Guherîna peyvên îranî di erebî de

Husein Muhammed

Tesîra erebî li ser zimanên din, bi taybetî zimanên misilmanan, bi berhefirehî tê zanîn û gelek tê behskirin jî. Lê pir kêmtir behsa tesîra zimanên din li ser erebî tê kirin.

Lê çawa ku erebî tesîr li gelek zimanên din kiriye, wisa gelek zimanan jî bandoreke mezin li ser erebî kiriye. Zimanên îranî yên wek farisî, kurdî, pehlewî û avestayî jî yek ji wan binemalên zimanan e ku herî zêdetir tesîr li erebî kiriye, bi taybetî bi wê yekê ku erebî gelek peyv ji zimanên îranî wergirtine.

Wek zimanên din jî, erebî gava ku peyvên biyanî wergirtine, ew kêm-zêde li gor şert û mercên xwe yên dengnasî guherandine.

Mijara vê nivîsara me dê çawaniya guherîna peyvên esil-îranî di erebî de be.

 

GIŞTÎ

Giring e were gotin ku hemû peyvên îranî ne yekser ji zimanên îranî ketine erebî. Bi taybetî peyvên ku ji mêj ve ketine erebî, pêşî ji zimanên îranî ketine aramî û paşî ji aramî derbazî erebî bûne. Sebeb ew e ku aramî berî du-sê hezar salan li Rojhilata Navîn zimanê danûstandinên bazirganî û îdarî bû.

Zimanê aramî bi xwe jî hinek guherandin li wan peyvan kirine berî ku ew derbazî erebî bibin.

Gelek ji navên riwek anku nebatan, kevirên bihagiran û berhemên din yên bazirganî ji zimanên îranî yan jî bi rêya zimanên îranî ji zimanên Hindistanê yan Çînê ketine erebî.

Bo nimûne:

• bellûr (krîstal, cam) ji belûr
• feyrûz (tebesî, turkuwazî) ji pîrûze
• hal, heyl (kajîle, kakule) ji “hêl”
• ‘ibrîq (misîn) ji “ab” (av) “rîxten” (rêtin, riştin, rijandin)
• kenz (gencîne, xezîne) ji genc
• lazewerd (lapis lazuli) ji laciverd
• lîmûn (fêkiyekî tirş) ji lîmo
• misk (madeyekî bêhnxweş) ji muşk
• nisrîn (gulek) ji nesrîn
• sebanix (riwekek xwerbar) ji spenax
• sunbul (gulek) ji sunbul
• xiyar (sebzeyek) ji xiyar
• yaqût (gewherek) ji yaqût
• yesmîn (gulek) ji yasemîn
• zencebîl (riwekeke biharatî) ji pehlewî sengevêr
• …

Piraniya van peyvan û peyvên din jî yên ji zimanên îranî wergirtî bi şikl û qalibê xwe cuda ne ji peyvên erebî yên xwemalî ku bi piranî ji rehên sê konsonantî (dengdarî) hatine çêkirin.

Hinek ji van peyvan wek hinek rehên peyvên xwemalî yên erebî diyar dibin. Bo nimûne, peyva “misk” wisa dixuye heçku rehê wê m-s-k be lê rehê m-s-k bi xwe di erebî de heye û peyvên têkilî “girtin, hilgirtin, dest kirinê” jê tên çêkirin. Herwiha peyva “xiyar” wisa dixuye heçku ji rehê “x-y-r” be ku wateyên têkilî “bijartin”ê jê tên çêkirin.

 

GUHERANDINA PEYVÊN WERGIRTÎ

Gelek cudahiyên dengî û dirûvî (şiklî) di navbera erebî û zimanên îranî de hene. Bi taybetî dengên zimanên îranî yên wek Ç, G û P di erebiya standard û di gelek devokên erebî de jî peyda nabin.

Ji ber cudahiyên dengî û dirûvî, gava ku peyvên îranî ketine erebî, gelek ji wan guherîne: hinek piçekê, hinek jî bi dijwarî. Guherîn ne tenê dengî lê herwiha kîteyî (heceyî) û avanî (struktûrî) jî bûne. Guherînên wisa dijwar an sivik herwiha hingê jî peyda bûne gava ku peyvên erebî ketine zimanên îranî lê ew ne mijara vê nivîsara me ya vê carê ye.

Li jêr em ê behsa sê guherînên bingehîn bikin ku du yên pêşîn guherînên dengî ne û ya sêyem jî guherîneke dirûvî ye.

 

GUHERANDINA G-YA DAWIYA PEYVAN

Di zimanên îranî yên berî îslamê û yekser piştî hatina îslamê de gelek peyv bi dengê G bi dawî dihatin. Bo nimûne ”bernameg” (bername, program) û ”pisteg” (fisteq).

Lê di erebî de dengê G tine bû loma G-ya di peyvên ji zimanên îranî ketî erebî de G bûye C yan Q. Bo nimûne:

• bernameg > bernamic
• pisteg > fustuq

Wek hemû zimanan, zimanên îranî jî bi demê re guherîne. Yek ji wan guherînan bo nimûne ew e ku ev dengê G ji dawiya gelek peyvan hatiye avêtin, bi taybetî di farisî de. Loma niha em dibêjin “bername” û di farisî de pisteg bûye ”piste, pistê”.

Lê ew guherîna di zimanên îranî de çêbûyî, ti tesîr li ser peyvên ku berê ketibûn erebî nekiriye. Loma C hê jî di peyva “bernamic” de li şûna G-ya ”bernameg” maye û Q-ya di ”fustuq”ê de jî li cihê G-ya ”pisteg”a kevn berdewam e.

Hinek nimûneyên din

• benefsec ji benefşeg (niha binefş, binefşe)
• beydeq ji peyadeg (niha piyade, peya)
• nemûdec ji nemûdeg (niha nimûne)
• tazec ji tazeg (niha taze, teze)

Ev nimûneya dawiyê herwiha wek “taze” jî ji zimanên niha yên îranî ketiye erebiya devkî û li şûna G-ya kevn ya îranî C tê de nîne.

 

GUHERANDINA Ç BI Ṣ (ص) YAN S

Dengê Ç di zimanên îranî de heye ku di erebiya standard û di piraniya devokên wê de peyda nabe. Niha gava ku peyveke bi dengê Ç ji zimanên din tê wergirtin, di erebî de ew bi piranî dibe Ş. Bo nimûne “şîk, şêk” ji inglîzî “check”.

Lê berê, gava ku erebî peyv ji zimanên îranî werdigirtin, dengê Ç di wan de dibû Ṣ (sad, S-ya qelew, ص) û kêm caran jî S.

Ev wek tiştekî nepayî dixuye û gelek kesan heyirî dihêle ku çima Ç nebûye C yan Ş ku gelek ji Ṣ zêdetir nêzîkî Ç ne.

Sebeb ew e ku di zimanên îranî yên berê de, bo nimûne di pehlewî û sogdî de, herfa aramî Ṣ bo nivîsîna dengê Ç yê îranî dihat bikaranîn ji ber alfabeya pehlewî û sogdî ji aramî bû û tê de ti herfeke taybet bo dengê Ç tine bû. Xwandevanên aramî jî ew deng ihtimalen di nivîsên bi zimanên îranî de bi Ṣ dixwandin û wisa ew peyv bi wî awayî gihiştine erebîaxivan jî.

Gelek nimûneyên wisa hene ku tê de Ç-ya îranî bûye Ṣ. Em li vê derê tenê çend nimûneyan bidin:

• ṣirac (lampe) ji çirag (niha çira)
• ṣarûc (hawin, sarox) ji çarûg
• reṣaṣ ji pehlewî erçîç
• ceṣṣ ji gêç/geç
• Ṣîn ji Çîn

 

PAŞVESAZIYA PEYVAN

Di erebî û zimanên din yên samî de peyv ji hinek rehên konsonantî li gor hin qalib û dirûvên diyar tên çêkirin. Bo nimûne, ji rehê k-t-b herdu peyvên “kitab” û “mekteb” hatine çêkirin. Pirhejmariya gelek peyvan jî ji wan heman konsonantan bi rêya veguhastina vokalan tê çêkirin. Loma bi pirhejmarkî “kitab” dibe “kutub” û “mekteb” jî dibe “mekatib”. Wek ku tê dîtin, konsonant wek xwe dimînin, bo çêkirina pirhejmariyê tenê vokal tên guherandin .

Hinek peyvên ji zimanên îranî wergirtî dişibûn formên pirhejmar yên erebî loma erebîaxivan wisa texmîn kir ku ew formên pirhejmarî ne. Lê ji ber ku ew wek formên pirhejmarî hatin hesibandin, êdî pêwîstî bi çêkirina formên yekhejmarî bo wan peyvan peyda bû. Çare ew bû ku formên yekhejmarî ji formên pirhejmarî bên çêkirin.

Bo nimûne, erebî peyva “peyadeg” (piyade, piyon, di şetrencê de) ji zimanên îranî wek “beyadiq” wergirt (P bû B û G bû Q ji berk u P û G di erebiya standard de nînin.)

Lê gava ku mirov peyva “beyadiq” bide ber peyda “mekatib”, mirov dê bibîne ku vokalên wan wek hev in tevî ku konsonantên wan ji hev cuda ne jî.

Li ser bingehên wiha, erebîaxiv wisa tê gihiştin ku peyvên wek “beyadiq” ne yekhejmar lê pirhejmar in. Û madem ku “beyadiq” ya “pirhejmar” bi pirhejmariya xwe dişibe “mekatib” ya pirhejmar, divê yekhejmariya “beyadiq” jî hebe ku bi şikl û dirûvê xwe bişibe yekhejmariya peyva “mekteb”. Wisa peyva “beydeq” hat çêkirin ku vokalên wê jî wek yên peyva “mekteb” in.

Çend nimûneyên din jî yên ji zimanên îranî wergirtî wiha bi paşvesaziyê forma wan ya yekhejmar hatiye çêkirin û forma ji zimanên îranî wergirtî niha wek forma pirhejmarî tê hesibandin:

• “camûs” ji “cewamûs” ji pehlewî “gawmêş” (gamêş)
• “firdews” ji “feradîs” ji avestayî “perîdeyze” (biheşt – heman peyva îranî bi rêya yûnaniya kevn wek “paradise” ketiye inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî)
• “nibr” ji “enbar” ji pehlewî ”enbar” (embar, mexzen)

 

WERGIRTINÊN DERENGTIR

Piraniya peyvên li jor behskirî berî îslamê yan li destpêka îslamê ji zimanên îranî ketine erebî. Sebeb ew e ku hingê erebî hê nebûbû zimanekî bihêz û bihagiran û ew hewceyî gelek peyvên nû bû. Lê piştî ku erebî cihê xwe xurt kir, êdî kêmtir peyv ji zimanên îranî wergirtine.

Vê dawiyê erebî bi piranî peyvan ji zimanên ewropî, wek inglîzî û fransî werdigire. Lê niha jî erebî bi temamî dest ji wergirtina peyvan ji zimanên îranî bernedaye. Bi taybetî deverên erebîaxiv yên nêzîkî Îran û Kurdistanê gelek peyvan ji zimanên îranî werdigirin tevî ku kêm caran ew peyv êdî derbazî zimanê standard yê erebî dibin.

Ev devokên erebî ne tenê peyvan ji zimanên îranî werdigirin lê herwiha êdî wan dengan jî wek di zimanên îranî de dihêlin ku berê erebî ew deng diguherandin. Bo nimûne, êdî dengên Ç, G û P di peyvên ji zimanên îranî werdigirtî de di erebiya devkî de bi piranî wek xwe dimînin:

• çadir
• guldan
• perde

Ev û gelek peyvên di erebiya Iraqê û ya deverên din yên nêzîkî farisî û kurdî de tên bikaranîn tevî ku erebiya standard dengên Ç, G û P niha jî qebûl nake.

 

Çavkanî:

Arthur Jeffery: Foreign Vocabulary of the Qur’an [Peyvên biyanî di Qur’anê de]. 1938.
Encyclopædia Iranica: Iranian Loanwords in Arabic. [Peyvên îranî di erebî de].
Husein Muhammed: Etîmolojiya peyvên erebî
Ștefan Ionite: Persian Loanwords in Baghdadi Arabic [Peyvên farisî di erebiya Bexdayê de]. 2019.

Zimanê me bi peyvên biyanî zengîn e!

Vê dawiyê, bi taybetî jî piştî derketina ferhenga min ya etîmolojiyê ya bi navê Rehnas, hin xanim û camêr carinan peyaman ji min re dişînin û daxwaza rehnasî û etîmolojiya hin peyvan ji min dikin (bi piranî peyvên ku min etîmolojiya wan di Rehnasê de nenivîsîbe ji ber ku yên ku min etîmolojiya wan nivîsîbe, ji xwe ji wê derê lê dinêrin).

Hinek kes dixwazin rastiyê bizanin û ji wan re ya giring zanîna reh û rîşên filan peyvê ne (em ji van kesan re li vê derê bibêjin ”koma yekem”). Hinek jî hewl didin bi pirsîna ji min piştgiran bo idiayên xwe yên ”filan peyv bi eslê xwe kurdî ye” wergirin (em van jî bi ”koma duyem” bi nav bikin).

Helbet gelek caran bersiv li ba min nîne lê hewl didim lê bigerim û vekolim. Dîsa jî gelek caran nikarim bersivê peyda bikim.

Tezeke doktorayî: Têkiliya kurdî-tirkî

 

Husein Muhammed

Tesîra zimanên serdest li Kurdistanê anku tesîra erebî, farisî û bi taybetî jî ya tirkî li ser zimanê kurdî gelek caran di gotin û nivîsînên kurdan de tên dubarekirin. Heta niha ev mijar di çarçoveya rexnekirin û gazinkirina ji tesîra tirkî (yan erebî yan farisî) li ser kurdî de maye. Kesên ku behsa wê mijarê kiriye, zêdetir bi armanca nefretkirina li rewşê û peydakirina revê ji vê tesîr û têkiliyê nivîsiye yan li ser axiftine.

Lê heta niha kêm bi zanistî û zimannasî li ser hatiye nivîsîn ka ev tesîr û têkiliya kurdî û tirkî (yan erebî yan farisî) çi ye û çawa ye. Tesîr an têkiliya zimanên behskirî li ser axiftina kurdî zêdetir mijara henek û tinaziyan bûye û li ser nivîsîna kurdî jî babetê rexnekirin û xweacizkirinê bûye.

Bawernameya anku teza doktorayî ya Orhan Varol Türkçe-Kürtçe Dil Etkileşimi (Têkiliya zimanî ya tirkî-kurdî) ji Zanîngeha Enqereyê hewl dide bi awayekî zanistî-zimannasî nêzîkî meseleyê bibe. Varol bi xwe kurd e lê teza xwe bi tirkî nivîsiye.

Mijara wî ne kurdiya nivîskî ye lê ew di teza xwe de têkiliya kurdî û tirkî di axiftina 25 kesên ji Wanê yên kurdîaxiv û tirkîaxiv de vedikole û şirove dike.

Navên hejmaran û hejmarsazî (8)

Bo beşên pêştir binêrin: beşa 1, beşa 2, beşa 3, beşa 4, beşa 5, beşa 6, beşa 7

Husein Muhammed

10.7. Hejmara rêzî 1. bi navên din

Di kurdî de hemû hejmarên bingehîn dikarin li gor qeydên giştî bibin hejmarên rêzî bi zêdekirina yek ji paşgirên sazkirina hejmarên rêzî ”-em(în), -a(n), -ê”.

Piraniya zimanan de bo çêkirina hejmarên rêzî ji hejmarên bingehîn yek an çend paşgir hene. Bo nimûne, di inglîzî de bo wê mebestê paşgira ”-th”, di almanî de ”-te” û di tirkî de paşgirên ”-inci, -üncü” hene:

• inglîzî: four (çar) > fourth (çarem), seven (heft) > seventh (heftem)
• almanî: vier (çar) > vierte (çarem), fünf (pênc) > fünfte (pêncem)
• tirkî: bir (yek) > birinci (yekem), üç (sê) > üçüncü (sêyem)

Lê di hin zimanan de yek an çend hejmarên pêşîn (1 – 3) ne li gor vê qeyd û benda giştî ne. Bo nimûne, mirov nikare di inglîzî de ji hejmara ”one” (yek) û hejmara ”two” (du) bi alîkariya paşgira ”-th” çêke loma tiştekî wiha di inglîzî de peyda nabe:

• one > *oneth
• two > *twoth

Di almanî de mimkin e ku mirov hejmara ”zwei” (du) bi paşgira sazkirina hejmarên rêzî anku di almanî ”-te” bike ”zweite” (duyem) lê di almanî de jî ne mimkin e ku mirov ”ein” (yek) bi alîkariya paşgira ”-te” bike ”*einte” anku peyveke wiha di almanî de nîne.

Loma di inglîzî de bo hejmarên ”yekem” (bi inglîzî ”first”) û ”duyem” (second) hin peyvên taybet hene ne ji peyvên ”one” (yek) û ”two” (second) hatine çêkirin. Di almanî de jî bi maneya ”yekem” peyva ”erste” heye ku ne yekser ji peyva ”ein” (yek) hatiye avakirin.

Tevî ku di kurdî de mirov dikare van hejmarên pêşiyê jî bi alîkariya paşgirên sazkirina hejmarên rêzî ji hejmarên bingehîn çêke (yek > yekem, yekemîn, yekê…), dîsa di kurdî de çend navên din jî bo hejmara 1. ya rêzî hene ku ne ji peyva ”yek” hatine çêkirin.

Rehnas – ferhenga etîmolojî ya kurdî

BIKARANÎNA VÊ FERHENGÊ

Husein Muhammed

Ev ferhenga etîmolojiyê anku ferhenga Rehnas hewl dide li gor rê û rêbazên zimannasî, dengnasî û zimannasiya dîrokî reh û rîşên etîmolojî yên peyvên kurdî vekole. Heta ku mimkin bûye, ferhenga Rehnas vekolînên berî xwe jî li ber çavan girtine. Di ferhengê de tenê etîmolojiya peyvan hatiye dan, ne wate û bikaranîna wan.

Berevajî hin ferhengên din yên etîmolojî yên kurdî, Rehnas idia nake û hewl nade eslê biyanî yên peyvên kurdî wek kurdî bide. Eger bi ihtimalên zanistî û zimannasî hin peyvên kurdî bi eslê xwe erebî, tirkî, farisî, ermenî, ewropî bin, em vê qebûl dikin. Eger di vî warî de dîtinên Rehnasê ji yên ferhengên din yên heyî yên etîmolojî yên kurdî cuda be, mesele ne ew e ku haya me ji wan ferhengan nîne lê mesele ew e ku bi qenaeta me ew ferheng şaş in loma em idia nakin ku filan peyv bi eslê xwe kurdî ye tevî ku em dizanin ku ew ferhengên din wisa idia dikin jî.

Di ferhengê de wek prensîp me hewl daye ku etîmolojiya peyvên hemû zaravayên kurdî bidin. Lê bo ku mesele dirêj nebe, rêzkirina wan bi piranî li gor formên wan yên kurmancî ye. Bo nimûne, mirov dikare di ferhengê de etîmolojiya peyva soranî “kirdin” yan ya zazakî “kerdene” jî bibîne lê bo peydakirina etîmolojiya wan divê mirov biçe “kirin” ya kurmancî. Di lêgerîna elektronîkî de helbet mirov dikare yekser li “kirdin” yan “kerdene” jî binêre.

Ji ber hin pirsgirêkên teknîkî, herfên kurdî yên taybet anku Ç, Ê, Î, Ş, Û ji hevberên wan yên sade anku C, E, I, S, U di rêzkirinê de nehatine cudakirin. Loma bo nimûne peyva “şar” di rêzkirinê de li nêzîkî peyva “sar” e û berî peyva “ser” e tevî ku adeten di ferhengan de hemû peyvên bi S dest pê dikin berî hemû peyvên bi Ş dest pê dikin tên. Lê di lêgerîna elektronîkî de mirov dikare yekser li peyva dixwaze bigere û di lêgerînê de ev pirsgirêka teknîkî ne problem e.

Dîsa ji ber pirsgirêkên teknîkî ji peyvên ku bi nivîsîna xwe wek hev in lê bi mane û etîmolojiya xwe ji hev cuda ne, mixabin tenê yek ji etîmolojiyên wan hatine rêzkirin.

Etîmolojiya peyvên di ferhengên berî niha ji aliyê min ve di Wîkîferhengê de jî hatine rêzkirin û dikarin li wê derê jî bên dîtin.

Di ferhengê de pêşî peyvên serbixwe hatine rêzkirin û li dawiyê jî etîmolojiya hin paşgiran peyda dibe. Li pey wan jî lîsteyeke peyvên biyanî di erebî de û lîsteyeke peyvên biyanî jî di tirkî de hatine bicihkirin.

Li dawiyê jî du nivîsarên li ser du babetên berdewam berbehs hene: mijara peyvên kurdî di tirkî de û meseleya peyvên kurdî di Quranê de.

Vekin û bixwînin!

”Karîn”, ”şiyan” û ”tiwanîn” û hevrehên wan di zarên kurdî de

Husein Muhammed

Spasiyên bêpayan bo van kekên hêja ku di amadekirina vê nivîsarê de xwe bi bersivdana gelek pirsên min westand: Hasan Aslan (zazakî), Muhemmed Teqevî (kurmanciya Xorasanê), Ali Bayrakli (kurmanciya Konyayê).

Di zimanê kurdî de, li gor zar û devokên cuda, sê peyvên ji rehên cuda bi maneya ”taqet hebûn, pê çê bûn, jê hatin, qabiliyet hebûn, hêz û qewet bo kirina tiştekî hebûn” (bi inglîzî ”can, to be able to”) tên bikaranîn:

• karîn (herwiha ”kanîn kaynîn, kûynîn”)
• şiyan (herwiha ”şên, şe kirin, şu kirin”, bi zazakî ”şayene, eşkayene, şikayene, bese kerdene”)
• tiwanîn (herwiha ”tiwanisîn, tiwanistin, tanistin”)

Mirov dikare bergeh û cografyaya bikaranîna van peyvan wiha diyar bike:

Navê(n) hejmara 0 û dîroka wê

 

Husein Muhammed

(Ev nivîs beşeke biçûk ji kitêbeke li ser navên hejmarên kurdî û peydabûn û bikaranîna wan e ku niha tê hazirkirin.)

Bi kêmî nêzîkî 4000 heta 5000 salan e ku di zimanên hindûewropî de nav bo hejmarên 1 – 100 û belkî herwiha hejmara 1000 jî hebûne. Lê ne demeke pir dirêj e ku mirovan fehm kiriye ku sîstema 0 bi kar bînin û bi wê hejmaran dehcarî, sedcarî, hezarcarî û hwd. bikin:

• yek/1 û 0 = deh/10
• 10/deh û 0 = sed/100
• 100/sed û 0 = hezar…

Yekem car ev awayê bikêrhatî li Hindistanê hatiye fehmkirin û bikaranîn. Di heman demê de yekem car 0 wek hejmar hatiye hesibandin. Di zimanê zanistî yên wê demê yê Hindistanê de anku di sanskrîtî de navê ”sûnye” li vê hejmarê hatiye kirin ku maneya wê ya bingehîn ”vala, xalî, bêpar, tine” bû.[1]

Kurdkîya reben rut mekerê

Bi kurmancî

______________________

nuştox: Husein Muhammed
çarnayox: Mahîr Dogan

 

”Êvar e, cîhan sar e, werin em biçin malê” (Şan o, cîhan serd o, bêrê ma şorîme keye). No vate xêzefilmêko ke seba domanan ameyo amade kerdene, ey ra yo. Merdim çekuya “dinya” kurdkî de bi zaf manayan xebitneno. Nînan ra yew zî manaya “hewa”yî dana: “Dinya serd a = Hewa serd o”.

La seba ke çekuya “dinya” bi eslê xo erebkî ya û tirkî de zî sey “dinya” yena xebitnayene, xeylê kurdan na xo rê heram kerda. Weriştî kewtî çekuya “cîhan“ dima ke dapîr û bapîranê kurdan caran nêxebitnayêne. Çend nîşanê naye estê ke “cîhan” çekuyêka kurdkî nîya, la a zî demo peyên farsikî ra ameya girewtene.

1. Ma dapîra kamî “cîhan” xebitnayêne yan zî xo çekuya “dinya” ra pawitêne? Hezar serran ra zêde yo ke çekuya “dinya” ziwanê ma de cayê xo girewto û qet yew kurdkîzano “sade” zî çin o ke ney fehm nêkero.
2. Girîngîya xo zî het a, çekuya “cîhan”î qet îdyomanê kurmanckî de çin a. Merdim (bi kurmanckî) vano “dîn û dinya”, “dinya û axret”, “li darê dinyayê”, ”dinyaya derewîn”, ”dûlika dinyayê”… La merdim besenêkeno nê vateyan pê çekuya “cîhan”î ya farismanckî bivurno, nêke merdim do nê îdyomanê qalibgirewteyan seqet bikero. No kî dîyar keno keno çekuya “cîhan”î kurmanckî (yan heme kurdkî) de newe fariskî ra ameya girewtene.
3. Vengê “-îh-“ kurmanckî de xerîb o. Merdim eşkeno binuso “bî, cî, sî, rî” yan zî “bih, cih, sih, rih”, la nuştişê bi hewaya “bîh, cîh, sîh, rîh” teberê vengnasîya kurmanckî der o. La ancîya çekuya “cîhan”î bi “-îh-“ a.

Ziwanê kurdkî hetê xeylê hetan ra yeno xeripnayene. Verê cû, heme zext û zoran ra oyo tewr girs yasaxê xebitnayîşê ziwanê kurdkî bî: qedexeyê ziwanê kurdkî hetê dewletanê îşxalkeran ra. No astengkerdiş zî hê dewam keno, la hêdî-hêdî beno sistêr. Nika belaya ke ney ra zî girs a, balnedarî û bêeleqedarîya kurdan bi xo ya: kurdî xo xo de bi kurdkî qisey nêkenê, nêwanenê û nênusenê.

Pere yan dirav, meydan an qad, zengîn an dewlemend…

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 7

Jineke belkî zengîn li gel pereyên xwe li meydanekê

Di kurdî de gelek peyv hene ku xelk ji mêj ve bi kar tîne û her kes jê fehm dike lê dîsa jî nivîskarên kurd û medyaya kurdî ji wan direvin û xwe dispêrin bikaranîna hin peyvên din ku ji piraniya kurdîaxivan an kurmancîaxivan re nenas û xerîb in.

Kerem bikin em bi hev re li çend nimûneyan binêrin:

• pere/pare, meydan, zengîn

Ev peyv li hemû deverên kurmancîaxiv hene û her kurmancîaxivekî sade jî wan fehm dike. Lê ji ber ku ew heman peyv bi şiklê ”para, meydan, zengin” di tirkî de jî tên bikaranîn, gelek nivîskar û medyakarên me ji van peyvan direvin û van peyvan li cihê wan dinivîsin:

• dirav (pere/pare)
• qad (meydan)
• dewlemend (zengîn)

Sebebê bikarneanîna peyvên wek ”pere/pare, meydan, zengin” ji aliyê nivîserên kurd ve ew e ku yan ew texmîn dikin ev peyv bi eslê xwe tirkî ne yan jî li eslê van peyvan nafikirin lê dixwazin kurdî bi her awayî ji tirkî cuda be. ”Hema bila ne wek tirkî be, çi dibe bila bibe.”

Lê di rastiyê de peyvên ”pere/pare, meydan, zengîn” hemû bi eslê xwe kurdî-îranî ne. ”Pere/pare” û ”zengîn” yekser ji zimanên îranî (ihtimalen ji farisî) wek ”para” û ”zengin” ketine tirkî. ”Meydan” hê ji zû ve ji pehlewî (ku zimanekî îranî bû) ketiye erebî û ji erebî derbazî tirkî jî bûye. Heman peyv bi şiklê ”miyan” (bi maneya ”navber, navbeyn”) niha jî di farisî û zazakî de maye.

Lê herçi peyvên ”dirav, qad, dewlemend” in – ku gelek nivîserên me wek ”peyvên kurdî yên resen” texmîn dikin û bi kar tînin – di rastiyê de her sê jî bi eslê xwe biyanî ne.

Peyva ”dirav” ji mêj ve ji yûnanî ”draxma” hatiye, bi demê re X jê ketiye û M jî di kurmancî de bûye V wek çawa ku M-ya paşvokalî di gelek peyvên din de jî di kurmancî de bûye V. Bo nimûne, kurmancî ”nav, gav, dav” lê farisî û zazakî ”nam-, gam, dam”. Yan bo guherîna XM bi V bidin ber ”tuxm” û ”tov”.

Peyva ”qad” bi zelalî ji erebî hatiye. Peyva ”dewlemend” jî vê dawiyê bi rêya soranî ketiye kurmancî. Lê soranî jî ne ji mêj ve ew ji farisî wergirtiye. Farisî jî ew ji peyva ”dewle(t)” ya ji erebî û ji paşgira ”-mend” ya îranî çêkiriye.

Bi gotineke din, eger mirov li pey kurdiyeke ”paqij” be, divê mirov peyvên wek ”pere/pare, meydan, zengîn” bi kar bîne, ne peyvên wek ”dirav, qad, dewlemend”. Bi taybetî jî eger mirov bixwaze wî zimanî bi kar bîne ku xelk wek zimanê xwe dibîne û tê digihe.

 

Husein Muhammed

 

Kanîzar, hejmar 7

Sernivîsar

Bi hemû rengên zimanê me

Kanîzar kovara zimanê kurdî ye. Gava ku em dibêjin ”zimanê kurdî”, mebesta me hemû rengên kurdî ne: kurmancî, soranî, zazakî, hewramî…

Wek hejmarên berê, ev hejmar jî bi vekolînên bi çend zarên kurdî dagirtî ye. Vê carê nivîsar bi kurmancî, soranî û zazakî hene. Ev sinordariya bi sê lehceyan jî ne merema me ye lê vê carê tenê bi van zaravayan berhem bo weşanê gihiştine me.

Di vê hejmarê de Husein Muhammed vekolîna xwe ya li ser cînavan bi 55 rûpelên din jî bi kurmancî didomîne. Ew di nivîsara xwe ya din ya vê hejmarê de bi berfirehî li ser paşgirên kesî yên lêkeran û dîroka wan dinivîse.

Ev hejmar du nivîsarên bi soranî pêşkêş dike. Hesen Qazî vê carê jî nivîsareke profesor Peter Trudgill li soranî wergerandiye û li ser têkiliyên navbera zimanî û çînên cuda-cuda yên civakî de ye. Kanîzar nivîsarê bi alfabeya kurdî-latînî belav dike. Nivîsara din ya bi soranî ji Ednan Ehmed e û derbarê temamker û berkara neyekser e. Em wê bi alfabeya kurdî-erebî diweşînin.

Vekolîna berfireh ya vê carê ya bi zazakî teza masterê ya Özlem Kılıç ya li ser neyînîtî (negatîvî) di zazakî de ye ku em bi temamî wek pêvek bi vê hejmarê ve belav dikin.

Mesûd Serfiraz vekolînek li ser yek ji kovarên pêşîn ên kurdî, Hetawî Kurd kiriye û naveroka wê bi berfirehî dide nasîn. Dr. Amr Taher Ahmed di hevpeyivîneke xwe de li gel Mem Wêranî li ser wê qenaetê ku divê mirov li şûna zimanê kurdî behsa zimanên kurdî bike.

Wek di hejmarên berê de jî, vê carê jî em du kitêbên li ser zimanê kurdî didin nasîn. Kitêba nû ferhenga hiqûqî ya Hüseyin Özdemir e. Kitêba kevn jî rêzimanname û ferhengoka Kurmanciya Behdînan ya R. F. Jardine e.

Di vê hejmarê de jî em cih didin ku vekolînên bi inglîzî yên li ser zimanê kurdî. Songül Gündoğdu

li ser lêkerên pêkhatî yên navdêr-lêker dinivîse. Nivîsara din jî ji Joyce Blau ye û derbarê dîroka vekolînên li ser zimanê kurdî ye.

Li dawiya vê hejmarê Zarname anku ferhengoka zimannasî dîsa hinekî berfirehkirîtir tê belavkirin. Herwiha kurterêbera rastnivîsînê jî di vê hejmarê de jî cihê xwe digire.

Kerem bikin Kanîzara xwe bixwînin û bo binivîsin!

 

NAVEROKA HEJMAR 7

Sernivîsar
Bi hemû rengên zimanê me, r. 2 

Husein Muhammed
Cînavên kurdî (beşa 2) r. 3 – 58

Nasandin
”Ferhenga Hiqûqî” ya Hüseyin Özdemir, r. 59 – 61

Peter Trudgill (w: Hesen Qazî)
Ziman û çînî komelayetî 62 – 77

Nirxandinek li ser rewşa zimanê kurdî
”Kurdistan dibe erebîziman”, r. 78 – 80

Rêzimaneke kurdî ya 90-salî
”Kurmanciya Behdînan” ya R. F. Jardine, r. 81 – 83

Özlem Kılıç
Zazakî de negatîfîye, r. 84 (hemû teza masterê wek pêvek)

Mesûd Serfiraz
Kovara Hetawî Kurd, r. 85 – 98

Peyvnasî
Pere/pare yan dirav, meydan an qad, zengîn an dewlemend…?, r. 99 – 100

Hevpeyivîn
Li gel Dr. Amr Tahir Ehmed li ser ”zimanên kurdan”, r. 101 – 115

Rêziman
Paşgirên kesî yên lêkeran û dîroka wan, r. 116 – 134

Ednan Ehmed
Tewawkerî yarîde yaxud berkarî narastewxo? r. 135 – 142

Songül Gündoğdu
Noun-Verb Complex Predicates In Kurmanji Kurdish, p. 143 – 172

Joyce Blau
History of Kurdish Stuedies, p. 173 – 183

Zarname
Ferhengoka zimannasiyê kurdî-inglîzî r. 184 – 203

Kanîzar çawa dinivîse?
Kurterêbera rastnivîsînê, r. 204