پەیڤرێزی

 

نڤیسین: حسێن موحەمەد

تیپگۆهەرین ژ لاتینییێ: دیار عەبدولعەزیز

 

ھەڤۆک (رستە، جوملە، سەنتەنجە) ژ پەیڤان (کەلیمەیان) پێک تێن. د ھەڤۆکەکێ دە دکارە یەک، دو، سێ یان – وەک پرەنسیپ – بێھەژمار پەیڤ ھەبن:

١)

١ا) چوو.

١ب) وەرە مالێ!

١ج) تە کی دیت؟

١د) بلا ئەو ژی سبێ ب تە رە بێن باژاری.

ئانکو ھەڤۆک دکارە کورت، درێژ یان ناڤینی بە. ئانکو مرۆڤ دکارە ھەما-ھەما ب دووڤدلی (کەیفی، ئختیاری، ئاربترارلی) پەیڤان ل ھەڤۆکێ زێدە بکە یان ژی ژێ کێم بکە. لێ مرۆڤ نکارە پەیڤەکێ ل ھەر جھێ ھەڤۆکێ زێدە بکە. بۆ نموونە، ئەڤ ھەڤۆکێن ل ژێر ل گۆر کورمانجیا گشتی خەلەتن:

–                * مالێ وەرە!

–                * دیت کی تە؟

–                * تە دیت کی؟

–                * دیت تە کی؟

–                * باژاری سبێ بلا ئەو ژی ب تە رە بێن.

گەلۆ چما ھەڤۆکێن وھا د کورمانجی دە نایێن قەبوولکرن؟ بۆ چ ئەم دبێژن کو ئەو خەلەتن؟

بەرسڤ پەیڤرێزییە: ھن پەیڤ ل جھێ خوەیێ د ھەڤۆکێ دە نەھاتنە دانین لێ ل جھێ ھن پەیڤێن دنن. ب گۆتنەکا دن، د ھەڤۆکێن نموونە دە پەیڤ نە د رێز و رستا خوە دە نە.

لێ گەلۆ ئەڤ رێزا پەیڤان د ھەڤۆکێن زمانێ مە دە چ نە؟ گەلۆ ئەمێ بکارن وان رێزکان پەیدا و دیار بکن؟ گەلۆ ئەو رێزک ھەردەم وەک ھەڤن یان ژی دگوھەرن؟ ھەکە بگوھەرن، ل گۆر چ قەید و بەندان دگوھەرن.

ئەڤ نڤیسار دێ ھەول بدە بەرسڤا ڤان پرسان بدە. ئەڤ ڤەکۆلین ل سەر پەیڤرێزیێ (word order)یە. ئانکو ئەڤ نڤیسار ل سەر رێزا پەیڤان د ھەڤۆکان دە دسەکنە. بەری نھا مە نڤیسارەک ل سەر دەنگرێزیێ نڤیسیە کو قەید و بەندێن رێزکرنا دەنگان د پەیڤ و کیتەیان دە ڤەدکۆلە.

بەری کو ئەم خوە بگھینن پەیرێزیا ھەڤۆکێن تەمام، دڤە ئەم ژ کۆمکێن (فرازێن) کورتتر دەست پێ بکن. گەلۆ د کۆمکێن کو ژ دو پەیڤان پێک تێن دە رێزا پەیڤان چاوایە؟ بۆ نموونە، چما ئەم دبێژن “برایێ من” و نە “*یێ من برا” تەڤی کو، بۆ نموونە، ب ئنگلیزی مرۆڤ دبێژە “می برۆتھەر” (یێ من برا). دیسا ئەم ب کورمانجی دبێژن “ل مالێ” لێ، بۆ نموونە، ب ترکی مرۆڤ دبێژە “evde” (ev: مال، -de: ل) ئانکو “مال-ل”.

Kovara Kanîzar, hejmar 8

 

Vekin û bixwînin!

_____________

Sernivîsar:

Zimannasî bi berfirehî

Dîsa kerem bikin hejmareke kovara xwe Kanîzarê, xwandevanên delal. Vê carê jî em çend vekolînên dirêj û hin nivîsarên kurttir bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî belav dikin.

Husein Muhammed vê carê dest avêtiye navên hejmaran û hejmarsaziyê di zimanê kurdî de. Ew di 50 rûpelan de hejmarên bingehîn yên kurdî li gel varyantên wan yên devokî û etîmolojiya wan dide nasîn. Vekolîna wî ya dirêj li ser hejmaran dê di hejmara dûv vê de jî berdewam be. Ew di vê hejmarê de herwiha li ser peyvên malbatî û xizmatiyê û herwiha li ser etîmolojiya wan jî dinivîse.

Di vê hejmarê de em sê vekolînan bi wergerên wan diweşînin. Vê carê jî Hesen Qazî beşek ji kitêba Peter Trudgill ya li ser zimannasiya civakî wergerandiye soranî û em wê bi alfabeya kurdî-latînî belav dikin. Newzad Hirorî nivîsara zimannasê navdar D. N. MacKenzie bi navê ”Koka zimanê kurdî” li kurmancî wergerandiye. Mahir Dogan nivîsareke Husein Muhammed ya bi navê ”Peyvên me ji kû tên?” wek ”Çekuyê ma kotî ra yenê?” wergerandiye zazakî.

Di vê hejmarê de jî em du nivîsarên zimannasî yên bi inglîzî belav dikin. Yek jê vekolîneke Sinan Zeyneloğlu, İbrahim Sirkeci û Yaprak Civelek ya li ser zimanguhêziyê anku destberdana ji zimanekî û qisekirina êdî bi zimanekî din di nav kurdên Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê de ye. Nivîsara din ji Muhemedreza Behadur e ku vekolîneke li ser hevoksaziya kevirnivîsa navdar ya Darayê Mezin yê hexamenişî ye û li Bêhistûna Kirmaşanê ye.

Wek carên din jî, ev hejmar jî cih dide nasandin û nirxandina du kitêbên li ser zimanê kurdî, yeke nû û yeke kevn. Berhema nû ferhenga soranî-kurmancî-tirkî ya Abdullah Ekici ye. Kitêba kevn jî yekem rêziman û ferhengoka zimanê kurdî ya bi zimanekî ewropî ye ku sala 1787 ji aliyê Maurizio Garzoni ve bi îtalî hatiye nivîsîn. Kanîzar ne tenê wê dide nasîn lê herwiha tevahiya wê kitêbê pêşkêşî xwandevanên xwe dike.

Kanîzar vê carê du xebatên zibareyî anku bi hevkarî pêşkêş dike. Yek ji wan li ser peyvên ”karîn, şiyan, şe kirin, tiwanîn” û varyantên wan yên devokî ne ku di berhevkirin û berhevdana wan de me ji şarezatiya sê camêran sûd wergirtiye: Ali Bayraklı (kurmanciya Konyayê), Hasan Aslan (zazakî) û Muhemmed Teqevî (kurmanciya Xorasanê). Xebata din jî ferhengoka zimanê zarokan e ku me bi alîkariya koma Zimanê Kurdî ya li ser Facebookê amade kiriye.

Di vê hejmarê de em herwiha ferhengokeke matematîkê ji Zagros Haco diweşînin.  Wek di hejmarên din de, vê carê jî em dîsa ferhengoka xwe ya zimannasiyê anku Zarnameyê berfirehtirkirî belav dikin.

Kerem bikin bixwînin û ji bîr nekin bo Kanîzara xwe binivîsin!

kovarakanizar@gmail.com

_________________________

Naveroka hejmara 8

Sernivîsar

Zimannasî bi berfirehî, r. 2

Husein Muhammed

Hejmar û hejmarsazî, r. 4

Nasandin

Ferhengeke soranî-kurmancî-tirkî, r. 56

Peter Trudgill (wergêr: Hesen Qazî)

Ziman û cinsî komelayetî, r. 59

Zimanê zarokan

Ferhengoka peyvên zarokan, r. 77

Karîn, şiyan û tiwanî
û hevrehên wan di zarên kurdî de, r. 80

N. Mackenzie (wergêr: Newzad Hirorî)

Koka zimanê kurdî, r. 85

Maurizio Garzoni

Rêzimana kurdî  ji sala 1787, r. 107

H. Muhammd (açarnayox: Mahir Dogan)

Çekuyê ma kotî ra yenê?, r. 110

Malbat

vekolîneke peyvnasî, r. 120

Zagros Haco:

Ferhengoka matematîkê, 147

Zeyneloğlu, I. Sirkeci, Y. Civelek

Language shift among Kurds in Turkey, p. 162

 Muhammedreza Bahadur:

Sentential logic in Behistun Inscription, p. 187

Zarname

Ferhengoka peyvên zimannasî, r.  193

 

Vekin û bixwînin!

 

 

 

Saxtiman Dese le Kurdî Kirmaşanî

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 3

Řizgar Behadur

We baweř Çamskî[1] (1957) sîntaks yanî pey birdin we şîwey duris bîn saxtiman[2] cumłe. Wextî kesîg bitüenî we zwan xwey xas qise bikey û cumłeyl durisîg büşî yanî xerîk e le ser bineway qanûneyl zwan xwey qise key. Bełam eger le merdim bipirsîm çün cumłe duris bû kesîg nîetüenî xas cwawman biyey, çün ewan lerbarey zwan zanyarî agahane neyrin.

Herkes bî ewey xuey bizanî gi çiştîg derbarey zwan xuey zanî, yanî zanist naagahaneyg lebarey zwan dîrî. Îme tüenîm le řî qizawet merdim lebarey zwan pey we qanûneyl zwan biweym.

Eřa nimûne binûřin e î cumłeyle:

• Meryem daştya kitaw xuenya.

1. *Kitaw daştya Meryem xuenya.
2. *Xuenya daştya kitaw Meryem.

ç. *Kitaw Meryem xuenya daştya.

1. *Meryem xuenya daştya kitaw.

 

• Elî xerîk e çû eřa mał.

1. *Xerîk Elî e çû eřa mał.
2. *E xerîk mał eřa çû Elî.

ç. *Mał eřa e xerîk Elî çû.

1. *Eřa mał e Elî çû xerîk.
2. *Çû Elî mał xerîk e eřa.
3. *Eřa e çû mał Elî xerîk.

Le î nimûneyle cumłeyl bîsitare xassaxt[3] in, yanî her Kurdzwanîg ki zwan dałigî xuey xas zanî î cûr cumłeylîg üşî ya we řas zanîdeyan, bełam cumłeyl sitaredar gensaxt[4] in, yanî le naw qisey merdim î cumłeyle peyda nîewn û we î xatire sitaredar bîne.

Hełbet xassaxtî[5] û gensaxtî[6] îş dereceylîg dîrî, yanî biřîg le cumłeyl herçend xassaxt nîn, bełam le layen merdim üşiryen û ta endazeyg qabił qebûl in.

• ?Daştya kitaw xuenya, Meryem.

1. ?Eřa mał, Elî xerîk e çû.
2. ?Elî eřa mał xerîk e çû.

Herçen î cumłey bane binkul xassaxt nîn, bełam çün merdim manayan famin, tüenîm büşîm ta endazeyg qabił qebûl in. Îme eřa ye nîşan biyeym cumełeyg binkul xassaxt nîe ya şik dîrîm xassaxt bû le nîşany pirsyar (?) istifade keym.

Hîçkam le îme le medrese destûrzwan Kurdî nexuenîme û le mał îş î baseyle eřaman nekirdine. Dey çün tüenîm büşîm cumłeyg le řü qanûneyl zwan Kurdî duris neüe û gensaxt e? Cwawegey ewe se îme insan îm û zwan îş beşîg e le zat insan.

We qewł Çamskî (1965), herkam le îme le naw zeyniman Wesîley Yadgirdin Zwan[7] dîrîm. Delîl î qise îş ewe se, minał le herkûrey dinya bû zwan yad girî û gişt minałeyl îş teqrîben le yey sin zwanyan tekmîlew bû. Yanî minał wegerd zwan nîetyey e dinya bełam wextîg hat e dinya werewere zwanîg yay girî. Eřa nimûne minał Kirmaşanî yad girî le düay’ daştya’ bayed büşî ‘xuenya’ û inca le lay xueyw tüenî büşî ‘daştya xuenya’ Kurdî Kirmaşanî e bełam ‘daştya xuenî’ Kurdî Kirmaşanî nîe.

Wey xatire wextîg xerîk îm sîntaks zwanîg şîwe keym, twaym ew çişteyle ki eřa nimûne yey Kurd Kirmaşanî we şîwey naagahane derbarey zwan xuey zanî desnîşan bikeym. Yanî zanyarîeyl îme lebarey sîntaks yey zwan le qizawet merdim le ser qabił qebûl bîn ya qeyrqabił qebûl bîn cumłeyl pîşnehad kirya tyen. Yanî le îre kar îme tenya tewsîf zanist ew qisekereyle se, ne ye ki büçîm ewan bayed çü qise biken.

Wextîg dîrîm pitekeney zanist zwanî kesîg keym, bayed hûşman bû le ew qiseyle çewpûşî bikeym ki merdim le wext mesî, gîjî, şeketî, xew ya serzwan girdin üşiney. Çün îme le îre haym e şûn zanist zwanî ne kirdey zwanî.

 

Zêdetir bixwînin!

Hevoknasî

Husein Muhammed

Hevok (riste, cumle, sentence) çend peyv in ku bi hev re ramanekê yan nêrînekê pêşkêş dikin. Bi hevokê mirov dikare, bo nimûne, rastiyekê diyar bike, fermanekê bide yan daxwazekê bike yan jî tiştekî bipirse.

Wek ku ji navê ”hevok”ê jî diyar e, ew çend peyvên hevgirtî ne anku ew komeka peyvan e. Gelo çi cûnên (corên) hevokan hene? Gelo di wê komê de çi endam hene?

Di her koma hevokekê ya mezin de çend komên biçûktir jî dikarin hebin. Em ê navên ”tevok” (clause) û ”komik” (phrase) li wan bikin. Lê gelo ew komên ji hevokê biçûktir çawa bi xwe di koma hevokê de komeka din pêk tînin û çawa ew ji endamên din yên komê vediqetin?

Ev nivîsar hewl dide ku xusûsiyet û taybetmendiyên hevokan diyar bike. Em ê hevokan li gor armancên wan (ragihandin, ferman, pirs, gazî), endamên wan (kirde, berkar, lêker, temamker, pêvek), gera wan (gerguhêz, negerguhêz, rewşî, hevsengî) û avaniya anku struktûra wan (sade, hevgirtî, têkil yan jî hevgirtî-têkil) binasînin.[1]