(Bo beşên pêştir binêrin: 1, 2, 3, 4, 5 û 6)
Emeg Raman: Ferhengî Êtîmolojî Raman / فهرههنگی ئێتیمۆلۆژی ڕامان 2014
Ferhengî Êtîmolojî Raman, piştî Wişenamekî Êtîmolojiyay Zimanî Kurdî ya Cemal Nebezî, duyem ferhenga etîmolojî ya bi zimanê kurdî ye.
Peyv di ferhengê de li gor alfabeya kurdî-erebî hatine rêzkirin, li ber wan bi alfabeya kurdî-latînî hatine nivîsîn û dîsa bi alfabeya ”zanistî” jî hatine diyarkirin. Şirovekirinên ferhengê bi soranî ne lê tê de peyvên kurmancî jî hatine ravekirin.
Ferhengî Raman ji aliyê Emeg Raman ve hatiye nivîsîn ku bernavê kesekî bi navê Ebdulla Îbrahîmzade ye. Ferheng dubeşî ye û ji zêdeyî 1100 rûpelan pêk hatiye.
Berevajî Cemal Nebezî, Raman Emegî hewl daye ku sûd û feyde ji hin ferhengên heyî wergire. Mixabin çavkaniyên ferhengê nehatine rêzkirin lê diyar e ku ferhengên etîmolojî yên almanî li ber destê danerê Ferhengî Raman bûne. Emeg Raman ji Rojhilatê Kurdistanê ye û ji ferhengê baş xuya ye ku ew farisî jî baş dizane. Lê wisa aşkere ye ku mixabin wî têra xwe ne sûd ji ferhengên etîmolojî yên farisî (yên ku danerên wan faris yan jî rojavayî) yan yên zimanên kevn û navîn yên îranî (bo nimûne avestayî yan pehlewî) wernegirtiye.
Emeg Raman di pêşgotina xwe de bi dijwarî êrişî ”şovenîzma farisî” dike lê wek encam bi xwe dibe tawanbarê şovenîzma kurdî. Ew hin idiayên bêbingeh dide pêş, wek nimûne, ”kurdî, bi taybetî zarê bakurî [mebesta wî kurmancî ye] gelek ji farisî kevntir û resentir e”.
Helbet di vê ferhenga 1100-rûpelî de Emeg Raman bêhemdî xwe jî etîmolojiya gelek peyvan rast yan teqrîben rast daye. Lê wek Cemal Nebezî, wî jî qet nikariye xwe ji neteweperistiya teng rizgar bike û bi çavekî vekirî û zanistî li etîmolojiya peyvan binêre.
Yek ji armancên wî yên serekî redkirina eslê peyvên ji erebî ye. Ew hewl dide bi her awayî peyvên esil-erebî wek ku ne ji erebî bin diyar bike. Bo nimûne, peyva ”felek” li gor hemû ferhengên etîmolojî yên tirkî, farisî û kurdî, bi eslê xwe peyveke erebî yan ji zimanekî din yê samî ye û hevrehên wê di hemû zimanên serekî yên samî (erebî, îbrî, aramî, akadî…) de hene û etîmolojiya wê bêguman e. Lê bi dîtina Raman Emegî ”ji binî ve nikare peyveke ji erebî be” bêyî ku diyar bike ka çima ”ji binî ve nikare peyveke ji erebî be”.
Mesele ne tenê ev peyv e lê Emeg Raman reftar û miameleyeke wiha ya nezanistî û tengbîn li gel hema-hema hemû peyvên ji erebî dike. Eger mirov bibêje ku bi vî karî rabûye daku red bike ku peyvên erebî di kurdî de hene, ne dûrî rastiyê ye.
Tiştekî din peyvên bi eslê xwe ji tirkî ne. Bo nimûne, ji bilî peyvên onomatopoetîk yên gazî- û hawarkirinê wek ”of, ox, oy, oh” û herwiha ji bilî hin peyvên vê dawiyê ji zimanên ewropî hatî, hemû peyvên bi O dest pê dikin bi zelalî ji tirkî ketine farisî û kurdî, wek ”ode, ordek, ordî, orte, oxir”. Lê Emeg Raman an ji nezanî yan jî bi qest hewl dide ku bêyî bingehekî dengnasiya dîrokî ya navbera zimanên îranî (kurdî, farisî û hwd.) li aliyekî û zimanên germenî (almanî, inglîzî, swêdî û hwd.) li aliyekî din, van peyvan bi hin peyvên zimanên germenî ve girê bide.
Wek ku me got, Emeg Raman hin ferhengên etîmolojî yên almanî û belkî yên inglîzî jî bi kar anîne. Lê mixabin van ferhengan ne ku rê li ber wî ron kiriye lê bi piranî rê bi yekcarî li ber wî berze û winda kiriye. Wek çawa ku Cemal Nebezî hewl dabû di Wişenameka xwe de hin peyvên ku zahiren dişibin peyvên inglîzî, bike hevrehên hev (bo nimûne ”wijdan” li gel ”wisdom = aqil, hişmendî”), Emeg Raman gelek berfirehtir jî wiha dike û hem çi peyva kurdî ya ku piçekê bişibe peyveke almanî yan inglîzî, dike hevrehên hev bêyî ku qet û qet guh bide dengnasiya dîrokî ya zimanê kurdî yan jî zimanên din.
Wî qet hay jê nîne yan jî guh nedayiyê ka hevrehên peyva kurdî di zimanên gelek nêzîktirî kurdî de çi ye, bo nimûne di zimanên din yên îranî yên niha yan kevn û navîn de, wek di farisî, pehlewî, avestayî yan peştûyî de yan jî di şaxên hindûewropî yên nêzîktir de, bo nimûne di zimanên Hindistanê de yan jî di zimanên slavî de. Ew hemû ji zimanên germenî (bo nimûne almanî û inglîzî) nêzîktir in lê dîsa jî Emeg Raman hewl dide peyvên kurdî yekser bike hevrehên peyvên almanî û inglîzî girê bide.
Ev jî dibe sebebê gelek şaşiyan ji ber ku gelek peyvên ku wek hev dixuyin ne hevreh in. Bo nimûne, peyvên kurmancî “êvar”, “hêvî”, “hingiv/hingvîn”, “kanîn/karîn” bi ser ve dişibin hevwateyên xwe yên inglîzî “evening”, “hope”, “honey” û “can”. Lê eger mirov berhevdaneke zanistî ya zimanên hindûewropî li gor dengnasiya dîrokî van zimanan bike, dê diyar bibe ku ti ji van peyvên di rastiyê de hevrehên van peyvên inglîzî ne ve girê bide.
Bi zelalî diyar e ku Emeg Raman bi vî karî rabûye bêyî ku hay ji dengnasiya dîrokî ya zimanê kurdî yan zimanên din yên hindûewropî hebe. Ew li ferhengan geriyaye daku bibîne ka çi peyva kurdî û almanî dişibe hev û bêyî dudilî ew wek hevreh pêşkêş kirine bêyî ku guh bide dîroka dengnasî û qeyd û bendên wê ka ev idiayên wî li gor dengnasiya dîrokî mimkin in an na.
Armanca danerê Ferhengî Raman ew bûye ku diyar bike ku hema-hema her peyva di kurdî de wek peyveke bi esil kurdî yan jî peyveke ji reh û rîşên hindûewropî ye. Herwiha her kesê aqil di serî de hebe dizane ku di kurdî de (wek di farisî û tirkî de jî) hejmareke pir mezin ya peyvên erebî hene. Çawa ku peyvên bi eslê xwe yûnanî yan latînî di zimanên din yên ewropî de mişe ne, wisa peyvên ji erebî jî di zimanên Rojhilata Navîn de (di kurdî de jî) berbelav in. Lê li her derfet û delîvê Emeg Raman hewl daye ku vê rastiyê red bike.
Ev redkirin ne ku ti ziyanê digihîne zimanê erebî lê digihîne vekolînên zanistî yên li ser zimanê kurdî ji ber ku bi van idiayan ne avên Erebistanê lê kanî û robarên zimannasiya kurdî tên şêlûkirin.
Malpera Zimannas herdu beşên ferhengê belav dike:
Ferhengî Raman, berga 1
Ferhengî Raman, berga 2
Dê bidome.
Zimannas 