Sorani Kurdish in English

Wheeler M. Thackston

Sorani Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings and Vocabulary (pdf)

Kurdiya Soranî: Rêziman, kurtenivîsên bijartî û ferhengok (pdf, bi şirovekirina inglîzî).

 

Ji heman nivîskarî herwiha:

Kurmanji Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings and Vocabulary (pdf)

Kurdiya kurmancî: Rêziman, kurtenivîsên bijartî û ferhengok (pdf, bi şirovekirina inglîzî).

 

Kurmanji Kurdish in English

Wheeler M. Thackston

Kurmanji Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings and Vocabulary (pdf)

Kurdiya kurmancî: Rêziman, kurtenivîsên bijartî û ferhengok (pdf, bi şirovekirina inglîzî).

 

 

 

Kêmkirin û zêdekirina kîteyên peyvan

Husein Muhammed

Kerem bikin li van çend peyvan binêrin:

• ba, çav, dest, heyşt[1]

Peyvên wiha yekkîteyî anku yekheceyî ne. Mebest ji yekkîteyîtiyê ew e ku ev peyv divê di gotin û bilêvkirinê de bi carekê bên gotin û mirov nikare wan di gotinê de parçe-parçe bike. Bo nimûne, mirov nikare wan di axiftinê de wiha bibêje:

• *b-a, *ça-v /ça-v, *, des-t/de-st/d-est,

Sebeb ew e ku di van peyvan de tenê vokalek (vowelek, vawilek, herfeke dengdêr/”bideng”) heye. Vokalên kurdî ev in: a, e, ê, i, î, o, u, û. Her peyva ku tenê dengek û tenê carekê hebe, hingê ew peyv yekkîteyî ye.

PEYVÊN YEKKÎTEYÎ

Piraniya peyvên xwemalî yên xwerû yên kurdî di rewşa netewandî de yekkîteyî ne.

Li vê derê mebest ji ”xwemalî” peyvên bi eslê xwe kurdî/îranî/hindûîranî/hindûewropî ne ku wek mîras ji kurdî re mane û kurdî ew ji zimanên din wernegirtine.

Merem ji ”xwerû” jî peyvên wisan in ku ne ji du yan zêdetir peyvan pêk hatine û ne jî pêşgir an paşgir ketine ber wan.

Bo nimûne, ev peyv xwerû û xwemalî ne:

• av, berx, car, çar, dev, êş, germ, her, jan, kes, lal, mêr, na, pênc, rast, şeş, tav, û[2], zik…

Gava ku ew pêşgir an paşgirên çemandinê/tewandinê yan peyvsaziyê digirin, ew dibin peyvên dukîteyî yan pirkîteyî. Bo nimûne:

• a-vê, ber-xan, ca-re-kê…

PEYVÊN DUKÎTEYÎ

Hinek ji peyvên xwemalî û xwerû dukîteyî ne. Bo nimûne:

• a-gir, ba-ran, ha-vîn…

Herwiha piraniya lêkerên kurdî wek ku dukîteyî (yan sêkîteyî) bin, dixuyin. Bo nimûne:

• gir-tin, da-yîn, di-zîn…

Lê di rastiyê de ev formên lêkeran ne xwerû ne. Formên wan yên xwerû rehên wan yên demên neborî (demên niha û bên) in. Bo nimûne:

• -gir-, -d-[3], -diz-

Wek:

• di-gir-e, di-gir-in
• bi-d-e, bi-d-in
• ne-diz-e, ne-diz-in

Rehên wan yên demên borî bi zêdekirina yek an hin dengan ji rehê demên niha tên çêkirin[4]:

• -gir- + t > -girt-
• -d- + a > -da-
• -diz- + î > -dizî-

Hejmara peyvên dukîteyî yên bi rastî xwerû û xwemalî di kurdî de bisinor e.

Gelek peyvên ku niha wek peyvên xwerû dixuyin jî, tarîxiyen ne peyvên xwerû ne lê encamên ji du peyvan an jî ji peyvekê û pêşgir an paşgirekê ne. Bo nimûne:

• “bi-lind” tarîxiyen ji “berz” + paşgira dîrokî “-ind”
• ”bi-zin” tarîxiyen ji ”*biz” + paşgira dîrokî ya mêkirinê ”-in”
• ”-zivir-” (rehê dema niha ji lêkera ”zivirîn”) tarîxiyen ji pêşgira dîrokî ”zi-” + ”-ger-” (> *-ver-”)
• ”gundor, gindor” tarîxiyen ji peyveke ”gund-” ya bi wateya ”gilovir, girovir, gilor”, bidin ber ”gun”, di zimanên îranî yên kevn de ”gund” + paşgira ”*-or”.

Herwiha rehê gelek lêkerên transitîv (gerguhêz, têper) jî dukîteyî dixuye. Lê tarîxiyen ew rehên transitîv yên dukîteyî bi piranî ji rehê intransitîv (negerguhêz, têneper) bi zêdekirina ”-în-” çêbûne. Bo nimûne:

• -ger- (rehê dema niha yê ”gerîn”) > -gerîn- (rehê dema niha yê ”gerandin”)

Rehê lêkerên transitîv yên ku hevberên xwe yên intransitîv yên ji eynî rehê etîmolojî nînin, bi piranî bi xwe jî yekkîteyî ne. Bo nimûne:

• -çîn- (rehê dema niha yê ”çandin” – hevbera instransitîv nîne.)
• -kuj- (rehê dem niha yê ”kuştin” – hevbera intransitîv ”mirin” ne ji eynî rehê etîmolojî ye.)

Çend rehên transitîv yên dukîteyî yên peyvên xwemalî hene:

• -firoş- (rehê dema niha yê lêkera ”firotin”)
• -nivîs- (rehê dema niha yê lêkera ”nivîsîn”)[5]
• -avêj- (herwiha -avê-, rehê dema niha yê lêkera ”avêtin”)
• -avix- (rehê dema niha yê lêkera ”axiftin, axivîn”)

Ew ne ji rehên intransitîv hatine çêkirin ji ber ku ti hevbereke wan ya intransitîv nîne. Lê tarîxiyen ew jî ne peyvên xwerû ne.

Di rastiyê de ”-firoş-” ji pêşgira îranî ya kevn ”fre-” + peyva îraniya kevn ”wexş” anku ji ”fre-wexş” hatiye çêkirin. Heman pêşgira ”fre-” di hinek peyvên niha yên îranî de bi awayê ”fer-” tê dîtin: ”ferman, ferheng”. Ev herdu peyv jî niha wek peyvên xwerû dixuyin lê di rastiyê de peyvên pêkhatî n ene: fer-man, fer-heng.

Herwiha ”-nivîs-” jî pêşgira dîrokî ya ”ni-” ya bi wateya ”jêr, xwarê” + ”*pîs-” e û wateya ”jêr xîç kirin, jêr xet kirin”. Heman ”ni-” bo nimûne di peyvên wek ”nivistin, niştin, rû-niştin, nişîv…” de jî maye.

Rehên ”-avêj-” û ”-axiv-” jî ji paşgira dîrokî ya îraniya kevn ”a-” + ”*-vêj-” û ”*-xiv-” hatine çêkirin anku ew jî tarîxiyen ne xwerû ne.

Rehê demê niha yê lêkera intransitîv ”gihiştin, gehiştin” di hin devokan de ”-gih-, -geh-” anku yekkîteyî ye û rehê hevbera wê anku rehê lêkera ”gihandin, gehandin” jî bi zêdekirina ”-în-” li rehê instransitîv çêbûye anku ”-gihîn-, -gehîn-” e.

Lê di hinek devokan de jî ”-gihêj-, -gihîj-” e anku dukîteyî ye. Ev wek istisnayeke ji rêbaza yekkîteyîtiya rehên instransitîv dixuye. Lê sebeb ew e ku ew reh bi xwe tarîxiyen di rastiyê de ne xwerû ye lê bi ihtimaleke mezin ji peyva ”geh, gih” anku ”cih” e anku ew reh bi xwe peyveke ji peyveke xwerû çêkirî ye.

Bêguman hejmareke mezin ya peyvên din jî yên xwerû hene ku di kurdî de tên bikaranîn û dukîteyî ne. Lê gava ku mirov li etîmolojiya wan vekole, dê bi hêsanî bibîne ku ew bi eslê xwe peyvên biyanî ne tevî ku bi sedan salan e di kurdî de tên bikaranîn. Bo nimûne:

• kitêb, qelem, defter, qanûn, silav…
• şekir, petat/kartol, savar…

Herwiha rehê gelek lêkerên intransitîv jî dukîteyî ye. Bo nimûne:

• -se-kin- (rehê ”sekinîn”)
• -xe-bit- (rehê ”xebitîn”)
• -be-til- (rehê ”betilîn” anku “westîn”)

Lê gava ku mirov li etîmolojiya peyvên wiha vekole, dê bibîne ku peyvên wiha bi eslê xwe ne xwemalî ne anku ne peyvên kurdî/îranî/hindûîranî/hindûewropî ne. Piraniya wan ji zimanên samî ne, di pratîkê de ji erebî yan ji aramî hatine wergirtin.

PEYVÊN XWERÛ Û XWEMALÎ YÊN SÊKÎTEYÎ?

Hinek peyvên xwerû anku bêpêşgir û bêpaşgir û nepêkhatî/nedariştî yên sêkîteyî di kurdî de tên bikaranîn. Bo nimûne:

• kom-pû-ter, te-le-be, sî-ne-ma…

Lê wek ku tê zanîn, ev peyv bi eslê xwe biyanî ne. Tevî ku di kurdî de ew wek peyvên xwerû bixuyin jî, di zimanên jêder de piraniya wan ne xwerû ne lê ji hinek peyvên din hatine çêkirin. Bo nimûne:

• “kompûter” ji inglîzî “computer” ji “compute + -er”
• “telebe” ji erebî ji rehê ”t-l-b-“

Gelo ti peyvên xwemalî yên xwerû yên sêkîteyî hene?

Wek ku me li jor diyar kir, hejmara peyvên xwemalî yên xwerû yên dukîteyî jî gelek bisinor e anku kêm e.

Peydakirina peyvên xweyû yên sêkîteyî test û azmûneke hê jî dijwartir e.

Yek ji peyvên xwemalî yên ku belkî were bîra gelek kesan peyva “zivistan” e. Ew bi rastî jî peyveke sêkîteyî ye:

• zi-vis-tan

“Zivistan” wek peyveke xwerû dixuye ji ber ku mirov nikare wê kurttir bike û dîsa jî peyveke watedar jê bimîne.

Lê wek ku ihtimalen xwandevan dê pê bihese, li dawiya peyva “zivistan” heman paşgira “-stan, -istan” heye ku bo nimûne li dawiya peyvên wek “gulistan, Kurdistan” jî heye. Eger em li dijwateya “zivistan”ê anku li peyva bi wateya “havîn” ya farisî binêrin, em ê bibînin ku ew “tabistan” e ku dîsa “-stan, -istan” li dawiya wê ye jî. Wek ku tê zanîn, “tab” bi farisî tê wateya “tav” anku “tabistan” bi wergera xwe ya herfî dibe “tavistan”.

Di rastiyê de “havîn” herwiha bi kurdiya başûrî (anku feylî, kelhurî, kirmaşanî) jî “tawistan” e lê niha bi piranî kurt bûye û bi awayê “tawsan” tê gotin.

Peyva “zivistan” di zazakî de niha bi awayê “zimistan” û di farisî de jî bi şêweyê “zemistan” (farisiya derî) û “zêmêstûn” (farisiya tehranî) ye. Lê di zimanên kevn yên îranî û di zimanên din yên ewropî de, yên ku hevrehên peyva “zivistan” parastiye, ew peyv bi awayê “zime-, zima-, hima-…”[6] ye anku “-stan” li dawiyê nîne.

Anku hem “zivistan” ya kurmancî, “zimistan” ya zazakî û hem jî “zemistan, zêmêstan, tabistan” yên farisî di rastiyê de ne peyvên xwerû lê peyvên dariştî ji peyva “*zime-“ û paşgira “-stan” in. *Zime- di îraniya kevn û proto-hindûewropî de hem wateya “zivistan” û hem jî manaya “sar” dida. Wek ku tê zanîn M di kurmancî de gelek caran dibe V, bo nimûne: kurmancî “nav, dav, gav…” lê zazakî/farisî “nam-, dam-, gam-“.

Bi berfirehî tê zanîn ku paşgira “-stan” wateya “cih, war, zevî, milk, mesken, welat” dide, bo nimûne “gulistan” (zeviya gulan) û “Kurdistan” (welatê kurdan). Lê em dizanin ku “-stan” di peyvên “zivistan, zimistan, zemistan” û “tabistan, tawistan/tawsan” de wateya “cih, war, welat” nade.

Di rastiyê de eslê peyva ”-stan” lêkera proto-hindûewropî *steh- e ku wateya “sekinîn, rawestîn” dide. Ew di peyva kurdî “rawe-ST-în, rawe-ST-andin” bi xwe de jî peyda dibe. Heman peyva proto-hindûewropî ji latînî wek “status” bi riya fransî wek peyvên “estate” (milk), “state” (dewlet; rewş) û “status” (statû) ketiye inglîzî jî. Bala xwe bidinê ku “state” di inglîzî de jî hem wateya “dewlet” (~ welat) û hem jî manaya “rewş, hal, weziyet” dide.

Piştî redkirina xwerûtiya peyva “zivistan”, bi rastî jî nivîserê vê lêkolînê bi xwe ne haydar e ku ti peyveke xwemalî û xwerû ya sêkîteyî di kurdî de peyda dibe.

Heta eger yek an çend peyvên xwemalî yên xwerû yên sêkîteyî hebin jî, kurdî di peyvên xwerû de bi giraniyeke bêguman li ser bingehê peyvên yekkîteyî û – bi awayekî berçav kêmtir – li ser bingehê peyvên dukîteyî ava bûye.

Ji ber vî sebebî anku avabûna li ser bingehê peyvên yekkîteyî û dukîteyî, di axiftina kurdî herwiha hewl tê dan ku peyvên nexwerû jî yên pirkîteyî (sêkîteyî yan zêdetir) jî bên kurtkirin û hejmara kîteyên wan dakeve. Bi taybetî hewl tê dan ku hejmara peyvên sêkîteyî bibe dukîteyî.

KÊMKIRINA HEJMARA KÎTEYÊN PEYVAN

Eger em hê jî piçekê li peyva “zivistan” vegerin, em ê bibînin ku ew di hemû devokên kurmancî de û herwiha di soranî de jî ne sêkîteyî ye. Bo nimûne:

• bi soranî: zistan (li hin deran ”zisan”)
• bi hin devokên kurmancî: zistan, zivtan, vistan

Anku hem di soranî de û hem jî di hin devokên kurmancî de ”zivistan” ya sêkîteyî bûye dukîteyî (zis-tan, ziv-tan, vis-tan).

Herwiha dukîteyîkirina peyvên sêkîteyî di hin peyvên ji erebî wergirtî de jî tê dîtin. Bo nimûne:

• a-xi-re(t) > kurdî “ax-ret”
• se-ke-rat > sik-rat (hinek devok)
• şi-ka-yet > şi-kat (hinek devok)
• wi-la-ye(t) > wilat (soranî) û welat (kurmancî)

Lê dukîteyîkirina peyvên sêkîteyî bi taybetî di peyvên nexwerû de bi berfirehî tê dîtin. Bo nimûne:

• bi-gi-re > big-re
• xa-ni-yê me > xan-yê me

Wek ku tê dîtin, di nimûneyên li jor de kêmkirina hejmara kîteyan bi avêtin i-yekê tê kirin. Ev rêbazeke berbelav e û mirov dikare bibêje ku li seranserî devokên kurmancî tê bikaranîn.

Ji bilî avêtina i-yekê, li gor devokan hin awayên din jî yên kêmkirina kîteyan mimkin in. Yek ji berbelavtirîn awayê kêmkirina kîteyan avêtina -e- ji paşgira ”-ek” ya nediyar e bi taybetî gava ku vokaleke din were dûv wê. Bo nimûne:

• Na-ne-kî bide min. > Nan-kî bide mi
• Tiş-te-kî bîne. > Tişt-kî / tiş-kî bîne.

Nadiren kêmkirina kîteyan bi avêtina konsonantekê jî dibe, bi taybetî bi J. Bo nimûne:

• di-bê-jin > di-bên
• ba-vê-je[7] > ba-vê

ZÊDEKIRINA HEJMARA KÎTEYÊN PEYVÊ

Ji bilî kêmkirina hejmara kîteyên peyvê, kurdî carinan herwiha hejmara kîteyên peyvê zêdetir jî dike.

Bo nimûne, wek ku tê zanîn, di kurmancî de dema borî ya dûr rehê demên borî + lêkera ”bûn” çêdibe. Bo nimûne:

• çû + bû > ew çû-bû

Lê eger yek an zêdetir konsonant li dawiya rehê demên borî be, hingê di zimanê nivîskî û piraniya devokan de ”i” tê navbera wî rehî û lêkera ”bûn”. Bo nimûne:

• hat + i + bû > ew ha-ti-bû

Anku li şûna ”hat-bû” ya dukîteyî, mirov ”ha-ti-bû” ya sêkîteyî dibêje û dinivîse.

Herwiha wiha bo nimûne:

• kir + i + bû > ki-ri-bû (li şûna ”kir-bû”)
• girt + i + bû > gir-ti-bû (li şûna “girt-bû”)
• stand + i + bû > stan-di-bû (li şûna ”stand-bû”)

Sebebê zêdekirina “i” ew e daku hejmareke zêde ya konsonantan nekevin dûv hev, wek “girtbû” yan “standbû”.

Wek ku tê dîtin, ev zêdekirina “i” di heman demê de dibe sebebê zêdebûna kîteyekê jî li peyvê. Bi piranî peyvên dukîteyî wiha dibin sêkîteyî.

Lê carinan peyvên sêkîteyî jî dibin çarkîteyî. Bo nimûne:

• gi-hand + i + bû > gi-han-di-bû

Ji bilî zêdekirina ”i” ya berbelav, herwiha ”e” jî di hinek peyvên pêkhatî (peyvên ji du yan zêdetir peyvan çêkirî) de tê bikaranîn bo rêgirtina li ber pevgihiştina zêde konsonantan. Di heman demê de ew jî dibe sebebê zêdekirina kîteyan. Bo nimûne:

• pîr + mêr > pî-re-mêr
• dest + bi-ra > des-te-bi-ra
• kurt + çî-rok > kur-te-çî-rok
• rêz+nivîs > rê-ze-ni-vîs

Ji bilî van, di çend peyvan de hinek awayên din jî yên sêkîteyîkirina peyvên dukîteyî di hinek devokan peyda dibe. Bi taybetî de ew di çend peyvên hevwate yên bi wateya ”wek, mîna” de bi paşgira ”-nî” tên çêkirin. Bo nimûne:

• mî-na (wek) > mî-na-nî
• fe-na (wek, mîna) > fe-na-nî
• no-la (wek, mîna) > no-la-nî

Lê heman paşgira “-nî” bi kêmanî peyveke din jî ya hoker digire ku ne bi wateya “wek” e:

• he-ta/he-ya (ji erebî ḥet-ta حتّا) > he-ta-nî/he-ya-nî

Hêjayî gotinê ye ku formên bi ”-nî” (wek ”mînanî, nolanî, hetanî…”) û formên bêyî ”-nî” (wek ”heta, mîna, nola…”) bi temamî hevwate ne. Sebebê wergirtina paşgira ”-nî” di van peyvan de nayê zanîn.

_____________________________________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Formeke devokî ji peyva ”heşt” (hejmar 8).

[2] Wek ”ez û tu”.

[3] Bi hin devokan ”-de-”, bo nimûne ”ez di-de-m” (ez di-d-im).

[4] Carinan ev dibe sebebê guherîna hinek dengên nav rehê lêkerê jî. Bo nimûne -çîn- > çand yan -parêz- > -parast-.

[5] Bi hin devokan ”-nivês-” û ”nivêsîn”.

[6] Binêrin: http://ku.wiktionary.org/wiki/zivistan

[7] Awayê nivîskî bi piranî ”biavêje” anku bi ”bi-” ye lê di pratîkê de ”i” nayê gotin û kîtekirina awayê gotinê ”ba-vê-je” anku sêkîteyî ye û ne ”bi-a-vê-je” anku çarkîteyî ye.

DEVOKA ÇALDIRANÊ (WAN)

Çetin TAŞ

Wek pdf vekin û bixwînin!

 

KURTE

Di vê xebatê de me li ser devoka Çaldiranê ji hêla dengsaziyê lêkolînek kir. Bi vê
armancê serê pêşîn me ji navenda Çaldiranê ji tax û mirovên cuda deng tomar kir ku piştî deşîfrasyonê ev tomar nêzî pêncî rûpelî çêbû. Dûre me di van metnan de dengên ji
kurmanciya nivîskî cuda, yek bi yek tespît kirin û her wiha dengên ku di kurmanciya nivîskî de ji bo wan nişane tunene, diyar kirin û bi sîstema transkrîbsîyonê ya navneteweyî jî nîşan dan.

Di vê çarçoveyê de me ev metn ji hêla veguherîn, ketin, kewyan, lêzêdebûn, dubarebûn û pevguherîna dengan analîz kirin û bi kurmanciya nivîskî re jî berawird kirin.

Di encamê de me gelek taybetiyên dengsaziyê yên devoka Çaldiranê û cudahiya wê ji
kurmanciya nivîskî diyar kir. Li gel vê yekê me ji van metnan, hin gotinên ku nayên fêmkirin û bêjeyên xweserî devoka Çaldiranê ne ferhengokek pêk anî û ev ferhengok jî di dawiya xebatê de da.

Wek pdf vekin û bixwînin!

 

Binêrin herwiha:
– Ciwan Qado: Devoka Amûdê (Rojava)
– Şafî Muhammed: Devoka Osmanbegiyan (Wan)
– Şehnaz Omerzade: Devoka şikakiyan (Ûrmiye)
– Zinarê Melê: Kurmanciya Dihokê
– Rêwan Mihemed: Devoka xerbî (Qamişlo)
– Kamîz Şeddadî: Kurmanciya Laçînê (Kurdistana Sor)
– Mihemed Hemkodî: Kurmanciya Celikan (Semsûr)
– Battal Battaloğlu: Devokeke Dîlokê/Entabê
– Peyam Aghdaşî: Kurmanciya Xorasanê (gundê Kelehnû)
– Îkram Baban: Devoka Panosê
– Reben Celikan: Kurmanciya reşiyan (Konya)
– Têngiz Siyabendî: Kurmanciya Ermenistanê
– Sadiq Der Goyî: Devoka Goyan
– Oruç Sural: Devoka Xoçvanê (Erdexan)
– Amed Çeko Jiyan: Devoka Gurdilan (Xerzan, Sêrt)
– Fatih Aydin: Devoka Semsûrê
– Miradxan Şemzînî: Devoka Şemzînan
– Orhan Agirî: Kurmanciya herêma Agirî
– Îsmaîl Taha Şahîn: Devokan hacan ji eşîra ertoşiyan
– Raman Ehmed: Taybetmendiyên devoka Kobankî
– Youness Sheikh Nassan:Taybetmendiyên kurmanciya Efrînê
– Husein Muhammed: Taybetmendiyên kurmanciya Zaxoyê
– Qasimê Xelîlî: Taybetmendiyên kurmanciya Torê
– Mehdi Jafarzadeh: Kurmanciya Deregezê

PEYVSAZÎ (kitêb)

 

Wek pdf vekin û bixwînin!

Wek e-pub vekin û bixwînin!
(bo Android û iPhone)

 

 

DEVOKA AMÛDÊ (ROJAVA)

Ciwan Qado
ciwanqado@hotmail.de

DEVOK Û DEVERÊ

Cizîrê, Berriya Mêrdînê (Amûdê, Rojavayê Kurdistanê)

NASANDINA DEVERÊ Û DEVOKÊ BI KURTÎ

Devera Amûdê ya navê xwe ji bajarê Amûdê wergirtiye, beşeke sereke ji Berriya Mêrdînê (Deşta Mêrdînê) ye. Li gor çavkaniyên dîrokî ew kevintirîn bajarê vê herêmê ye, hinek wê vedigerînin bêhtirî 350 salî berê. Nav û dengê vê deverê di gellek jêder, xerîteyan, kilam, stran û serpêhatiyan de hatiye ziman.

Ev bajar navê xwe ji girê Amûdê yê ku aniha di sînorê dewleta tirk de ye, wergirtiye. Behsa Çîrok û çîvanokên vî bajarî di gellek jêder û çavkaniyan hatiye kirin. Lê belê xelkên vî bajarî û li gor axaftinên wan xuya dibe ku her hinek ji wan ji devereke cuda hatiye, lê ya herî berbiçav heger em haweyên axaftin û peyvsaziyê binirxînin û bişopînin, em ê pêrgî du Qewmên sereke li Amûdê werin   ”Berrîvanî” anku / malbat an eîşrên berriyê ên bi esilê xwe deştî ne/, û ”Çiyayî” ew bi temamî ji hêla çiyayê Omeriyan dageriyane an jî hin Êlên ku ji ber fermanan firar û muhacir bûne û li Amûdê bicî bûne. û wilo bi salan di nava vî bajarî de devokek hatiye peydakirin mirov dikare jê re bibêje ”Devoka Amûdê”.

Wekî din, Deşta Mêrdînê beşek ji Cezîrê ye û Cezîrê jî ji Deverine cuda cuda pêk tê (ji Dêrka Hemko bigre heta bi Serê Kaniyê û ji sînorê dewleta tirk heta bi bajarê Hesekê/Hisîçayê) û ev herêm bi taybetmendiyên xwe yên civakî û devokî pirr zengîn û rengareng e  Mînak : devera Serê Kaniyê bi devoka xwe girêdayî Wêranşehirê ye, Dirbêsiyê girêdayî Qoser û Qerjdaxê ye, Devera Aşîtiyan jî girêdayî Torê ye. Hewiha jî devera Aliyan, Devera Koçeran … hwd. Ev hemû devokine bi serê xwe ne. Lê devoka Amûdê bi giranî li bajarê Amûdê çêbûye û wekû me anî ziman jî, ji têkelbûna gellek devokên ku bi salan hev alişandine, pêk hatiye.

Heger mirov bi dirêjahî û dûrbûna nêzî 10 km ji rojavayê Amûdê dagere û ji başûrê bajar bigire heta tu bigihê sînorê bajarê Hesekê, herwiha ji hêla rojava û başûrê Qamişlokê de jî, dê bibîne ku bêhtirî  90%  bi devoka  Amûdê diaxivin. Wekû tê zanîn, ku tu ber bi rojhilatê Qamişlo ve biçî, tê raserî Aşîtîyan werî û li hêla  rojavayê Qamişlo jî Xerbî ne û di ser 90% ji xerbîaxêvan bi ”devoka Amûdê” diaxivin. Di vê rapirsînê de min hewil daye hin taybetmediyên devoka vê deverê ji we re diyar bikim

CÎNAV

• Cînavên kesî yên xwerû:
  • Cînavên yekjmar: Ez/E, ti/tu, ew
    • “E” jî wekî cînavka “Ez”ê tê bikaranîn: E jî = Ez jî. (E’j kuza- E’j ku zanim- Ez ji ku zanim
  •  Cînavên pirhijmar: Win/hun/hûn, em, ew.

• Cînavên kesî yên çemandî/tewandî:
  • Cînavên yekhijmar: Min/Mi, Te, Wê/Wî
  • Cînavên pirhijmar: We, me, Wa/Wan/Wana/Ewan/Ewana.
  • “Mi” jî wekî cînavka “Min”ê û “Wana/Ewan/Ewana” jî wekî cînavka “Wan”ê tê bikaranîn.
• Cînavê veger”xwe” her wekî “xwe” tê gotin.
• Cînavê beramber “hev” (hevdû) ye:
  • Em hev/hevdû/ nas dikin

• Taybetmendiyên din yên cînavan:
  • Li deverê cînav li gorî hin deverên din bi haweyekî cuda tên tewandin/bikaranîn.
  • Her wekî:
    • Mi te dît = Min tu dîtî.
    • Ez wî/wê dibînim. = Ez wî/wê dibînim.
    • Te do/doh mi dît/ te ez dîtim ? = Te do/doh ez dîtim?
    • Mi ew anîn mal/te ew anîn malê = Min ew anîn malê.
    • Tu/ti wî dibîni ? = Tu Wî dibînî?
    • wî bîn hundir. = Wî bîne hundir.

BERHEVDANA RENGDÊRAN

• Gelo bo berhevdana forma komparatîv paşgira ”-tir” e:
  • mezintir
• Li gel “mezintir” “pirr mezin” û ”ecêb mezin” û ”tewrî mezin” jî tê bikaranîn.
• Gelo bo forma sûperlatîv bi gotina ”ji tevî” tê gotin:
  • ji teva mestir/ji teva mezintir/ ji hema mestir/ji hema mezinter, herî mestir/herî mezintir/ tewrî mestir/tewrî mezintir.

HOKER

• Hokerên giştî:
  • çawa, çilo,kengî/kînga, çi qas/çi qa/çi qend/çi qende/çend,çima.
  • wilo (bi vî hawî =bi vî rengî/ bi vî şiklî), hew qas/hev qas/ew qas

• Hokerên demê:
  • Do/doh, îro, sibe/sibê, disib/dusib/disbe/dusbe,şiveqê/şiveqa zû/berdestê sibê/ bi bandana melê ri, îşev, pêr/do na pêr, pitîpêr/pitrî pêr, îsal, par, pêrar/par na pêrar, pitîpêrar.
• Hinek hokerên din
  • erê/e,berê/belê/beraqe, na, belkî, madam, dêmek/balo, incex.
  • îca/îcar/vê carê(Vê gavê, wê gavê).

-Îca/îcarê: de ka bêj, ez ê îca çi xweliyê li serê xwe kim.

-balo: va li me bû şev, balo em herin ji xwe ri razên.

DAÇEK

• pêşdaçekên bingehîn:
  • bi, di, ji, li
• paşdaçekên bingehîn:
  • di, ri, vi

nimûne:

• av tê di nemayi/ av tê’d nemayi.
• pere pê ri nemayi/pere pê’r nemayi.
• em pê vi çûn/em pê’v çûn.
• Gelo devok cudahiyeke diyar di navbera “li” û ”di … de” de heye:
  • Li malê, li derve, li ser xênî, li ezmana, li odê, li bin text, li tenişt çem.
  • di bêrîka mi di, di destê mi di, di xaniyê me di.

• Gelo komdaçeka komîtatîv:
  • pê ri/pê’r (”li gel” û ”di gel” nayên bikaranîn)

Nimûne:

Ez pê ri/pê’r cûm Qamişlo.

GIRÊDEK

• Ev girêdekên bingehîn yên vê devokê ne:
  • lê
  • ji ber go/ji ber gi/ ji ber wilo/ ji ber vê yekê/ şerrê.
  • Ji loma

HEJMAR

• Hejmarên sade
  • Yek, dido, sisê, çar, pênc, şeş, heft, heyşt, neh.
  • “Dido” û “sisê” ne tenê di dema hejmartinê de wilo ne, di nav hevokê de jî herdû Form bikar tên “du/di” û “sê”, “dido/didi û sisê”
    • Em du kes bûn, ew sisiye/sisê bûn. Em dido bûn ew sisê bûn.
  • Hejmarên 11-19:
    • Yazde, diwazde, sêzde, çarde, pazde, şazde, hîvde/hivde, hijde/hîjde (wekî “Hesen”) nozde
  • Hejmarên 10, 20, 30 – 90:
    • Deh, bîst, sî/sîh, çil, pêncî, şêst, heftê, heyştê, not (heftê û heyştê wekî navê Hesen tê levizkirin.
    • 1000: hezar (wekî” Hesen”).
  • H-ya di peyvên 7, 8, 70 û 80 wekî navê “Hesen” tên levizkirin.

• Hejmarên rêzî
  • Di çêkirina hejmarên rêzî de li gel hejmara “yek” paşgira “-ê” û bi hejmarên din re paşgira “-a” tên bikaranîn:
    • Ew ê yekê di nav hevalê xwe de bû.
    • Û pirrê cara ” ewil” li şûna ”yekê” tê bikaranîn.
      • Ew ê çara yi ser sefê.
      • Ew di sefa pênca de yi.

ÇEMANDINA/TEWANDINA NAVDÊRAN

• Navdêrên nêr tên tewandin. Bo nimûne:

Li gor navên hin malbatan navên mêran dihatin tewandin, wek: ”Qasim” dibe ”Qêsim”, û navên jinan bi temamî bi ”ê” yê tê tewandin, wek ”Sarê, Sêvê, Xezalê”. lê pirraniya navên nêr û yên mê (o) yan (ê) lê tê zêdekirin. Wek: mala Fato/ mala Fatê, Mala Qado/ mala Qadê.

• Tenê hin kesên temenê wan di ser 70 salî re “xanî” wekî “xênî” ditewînin.
• Nifşên nû navdêrên mê jî natewînin, bi taybetî eger navên kesan bin:

Nimûne: dibêjin ” Mala Emîna” ne ” Mala Emînayê”.

• Paşgira nediyariyê ”-ek” e: Wekî:
  • tiştek, sêvek. Û di axavtinê de wisa tê gotin (tişkî bidê, sêvkê bidê).

• “n” ji raveka pirhejmariyê bi temamî ketiye:
  • sêvê mi : Sê sêvê mi heni.
  • Her wisa li şûna “Wan sêvan bîne” dibêjin “Wa sêva bîn.”

• Raveka yekhejmariya nediyar ya nêr ”-ekî/ek” û ya mê jî ”a/eke/eka/ka” ye:
  • Hevalek/hevalekî/hevalkî mi hat. (Ew heval mêr e).

Hevala/hevaleke/ mi got (Ew heval jin e.), em ê herin mala/malka xwe.

ÇEMANDINA LÊKERAN

• Pêşgira berdewamiyê ”di-” ye:
  • Ez dibêjim/ E’dbêm.
    • E’dbêm rastî l’vê dinyayê nemayi.

• Pêşgira dema bêt (dema were, future) piştî konsonantan “ê” û lî dûv vokalan ”yê ” ye. Lê bi pirranî ”tê” tê bikaranîn:
  • Ez ê bêjim. Tê bêji. Ew ê bêji. Em ê bêjin. Win/Hun/hûn ê bêjin. Ew ê bêjin.
  • Forma “tu yê “nayê bikaranîn, tenê “tê” li dar e.

• Paşgirên kesî yên lêkeran di demên neborî (dema niha û dema bêt) de:
  • ez dibêjim, tu dibêji, ew dibêji, em dibêjin, win/hun/hûn dibêjin, ew dibêjin.
  • Ez dibêm, ti/tu/ew dibê, em/win/hun/hûn/ew dibên.

• Gelo dema bêt bi pêşgira ”bi-“ tê bikaranîn:
  • Ez ê sêvkê bi
  • Lê ev “bi” ji ”bibêjim” û formên din yên kesî ketine û tenê wek “ez ê bêjim, tê bêji ” û hwd. maye.
  • Ez zanim ne dizanim, karim ne dikarim.

• Ev formên raweya subjunktîv (şertanî, bilanî û hwd.):
  • Ez ê çûbama/ ez ê çûbûma/ ez ê biçama . Min ê xwariba/ min ê xwaribana. Min ê xwaribûna. Tenê gotiba/tenê gotibana/ tenê gotibûna.

• Gelo neyînîkirina raweya fermanî bi pêşgira “ne-” ye:
  • Li ba nivşê nû ”Nek, nebêj”
  • Li ba nivşê kevin ”Meki”, ”neki”.

• Lêkera ”bûn” wek forma standard tê gotin (wekî hin deverên din ne bi awayê ”bîn” yan ”bün/bwîn” e.)
• Dijwateya ”heyi, heni” = ”tine, tine ni/tine yi”
• Dijwateya ”ew kurd i, ew kurd in” bi awayê ”ew ne kurd i, ew ne kurd in” e (ne bi awayê”ew kurd nîne/nine/niye, ew kurd nînin/ninin” e)
• Lêkerên ”birin, dan/dayîn, kirin” di dema niha de wiha diçemin:
  • Ez ”dibim, didim, dikim” (ne wek hin devokên din bi awayê ”dibem, didem, dikem”).
• lêkera alîkariyê ”karîn” e (ne wek hin deverên din ”şiyan” yan jî ”şi kirin” e):
  • Ez karim, tu kari, ew kari, em/win/ew karin
• Lêkera ”çûn” di dema niha de wiha diçeme:
  • Ez dirim. (ne ”ez diçim”)
  • Ez narim. (ne “ez naçim”)
• lêkera “hatin” di dema niha de wiha diçeme:

Ez têm.

Ez nayêm.

ERGATÎVÎ:

• Ergatîvî bi forma xwe ya klasîk di vê devokê de carinan nayê bikaranîn. Di demên borî de hem biker (subje) û hem jî berkar (obje) ditewe. Lêker jî bêyî paşgira kesî ye. Bo nimûne:

Dema niha

dema borî ya sade

 

Ez te dibînim.	Mi te dît.
Tu/ti min dibîni.	Te ez dîtim.
Ez we dibînim.	Mi we dît.
Tu/ti me dibîni.	Te mi dî/Te ez dîtim.
Win/hun/Hûn min dibînin.	We mi dî/We ez dîtim.

 

DENGNASÎ

• Komdengê ”xwe-” her wekî ”xwe” tê gotin (nabe “xe-, xa-, xo-“ û hwd.):
  • xwe, xweş, Xwedê
• Komdengê ”xwa-” jî dîsa wek ”xwa-” dimîne (nabe bo nimûne ”xa-”):
  • xwarin, pêxwas
• H-ya peyvên ”heft, heyşt, hîvde, hîjde, hezar, henek” wek H-ya di navê ”Hesen” de tê levizkirin, lê H-ya ”hirç, hejîr” wek ya di peyva ”heval” de ye.
• Dengê A di peyvên wek ”pan, tal, par” de carinan dibe Eع’ yan Eح
  • Pe’in, te’il, pe’in.
  • Pehin, tehil, pehin.
• H-ya dawiya navên hejmarên 11-19 nayê gotin:
• yazde, duwazde/diwazde, sêzde… (ne ”yazdeh, duwazdeh, sêzdeh…)
• Komdengên ”-iw-” di peyva ”ciwan” de tê parastin lê di peyva ”ciwa(n)mêr” de dibe ciwamêr /camêr, ciwanik/canik.

PEYVNASÎ

• Hin gotinên ku taybet li devera Amûdê tên bikaranîn : 
• Weş: tê bi wateya ”rewş” yan ”tevger û hereketa mirov”, wek: weşa wî ne a xêrê yi
• Dîrok: kilamên ku di şînîyê de tên gotin. Nimûne: li bin kon pîreka mi dîrok avêtin ser miryê xwe.
• mago/magî: wek ”gidî”, ”hey gêj”, ”malxirab”. Tê texmîn kirin ku ew ji gotina ”Mag/ Mecûs” hatiye û ew di bin bandora bîr û baweriyên misilmantiyê de bi awayê kêmkirina qedrê mirov de tê gotin ango ” ma qey ti wek mecûsa ye”! û herwiha ji xeynî devera Amûdê li devera dirbêsiyê jî tê gotin.
• serxet, binxet: bin xeta tirênê û ser xeta tirênê ya ku sûrî û tirkyayê ji hev cihê dike.
• Tavdê: bi wateya ”ihtîmal e, mimkin e, wextî, dibe ku” tê. Nimûne: pez ji çolê bînin, tavdê baran bê.
• Kuncil, çek: ji cil û bergan re tên gotin. Nimûne: ez çeka/kuncila dişom, ka rab çekê xwe li xwe’k.
• Soxî ”x” di vir de wek غ a Erebî tê leviz kirin: bi wateya ” ka çare çi ye” , ”ma ka em karin çi bikin” ( timî di dawiya axaftinê de tê bikaranîn ” û soxî”.

REWŞA NIHA YA DEVOKÊ

• Bi rastî jî, devera Amûdê bi paqIjî û zelaliya kurmanciya xwe tê naskirin. xelkên wê bi temamî bi kurdî diaxivin û bi zimanekî nerm û bedew gotinên xwe leviz dikin. Herwiha jî ew bi cansivikî, dijûnsazî û xeberçêkirinê pirr mişûr in. Lê ji ber nebûna Medreseyên kurdî, pirraniya nivşê berê xwendina xwe bi zimanê erebî kirine û gellek gotin, peyvhûnan, qerf û metelok jî ji zimanê erebî wergirtine. tenê birrek ji rewşenbîran dikarîbûn bifilitin û bi xwe re zargotina deverê jî biflitînin. îjar di van salên dawiyê de (salên kirîza Sûryayê) Medrese û dibistanên kurdî vebûn û derfeta xwendina bi zimanê kurdî jí peydabû û aniha wisa nifşek çêbûye, ku ji bilî kurdî dibe ku bi tu zimanekî din nizanibe.

Binêrin herwiha:
– Şafî Muhammed: Devoka Osmanbegiyan (Wan)
– Şehnaz Omerzade: Devoka şikakiyan (Ûrmiye)
– Zinarê Melê: Kurmanciya Dihokê
– Rêwan Mihemed: Devoka xerbî (Qamişlo)
– Kamîz Şeddadî: Kurmanciya Laçînê (Kurdistana Sor)
– Mihemed Hemkodî: Kurmanciya Celikan (Semsûr)
– Battal Battaloğlu: Devokeke Dîlokê/Entabê
– Peyam Aghdaşî: Kurmanciya Xorasanê (gundê Kelehnû)
– Îkram Baban: Devoka Panosê
– Reben Celikan: Kurmanciya reşiyan (Konya)
– Têngiz Siyabendî: Kurmanciya Ermenistanê
– Sadiq Der Goyî: Devoka Goyan
– Oruç Sural: Devoka Xoçvanê (Erdexan)
– Amed Çeko Jiyan: Devoka Gurdilan (Xerzan, Sêrt)
– Fatih Aydin: Devoka Semsûrê
– Miradxan Şemzînî: Devoka Şemzînan
– Orhan Agirî: Kurmanciya herêma Agirî
– Îsmaîl Taha Şahîn: Devokan hacan ji eşîra ertoşiyan
– Raman Ehmed: Taybetmendiyên devoka Kobankî
– Youness Sheikh Nassan:Taybetmendiyên kurmanciya Efrînê
– Husein Muhammed: Taybetmendiyên kurmanciya Zaxoyê
– Qasimê Xelîlî: Taybetmendiyên kurmanciya Torê
– Mehdi Jafarzadeh: Kurmanciya Deregezê