bibî.

***

Serokên me çareyên sade hene lê rewş aloz e.

***

Min ti kes bi qasî nivîskaran ji rastiyê dûr û veqetiyayî nedîtiye.

***

Rastiya jiyanê teknefesiyê (astimê) dide min.

***

Yê ku xwe bo xatirê qehbikekê bide kuştin, qehreman e.

***

Pêşî rastgoyiyê biceribîne – paşî rêyên din.

***

Dilopa di deryayê de nizane ku rondikek ji çavê min e.

***

Edebiyat mirovî ji gelek janan rizgar dike lê jana afirandinê dijwartir dike.

***

Naxwazim vê pergalê bi yeke din veguhêzim. Ev têra xwe xirab e.

***

Em naxwazin bizanin ka sûc çi ye, em li sûcdaran digerin daku xwe bi xwîna wan de paqij bikin.

***

Tenê bi xwefiroşiyê dikarî jiyanek xweş bikirrî.

***

Ew di pîşeyê xwe de pirr bilind bû heta ku ji zinarê daket.

***

Bêguman bo her dermanî derd heye.

***

Gelek baş e ku Marks êdî najî. Eger ew bijiya, ew dê dijî marksîzmê biaxiviya.

***

Zarokên xwe ne tenê bo xwedîkirina xwe mezin bike.

***

Desthilatê du erk hene: xelkê biçewisîne û aşt bike.

***

Aforîzma terkehevok û revok in, bi tenê ne.

***

Bîst salan lê fikirîm daku bizanim ka dinya çi ye. Paşî tê gihiştim ku peyvek e.

***

Rast e ku zanist nikare bersiva her pirsa li ser gerdûn û jiyanê bide. Lê ev nayê wê wateyê ku Xwedê heye.

***

Ne sal lê mirov demê diguherrînin.

***

Dîrok mezlûman dike celad.

***

Xwe baş nanasim loma ji xelkê dipirsim.

***

Rojname gelek giring e – mirov pê bûyerên giring ji bîr dike.

***

Bo dinyayê tenê kesek î lê bo kesekê hemû dinya yî.

***

Welatê me dewlemend e loma em feqîr in.

***

Li karî bêqîmet im. Tenê eger rojekê neçim karî, qedirê min tê zanîn.

***

Mirov naxwazin wek ku Xwedê dibêje bikin. Ew gotina Xwedê li gor kirinên xwe şirove dikin.

***

Diktator: mirovên wek min û te normal.

***

Eger dixwazî di şerrî de têk biçî, herre meydana şerrî. Eger dixwazî bi ser bikevî, rabe çekan bifiroşe.

***

Eger rastgir wisa bikin wek ku dibêjin, ew dê bibin çepgir. Eger çepgir wisa bipeyivin wek ku dikin, ew dê bibin rastgir.

***

Du cûn talanker hene: hin bi kêr û demanceyan dixebitin, yên din bi qanûn û navê Xwedê.

***

Demokrasî ew e ku serokê me dibêjin ew demokrat in û gel bawer dike ku serok rast dibêjin.

***

Her tişt bihagirantir dibe. Tenê mirov her roj erzantir tên firotin.

***

Mirin lingua franca ye – em hemû jê fehm dikin.

***

Çima bi xeyala tiştên neyî dijiyî? Tiştên heyî jî pirr ecêb in.

***

Belkî min helwesta xwe guherîbe lê dîsa jî ez rast im.

***

Em hemû hosteyên jiyana xwe ne. Loma gelek ji me bi xwe bo xwe nîr û zincîran çêdikin û xwe pê asê dikin.

***

Li Kurdistanê çend zevî bo min û te mane daku em xwe bo xatirê wan bidin kuştin?

***

Kêm kes diçûn Biheştê loma min jî berê xwe da Dûjehê.

***

Tu paranoîd bî jî ew dîsa li te digerin.

***

Çima sal wisa kurt in, deqe wisa dirêj in?

***

Demokrasî ew e ku em hemû li gor gotina Serokî bikin.

***

Duayan ji hemû xwedayan bike. Belkî yek ji wan hebe.

***

Îro bikene, sibê dê jiyana te hê jî tehltir be.

***

Îslam heye daku mela meaşê xwe wergirin.

***

Ji pêşerojê netirse – ti car li pêşerojê najiyî.

***

Feqîr nayên hesabkirin. Ew nînin.

***

Berê çande û zimanê me gencîneyên me bûn. Lê niha ew ne lazim in ji ber ku me partî û komele hene.

***

Zêde ramanên xwe xerc neke – daku xelkê te nexapîne.

***

Ma kî heye ku naxwaze hevala jina xwe biceribîne?

***

Divê mirov kirina karên negengaz (nemumkin) paş nexe.

***

Dawiya xirab ji xirabiya bêdawî çêtir e.

***

Tenê ji nav tarîtiyê mirov dikare stêran bibîne.

***

Bi pirsgirêkên xwe bikene ji ber ku xelk jî pê dikene.

***

Bes bifikire, rabe bixebite!

***

Xwe bifiroşe daku bikarî bijiyî.

***

Bi awira pêşîn dikarim bibim evîndar lê nizanim evîndarê kê.

***

Ez gihiştim armancê lê ew ne li wê derê bû.

***

Nivîskar dinivîsin ji ber ku nikarin bijîn.

***

Dîroknas xwe ji dîrokê zanatir dihesibînin.

***

Sê pirtûkên ku min wergerandibûn, hatin weşandin. Min diyarî birayê xwe kirin. Got: ma tu bi xwe nizanî binivîsî loma werdigerînî?

***

şîzofrenî ji tenêtiyê çêtir e.

***

Min soza namûsa xwe dayê. Namûsa min bir û soza min li min vegerand.

***

Piştgirê demokrasiyê be eger bizanî ku dê wisa bi ser bikevî.

***

Welatparêz be – hemû kurdên siyasî bikuje!

***

Heta ku mirov şaş nebe, nikare tiştên negengaz bike.

***

Çapemenî ti tiştî nabêje, her tiştî difiroşe.

***

Eger dewlet zilmê neke, ew çi dewlet e?

***

Heta ku pate ji çavê mirovî neyê vekirin, mirov wî nabîne.

***

Çapemeniya azad dikare serokkomarî lome bike lê nikare dikandarî rexne bike.

***

Wek ku min got, ez qet gotina xwe dubare nakim.

***

Ma bi rastî azadî hêjayî hemû vî bihayî ye yê ku em didin?

***

Encamên nekirinê carine ji yên kirinê jî kembaxtir in.

***

Eger paraşota te venebe, destên xwe bihejîne daku hevalên te xemgîn nebin.

***

Mizgînî bo rojnamevanan: trajediyek mezin qewimiye.

***

Eger dêbabên te bêzarok bûn, ihtimal e ku tu jî nikarî zarokan bînî.

***

Em li ber qedera xwe bêçare ne lê em dikarin tesîrê li qedera xelkê bikin.

***

Baweriya bi mirovan min ditirsîne.

***

Xwedê mejî da me û melayan bikaranîna wî heram kir.

***

Rast e ku civaka me zanistî ye lê mirovên wê nezan in.

***

Êdî hew li rastiyê bigere – derew gelek xweştir in.

***

Ceng pirsgirêkên dinyayê çareser nakin ji ber ku di cengê de hin kes sax dimînin.

***

Wan got ku ez dilsaf im û zû ji xelkê bawer dikim – û min ji wan bawer kir.

***

Carekê min bawer kir ku ez xelet im – lê ez şaş bûm.

***

Nivîskarê baş hertim ji başiya nivîskariya xwe biguman e.

***

Nekirîhiştina qenciyê kirina xirabiyê ye.

***

Gelek kes ji me bo wergirtina taca şerefê dixebitin. Lê piştî ku me ew wergirt, em dibînin ku bo hilgirtinê zêde giran e.

***

Xwekujî xwerexnekirinek rastgoyane ye.

***

Hûn dikarin min bikirrin lê nikarin bibin xwediyê min.

***

Hemû mirovên hişmend li gel min hevbîr in.

***

Gelo ku pare bi îdeolojiyê tên berhevkirin, gelo hingê îdealîst yan materyalîst qezenc dikin?

***

Mirovan gelek tiştên xeternak çêkirine lê ti ji wan wek mîna pîvana demê mirov kole nekirine.

***

Berê ez agnostîk bûm lê niha nizanim bibêjim ka Xwedê heye yan nîne.

***

Îro ew sibe ye ya ku te duhî xem jê dixwar.

***

Siyasetvan ti karî nakin lê di wî karê xwe de pirr biserketî ne.

***

Nizanim bê xişîmî behsa evînê bikim.

***

Min dê bikariya Xwedê bibînim eger dîn ne perdeya di navbera me de bûya.

***

Qenc be – bila tu neyê xelatkirin jî!

***

Ew ji zindanê derket û azadiya xwe li wê derê hêla.

***

Kes nikare tehemila azadbûna xwe ya temam bike.

***

Yê ku tiştekî dibîne û yê ku di tiştekî de fikrekê dibîne, ne bi heman zimanî dipeyivin.

***

Bêdengbûn jî derewkirin e.

***

Em bi pirranî li derveyî xwe dijîn. Eger ne wisa bûya, em dê pirr xemgîn bûna.

***

Xweş e eger mirov wek hevdemiyên xwe bifikire. Ewle ye eger mirov wek yên berî xwe bihizire. Lê talûke ye eger mirov wek serdemên bên birame.

***

Em ne hêjayî azadiyê ne. Eger em hejî azadiyê bûna, em dê azad bûna.

***

Sazişa hunerî li gel serdemê hişkkirina kaniya hunerê ye.

***

Di nav tarîtiyê de her tiştê gewr pisîk e eger tu mişk bî.

***

Eger evînnameya xwe wek daxwaznameyê binivîsî, ihtimal e ku bêt redkirin.

***

Yê ku bi ti tiştî ecêbgirtî nemîne, belkî bihiş be lê bêdil e.

***

Kurdistan xewnek kûr e.

***

Dostê baş xwe zêde nêzîkî mirovî nake.

***

şivanên miletî gelê xwe dikin keriyên bêmejî.

***

Mirovî xweda ji şiklê xwe afirandin.

***

Baştirîn lampe li tarîstanê tên çêkirin.

***

Zêrr girantirîn zincîr e.

***

Eger li pey şopên xelkê biçî, dê şaş bibî. Ger li pey yên xwe biçî, dê li dor xwe bizivirî.

***

Divê mirov hinda bibe daku bikare xwe bibîne.

***

Mirovên ku wek şûşeyan hatibin şkandin, dikarin mirovî biperritînin.

***

Bi edebiyata kurdî dikarî her tiştî bikî lê nikarî zarokên xwe xwedî bikî.

***

Dema ku du ziman digihin hev, her car terciman ne lazim e.

***

Bi tenê dê xweştir bûya, nivîn dê ne wiha teng bûna.

***

Çîroka xwe ji çavên te bo te dixwînim.

***

Xweştir e ku piştî mirina xwe bibim navdar.

***

Hatina dawiya dinyayê dê tek bela û boblet be ku ti kes pê dewlemend nabe.

***

Mirovên req wek hêkan in, dikarin bi asanî bişkên.

***

Çêtir e ku nîv jiyanê bi tevî bijî, ne tev jiyanê bi nîvî bijî.

***

Gotin wek gulan rastiyê diniximînin.

***

Eger rûyê xwe yê rast nîşanî te bidim, dê ji min bawer nekî.

***

Dikarî li çend qetlên di filman de temaşe bikî heta ku tê bigihî ku qetilkirin çareserî ye?

***

Du kes li hîpermarketekê digerin. Herdu jî bi xwe serbilind in: yek ji ber ku dikare wê hemû marketê bikirre, yê din ji ber ku ne hewceyî ti tiştê li wê derê ye. Tu dixwazî kîjan bî?

Read More »

Dengên H di kurdî de

images

Piraniya kurdîzanan bi hêsanî dibînin ku H di peyvên ”her, heval, hêvî, hestî, Hacer, bihar, guh” de (koma 1) ji H di peyvên ” hal, herf, heram, hekîm, hefs, hez (kirin), (pê) hesîn, hîle, Hesen, Hisna, Ehmed, Mihemed, rehm, behs, ruh” (koma 2) cuda ye.[1]

Dengê H wek di koma 1 de bi alfabeya alfabeya kurdî-erebî bi herfa  û dengê H wek di koma 2 de jî bi herfa ‍ح tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de (IPA) dengê koma 1 bi [h] û yê koma 2 jî bi [ħ] anku h û xetek raketî li serê wê tê diyarkirin. Di gelek tîpguhêzî û transkrîsyonan de dengê koma 1 wek “h” û yê koma du jî bi “ḥ” anku h bi nuqteyek li binî tê destnîşankirin.

Read More »

Hevoknasî

Husein Muhammed

Husein

Hevok (riste, cumle, sentence) çend peyv in ku bi hev re ramanekê yan nêrînekê pêşkêş dikin. Bi hevokê mirov dikare, bo nimûne, rastiyekê diyar bike, fermanekê bide yan daxwazekê bike yan jî tiştekî bipirse.

Wek ku ji navê ”hevok”ê jî diyar e, ew çend peyvên hevgirtî ne anku ew komeka peyvan e. Gelo çi cûnên (corên) hevokan hene? Gelo di wê komê de çi endam hene?

Di her koma hevokekê ya mezin de çend komên biçûktir jî dikarin hebin. Em ê navên ”tevok” (clause) û ”komik” (phrase) li wan bikin. Lê gelo ew komên ji hevokê biçûktir çawa bi xwe di koma hevokê de komeka din pêk tînin û çawa ew ji endamên din yên komê vediqetin?

Ev nivîsar hewl dide ku xusûsiyet û taybetmendiyên hevokan diyar bike. Em ê hevokan li gor armancên wan (ragihandin, ferman, pirs, gazî), endamên wan (kirde, berkar, lêker, temamker, pêvek), gera wan (gerguhêz, negerguhêz, rewşî, hevsengî) û avaniya anku struktûra wan (sade, hevgirtî, têkil yan jî hevgirtî-têkil) binasînin.[1]

Read More »

P I R T I K R Ê Z Π(morfotaktîk)

Husein Muhammed

Husein
Me di nivîseke berî niha de behsa dengrêziyê di peyvan de û di nivîseka dî de jî qala peyvrêziyê kiriye. Di nivîsara li ser dengrêziyê de me awayê rêzkirin û rêzbûna dengan (herfan) di peyvan de kiriye û rêzbûnên mimkin, yên berbelav, yên kêm û yên nemimkin berçav kirine. Di vekolîna li ser peyvrêziyê de me diyar kiriye ka peyv di hevokên kurdî de çawa dikevin pey hev û çi rêzbûnên wan mimkin, berbelav, kêm û nemimkin in.Di vê nivîsarê de em ê bala xwe bidin ser pirtikrêziyê (morfotaksî, morfotaktîk, bi inglîzî ”morphotactics”) anku rêza pirtikên rêzimanî di peyvê de. Bo nimûne, gelo li gor çi qeyd û bendan, peyva ”vekirin” dibe ”ve-ne-di-kir-in”? Yan çawa peyva ”çare” dibe ”bê-çare-tî” Yan jî çawa peyva ”şekir” dibe ”têr-şekir-î”?Pirtik li gor cihê xwePirtikên (afîksên, qertafên, bi inglîzî affix) kurdî dikarin li ser sê beşan bên parvekirin:

–          pêşpirtik (pêşgir, prefîks, paşqertaf, inglîzî: prefix)

–          paşpirtik (paşgir, sufîks, ing: suffix)

–          navpirtik (navgir, infîks, infix)

Pêşpirtik pirtikên wisan in ku tên berî peyva xwerû yan rehê peyvê yan jî peyva ku ji xwe hin pirtikên din pê ve hene:

–          bê-av (pêşpirtik + peyva xwerû)

–          ne-got (pêşpirtik + rehê dema borî ji lêkera ”gotin”)

–          ne-xweş-î (pêşpirtik + peyva xwerû + paşpirtik)

–          ne-di-got (pêşpirtik + pêşpirtik + rehê dema borî ji lêkera ”gotin”)

Paşpirtik pirtikên wisan in ku dikevin dawiya peyva xwerû yan rehê peyvê yan jî peyva ku ji xwe hin pirtikên din pê ve hene:

–          av-î (peyva xwerû + paşpirtik)

–          got-ibû (rehê dema borî ji lêkera ”gotin” + paşpirtik)

–          bê-av-î (pêşpirtik + peyva xwerû + paşpirtik)

–          ne-got-ibû (pêşpirtik + rehê dema borî ji lêkera ”gotin” + paşpirtik)

Navpirtik pirtikên wisan in ku dikevin navbera pêşpirtikekê û peyva xwerû yan jî pêşpirtikekê û rehê peyvê:

–          çê-kirin > çê-NE-kirin

–          ve-xwe > ve-NE-xwe

–          negot > ne-DI-got

–          kurt + çîrok > kurt-E-çîrok

Pirtikên çemîner û yên peyvsaz

Mirov dikare pirtikan li gor erk û wezîfeyên wan jî li ser du pişkên mezin parve bike. Hin pirtik çemîner in (inflectional) û hin jî peyvsaz in (derivational).

Pirtikên çemîner bo nimûne rewş, hejmar, cinsê peyvê diyar dikin lê peyvên nû jê çênakin. Bo nimûne:

–          sêv > sêvê, sêvek, sêvan, sêva min

–          kirin > dikim, nake, bike, dikir

Di van nimûneyan de maneya bingehîn (”sêv” yan ”kirin”) her dimîne. Anku pirtikan peyvên nû ji ”kirin”ê çênekirine, tenê hin nuans û rewşên cuda bi pirtikan diyar kirine. Herwiha birra peyvê jî nehatiye guherandin, ”sêv” navdêr e û di haletê ”sêvê, sêvek, sêvan” de jî her navdêr e.

Herçi pirtikên peyvsaz in, ew peyvên nû çêdikin. Bo nimûne, ”bê-” di peyva ”bêxwê” de yan ”-dar” di peyva ”birîndar” de pirtikên peyvsaz in. Ew ne tenê formên çemandî ji ”xwê” û ”birîn” in lê bi maneya xwe jî ji wan cuda ne: ”bêxwê” ne ”xwê” ye lê ”xwarinek e ku ti xwê di nav de nîne”; ”birîndar” ne ”birîn” e lê ”kesek e ku yek yan çend birîn li leşî hene”. Berevajî pirtikên çemîner, pirtikên peyvsaz dikarin herwiha birra peyvê jî biguherînin: ”xwê” navdêr e lê ”bêxwê” rengdêr e.

Pirtik bi navdêran ve

Navdêr (substantîv, nav, ism) dikarin bi taybetî paşpirtikan, lê herwiha pêşpirtikan jî werdigirin. Bi paşpirtikan di kurmancî de mirov dikare hejmar, cins yan diyariyê/nediyariyê yan jî biçûkiya navdêrê eşkere bike:

–          sêv-an

–          heval-a min, heval-ê min

–          heval-ek

–          keç > keç-ik

Bi paşpirtikan mirov dikare herwiha navdêran bike rengdêr:

–          av > av-î

–          reng > reng-în

–          wate > wate-dar

Di heman demê de navdêr dikare çend paşpirtikan wergire (heta çar paşpirtikan li pey hev):

–          birîn > birîn-dar > birîn-dar-î > birîn-dar-î-yek > birîn-dar-î-yek-ê

Navdêr herwiha dikarin bi berfirehî pêşpirtikan jî wergirin:

–          -mal

–          bi-mal

–          pêş-gotin

–          paş-pirtik

–          têr-xwê

–          kêm-xwê

–          ne-mirov

Hemû pêşpirtikên kurmancî di heman demê de peyvikên serbixwe ne jî (bê-, bi-, ne-, pêş-…) Pêşpirtik bi piranî navdêran dikin rengdêr: bêmal, kêmxwê, nemirov… Lê gelek navdêr bi xwe jî ji navdêran hatine çêkirin: pêşgotin, dermal…

Tenê pêşpirtikek bi tenê dikare di eynî demê de bikeve pêşiya navdêrekê. Lê pêşpirtik û paşpirtik dikarin di heman demê de li gel navdêran hebin (di heman demê de paşpirtik dikarin ji yekê zêdetir jî bin lê ev kêm peyda dibe):

–          -mal-î

–          -nav-dar-î

Navpirtik li gel navdêran peyda nabin.

Pirtik li gel rengdêran

Rengdêr (sifet, adjektîv) dikarin paşpirtik yan pêşpirtikan wergirin lê neşên pêşpirtikan bigirin. Bi paşpirtikan mirov dikare ji rengdêran navdêran yan hokeran (adverb, zerf) çêke.

Hin ji paşpirtikên ku dikarin rengdêran bikin navdêr ”-î, -îtî-, -tî, -ahî-” ne.

–          azad > azadî

–          xwedî > xwedîtî

–          ron > ronahî

–          bira > birayetî

Lê piştî ku rengdêr wiha dibin navdêr, ew dikarin pêşpirtikan jî wergirin

–          -xwedî-

Herwiha paşpirtik bo çêkirina pileyên berhevdanê li gel rengdêran tên bikaranîn.

–          baş > baş-tir > baştirîn / baş-tir-în (”Baştirîn” dikare wek xwedî yek yan du pêşpirtikan bê hesibandin.)

Herwiha dijberên rengdêran jî bi pêşpirtika ”ne-” bên çêkirin: ”nexweş, nebaş…”

Sê pirtikên cuda hene ku pê rengdêr dibin hoker: ”-ane / -yane” (azadane, serfirazane), ”-ka” (hêdîka, zûka, dûrka) û ”-ê” ku li gor hin devokan ”-î” ye (piçekê/piçekî, gelekê / gelekî, hindekê/hinekî”).

Hoker pirtikan wernagirin

Hoker ne pêşpirtikan, ne paşpirtikan û ne jî navpirtikan wernagirin.

Hejmar

Hejmar dikarin paşpirtikên yekhejmariyê, pirhejmariyê û rêzîtiyê wergirin:

–          Yekhejmar: ”yekê” (çemandî, mê), ”yekî” (çemandî, nêr) ”yeka/yeke baş” (girêdayî, mê), ”yekê/yekî baş” (girêdayî, nêr)

–          Pirhejmar: ”çaran” (çemandî), ”çarên baş” (girêdayî)

–          Rêzî: ”yekem, pêncem”, ”ya/yê yekê”, ”yên şeşê/şeşan”

Hejmar pêşpirtik yan navpirtikan wernagirin.

Pirtik û cînav

Bi gelemperî ti pirtikan wernagirin. Tarîxiyen hin ji cînavan bi paşpirtikan hatine çêkirin: ”ew > ewê > wê; ew > ewî > wî; ew > ewan > wan”.

Bi hin wateyên taybet carinan bi pirtikan cînav dibin navdêr:

–          ez > ezîtî (ego, egoîzm)

–          tu > bê-tu-yî (”Bêtuyî ne ti jiyan e.” – ”Heke tu nebî, jiyana min bêwate ye.”)

Pirtik bi lêkeran re

Lêker (verb, fiil) ji hemû birrên din yên peyvan zêdetir û piralîtir pirtikan werdigirin. Ew hem paşpirtikan,  pêşpirtikan û hem jî navpirtikan werdigirin:

–          Pêşpirtik: ”DI-got, NE-kir, BI-xwe

–          Paşpirtik: çû-M, çû-BÛN, çû-YE

–          Navpirtik: ve-NE-xwe, ne-DI-got, ra-NA-kin

Bi pirtikan mirov dikare deman, fermanê, bilanî, berdewamiyê, fermaniyê, bilaniyê, neyînîtiyê û kesî li lêkeran zêde bike:

–          Dem yan berdewamî: DI-bêj, DI-got

–          Fermanî: BI-ke

–          Bilanî: BI-kim

–          Neyînîtî: NA-kim, NE-kir

–          Kes: dik-IM, dik-Î, dik-E, dik-IN

Lêker dikarin di heman demê de ji yekê zêdetir pirtikan jî wergirin:

–          Pêşpirtik: NE-DI-got, VE-NE-ke

–           Paşpirtik: çû-BÛ-M

–          pêşpirtik û paşpirtik: BI-ç-IM, NE-k-E

Bi maksîmalî heta du paşpirtik û du pêşpirtik yan sê pêşpirtik û paşpirtikek dikarin di eynî demê de li gel lêkerê bin:

–          VE-NE-xwar-(i)-BÛ-N

–          VE-NE-DI-xwar-IN

Heke ”-i-” ya ”venexwar-i-bûn”ê jî wek pirtik bê hesibandin, hingê heta du pêşpirtik û sê paşpirtik jî dikarin bi hev re eynî rehê lêkerê bigirin.

Rêza pirtikan

Me heta niha behsa wê kiriye ka kîjan birên peyvan dikarin kîjan pirtikan wergirin. Lê gelo heke di eynî peyvê de ji yekê zêdetir pirtik hebin, cihê wan çi ye, kîjan dikevin pêş rehê peyvê, kîjan paş wê û kîjan jî dibin navpirtik?

Li vir em ê qeydên giştî yên pirtikrêziyê pêşkêş bikin:

Rêza paşpirtikan

1)    Paşpirtikên peyvsaz berî paşpirtikên çemîner tên:

  1. birîn-dar-an (”-dar” peyvsaz e, ”-an” çemîner e)
  2. xirabiyek < xirab-î-yek (”-î” peyvsaz e, ”-yek” çemîner e)

2)    Pirtika nediyar ”-ek, -yek” berî pirtikên rewşê yan hejmarê tê:

  1. birîn-ek-ê
  2. xirab-ek-î

3)    Pirtika demî berî ya kesî tê:

  1. çû-bû-m, çû-bû-yî (”-bû-” pirtika demî ye, ”-m- / -yî” pirtikên kesî ne)

Rêza pêşpirtikan

1)    Pêşpirtikên peyvsaz berî paşpirtikên çemîner tên:

  1. ve-di-xwe (”ve-” peyvsaz e, ”di-” çemînera demî ye)
  2. wer-ne-girt (”wer-” peyvsaz e, ”ne-” çemînera neyînîker e)

2)    Pêşpirtika neyînîker berî ya berdewamiyê tê:

  1. ne-di-xwar (”ne-” neyînîker e, ”di-” nîşana berdewamiyê ye)
  2. ve-ne-di-xwar (”ve-” peyvsaz e, ”ne-” neyînîker e, ”di-” pirtika berdewamiyê ye)

Lê di hin devokan de û bi taybetî bi devkî pêşpirtika peyvsaz yekser bi rehê peyvê ve dimîne û pêşpirtikên çemîner berî wê tên: ”di-ve-xwar, ne-ve-xwar, ne-di-ve-xwar / ne-ve-di-xwar”.

Bala xwe bidinê ku pêşpirtika neyînîker ”ne-, na-” gelek caran pêşpirtika demê ”di-” yan ya bilaniyê yan fermaniyê ”bi-” radike:

–          ”kir > ne-kir” lê ”di-kin > na-di-kin > na-kin” û ”bi-ke > ne-bi-ke > ne-ke”

Pêşpirtika ”bi-” ya fermanî / bilanî herdem ji ber ”ne-” ya neyînî radibe lê ”di-” ya demî herdem tenê di dema niha de radibe, di dema borî ya berdewam de ranabe:

–          di-kin > na-di-kin > na-kin (dema niha)

–          di-kir > ne-di-kir > ne-di-kir (dema borî ya berdewam)

Di mijara pirtikan de hêjayî bibîranînê ye ku eynî pirtik dikare di heman demê de çend erk û wezîfeyan bi cih bîne:

–          sêva min

Di vê nimûneyê de pirtika ”a” di heman demê de nîşana yekhejmariyê ye (”sêva min”, ne ”sêvên min”), delîla meyîtiyê ye (”sêva min”, ne ”*sêvê min”), belgeya diyariyê ye (”sêva min”, ne ”sêveka/sêveke min”) û îşareta xwedîtiyê ye (”sêva min”, ne bo nimûne ”sêv bo min”, ”sêv ji min”…).

Husein Muhammed

Read More »

Reva ji stêng û zirkêtkan

Husein Muhammed

Run-away

Min hê ji mêj ve dûrbîna xwe avêtibû û pêlavên min ên şekal ji piyên min bûbûn lê ez her dibezîm û direvîm. Her dibezîm û direvîm lê min qet li pey xwe nedinerî. Tenê vizîna stêng û zirkêtkan delîla wê yekê bû ku min xwe ji destê wan xelas nekiriye û azadiya min hê li dûr e…

Ez her dibezim, bi besta kevirên spî ve hildikevim, di nav tiraşan re tê dikoşim ku meşa xwe bidomînim û di heman demê de pêyê min yê rastê dikeve ser hêkên di hêlîna sûskê de. Ev bi roj û mehan e ku ez li hêlînên kew û sûskan digerim lê niha çend libên hêkan di bin pêyên min ve dizirviçin. Lê niha hêk-mêk nikarin min rabiwestînin; niha artêşa mêşên arayî êrîş aniye ser min û tenê rev di destên min de heye, rev lê belkî ne jêxilasbûn!

Read More »

Evîn û dem

Bijartin û wergerandin: Husein Muhammed

Bringing-Peace-Love-and-Happiness-to-the-world-one-installation-at-a-time.1__880

Aleksis Kivi

Tê bîra min ew geliyê evînê

 

Tê bîra min ew geliyê evînê

– ma dê çawan ji bîrê biçe –

geliyê ez û zeriya xwe lê

di himêza hev de rûniştî

wê roja nerm ya havînê

ya di ber me re dilezî.

Li ber sîbera gûzê

em di nav giyayî de rûniştî bûn

û robarê em li hindavê

li ber tîrojan diteyisî.

Li rexê din yê beravê

pesnelawij bi dengekê bilind

ji peristgehê berz dibûn

û çeng ji warê xwedayan dizengîn.

Û çiyayê dûr

yê li pişt baniyên jorîn

wek biheştê dixwiya

– hemû xewn û xeyalên evînê bûn

ji ber ku yara min

di himêza min de bû

û dengê çengan

ji warê yezdanan dizengî.

Lê bêpêjn bû yara min a şermîn

û berê xwe dida bilindahiyan û rondikek

li gepa wê dibiriqî dema destê min

winda bû nav şeva tarî ya pirça wê.

Wisan bextiyarane me roja xwe

ya evîndaran li geliyî borand,

li ber sîbera gûzê

di himêza hev de rûniştî

û êvara payizê

bi lez di ber me re lezî,

êvara yekşemeka nerm û hênik.

——————–

William Shakespeare

Sonet 18

Ma te bidim ber rojeka havînê?

Tu nerm û narîntir î:

hireba bişkojên delal yên biharê direcifînin

û hevpeymaniya li gel havînê jî kurt e,

çavê esman, roj, jî carinan zêde kel e

û pirî car geşiya wê jî tarî dibe…

Ji bêdestî yan jî li ber çerxa siruştê

wisa kêm dibe bedewiya her tiştî carekê.

Tenê havîna te herdemî ye,

ne diçe û ne jî spehîtiya wê jê dibe

û Mirin nikare bibêje ku li ber sîbera wê

digerî madem di helbesta herherî yî:

Hindî çav bibînin yan dil lê bide,

ev helbest dê bijî û te jî vejîne.

Read More »

Bide pey xewnên xwe!

Husein Muhammed

simyager

”Sîmyager” çîroka xortekî endelûsî yê şivan e ku mal û maliyeta xwe bi cih dihêle û bi pey xewn û xeyalên xwe dikeve. Ew ji Spanyayê ber bi Bakurê Afrîkayê bi rê dikeve û dixwaze xwe bigihîne gencîne û xezîneyekê ku ketiye serê wî ku li ber pîramîdên Misrê li benda wî veşartî ye.

Bi ser ve, di asta fizîkî de, Santiago, lehengê serekî yê romanê, ji Spanyayê xwe digihîne Mexrîbê, piştî demeke dirêj ya karkirinê li wê derê, ji wir jî ber bi Misrê bi rê dikeve û demekê jî neçar e ku bi rê ve li şêngeheke deştê (weha) asê dimîne. Lê di bin ve, di asta felsefî de, ew berdewam di xwe de li xwe digere. Sîmyager, lehengê ku Santiago lê digere û peyda dike, me fêr dike ku gencîneyên zêr û zîvan ne li deşt û çolan, lê di kûraniyên û çalên dilan de veşartî ne. Evîn ew hêz e ku canê cîhanê dixemilîne û dikemilîne. Ger em qenciyê bikin, her tiştê derdora me jî dê qenctir bibe.

Nivîskarê brezilyayî Paulo Coelho bi leza bayekî cihekî bilind ji xwe re di nav hezkirîtirîn nivîskarên cîhanê de girtiye. ”Sîmyager” (O alquimista, 1988) navdartirîn romana wî ye û heta niha tek pirtûka wî ye ku li kurdî hatiye wergerandin. Di heman demê de ew wergerandîtirîn berhema nivîskarek hê zindî ye jî. Lê Coelho (bixwîne: Koêlyo) bi gelek romanên xwe yên din jî tê hezkirin, bi taybetî (Li ber çemê Piedra rûniştim û girîm” (Na margem do rio Piedra eu sentei e chorei, 1994), ”Veronika birryar dide bimire” (Veronika decide morrer, 1998), ”Şeytan û sitî” (O demônio e a srta, 2000), Zahir (O Zahir 2005) û ”Yê biserketî bi tenê ye” (O vencedor está só, 2008).

”Sîmyager” ji aliyê Zeynel Abidîn [Han] (ku divê bi Zeynel Abidîn Zinar/Kaya re neyê tevlihevkirin!) ve li kurdî hatiye wergerandin û ji Weşanên Evra li Almanyayê belav bûye (çapa yekem 2003, ya duyem 2004). Nehatiye diyarkirin ka pirtûk, ku bi portugalî (portekîzî) hatiye nivîsîn, bi rêya kîjan zimanî hatiye kurdîkirin. Lê ji zimanê romanê dixwiye ku ew ji ber wergera tirkî hatiye wergerandin. Ji awayê nivîsîna navê hin kes û cihan jî herwiha diyar dibe ku wergera tirkî jî ne yekser ji portugalî lê bi rêya frensî hatiye kirin û wan navan (ku bi pirranî erebî ne) li gor rastnivîsîn frensî di wergera tirkî û ya kurdî de cih girtiye.

Wergerandina romana ”Sîmyager” li kurdî hewldaneke hêja û hejî pesndanê ye. Wergêr Zeynel Abidîn bi karê xwe eşkere kiriye ku zimanê kurdî bêasteng bi kêrî ramanên felsefî û alegorîk jî tê. Mixabin wergêr carinan zêde daye pey mentiqa zimanê tirkî û bi taybetî jî di peyvên ji erebî deynkirî de li cihê ku di tirkî de dengê ”ü” tê nivîsîn wî ”û” ya kurdî bi kar aniye (*mûmkûn, *mûkemmel, *mûhteşem, *mûşawir) tevî ku ew dengê tirkî û yê kurdî gelek ji hev cuda ne û di kurdî de ”u” dê pirr maqûltir ba (mumkun, mukemmel, muhteşem, muşawir). Lê ji ber hin kêmasiyên rêzimanî û bi taybetî rastnivîsiyê divê mirov xwe ji xwendina vê romana bihagiran venedize û bêpar nehêle.

Paulo Coelho: Sîmyager. Werger: Zeynel Abidîn [Han]. Evra, Berlîn 2004. 160 rûpel.

Têkbiriyên îro serfirazên sibê ne

Bertolt Brecht 1898–1956

Bertolt Brecht

Neheqî îro bi gavên jixwebawer pêş dikeve.
Zordar cihê xwe xweş dikin da ku dehhezar salan serdestiyê bikin.
şidet dide bawer kirin: tiştê heyî dê bimîne.
Ti dengek jî nayê ji bilî dengê serdestan
û li bazaran neheqî dibêje: ev hê destpêk e.

Gelek ji bindestan niha dibêjin:
têkoşîna me dê ti car bi ser nekeve.
Lê yê ku nemiribe, bila ti car nebêje: ti car!
Tiştê bêguman ne bêguman e.
Tiştê heyî namîne.
Piştî ku serdest axivîn,
dora peyivîna bindestan e.

Kî diwêre bibêje: ti car!
Ma berdewamiya zordariyê ji kê ye? Ji me bi xwe ye.
Perçiqandina zordariyê bi kê ye? Ew jî bi me bi xwe ye.
Yê ku bêt xistin, dê rabe!
Yê ku hinda bûbe, dê li ber xwe bide!
Ma çi dikare wî zeft bike yê ku rewşa xwe fehm kiribe?
Ji ber ku têkbiriyên îro dê serfirazên sibê bin
û “ti car ne” ev e: hê îro!

wergerandin: Husein Muhammed

Ya ku bihar û dar bi hev re dikin

Pablo Neruda

tumblr_mh4xr4Zzk11rgao3jo1_500

Hez dikim wê li gel te bikim ya bihar û dar bi hev re dikin
Spêdê ta êvarê bi her ronahiyê dilîzî.
Tu bi nazikî tê, xwe radipêçî nav gul û gulavê.
Pirrtir î ji vî serê spî
yê mîna wîşiyek tirî her roj di dest min de.

Ji gava min ji te hez kiriye êdî naşibî ti kesî.
Ka ez te danim nav gurzên gulên zer.
Kî navê te bi tîpên mijî
li nav stêrên başûr dinivîse?
Wey, ka rê bide bînim bîra te ka çawan bûyî
dema hê nebûyî.

Ji nişkê ve ba dest bi zûrînê dike û li pencereya min ya girtî dide.
Esman torrek tijî masiyên tarî ye.
Li vir hemî ba hevrikiyê dikin, hemî.
Baran xwe vedişelîne.
Read More »

Back to top