Bo beşên pêştir binêrin: RENGDÊR Û BIKARANÎNA WAN (1)
_______________________________________
Husein Muhammed
3. Rengdêrên me çawan in û çawa çêbûne?
Rengdêrên kurdî hinek jê peyvên xwerû ne, hinek dariştî ne (bi peyveke xwerû li gel pêşgir an paşgirekê) û hinek jê pêkhatî ne (ji du yan çend peyvên her yek serbixwe). Hinek jî di bingeh de navdêr in lê wek rengdêr tên bikaranîn.
Li vê derê em ê her yekê ji van cûrên rengdêran bi kurtî bidin nasîn.
Kerem bikin hejmareke nû ya kovara zimanê kurdî Kanîzarê. Em vê carê bi qasî 270 rûpelan vekolînên li ser ziman û rêzimana kurdî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî pêşkêş dikin.
Di vê hejmarê de Husein Muhammed vekolîna xwe ya li ser rengdêrên (hevalnav, sîfet, adjective) di zimanê kurdî de didomîne. Ew vê carê bi taybetî li ser cihê rengdêran di komik û hevokan de radiweste û herwiha cudahiyên bikaranîna rengdêran di lehceyên kurdî de dide ber hev. Nivîsarên wî yên din di vê hejmarê de li ser hevdengî û pirdengiyê di nivîsîna kurdî de û herwiha li ser dengê C di zimanê kurdî ne.
Vekolîna Deham Ebdulfettah li ser lêkerên (kar, fiil, verb) kurmancî di vê hejmarê de jî didome. Seyidxan Kurij jî dûr û dirêj li ser lêkeran di zazakiya Çewligê de bi zazakî di vê hejmarê de dinivîse.
Emîr Hesenpûr li ser siyaseta zimankuj ya Bakurê Kurdistanê dinivîse. Ergîn Opengîn jî li ser parastin û guherîna zimanî li heman deverê vedikole. Michael Chyet dîroka ferhengsaziya kurmancî bi inglîzî pêşkêşî me dike.
Yaron Matras û Yay Gertrud Reershemius derbarê standardkirina zimanên bêdewlet dinivîsin û zimanê kurdî, qereçî û yidişî wek nimûne bi kar tînin. Em vekolîna wan hem bi orijînala wê ya inglîzî û hem jî bi wergera soranî ya Hesenê Qazî belav dikin.
Xanna Omerxalî remz û sembolîzma teyran di êzidîtiyê de behs dike. Newzad Valêrî li ser wergerandinê ji zimanekî li zimanekî din bi zazakî dinivîse.
Vê carê jî em du kitêbên kurdî didin nasîn û herduyan jî bi tevahiya wan dixin xizmeta xwandevanên kurd. Yek jê ferhenga mezin ya soranî-inglîzî ya Şefîq Qezaz e û ya din jî kitêbek li ser cinsê rêzimanî di kurmancî de ye ku ji aliyê jineke bi bernavê Keça Kurd ve hatiye nivîsîn.
Kerem bikin kovara xwe bixwînin û berhemên xwe bo wê bişînin!
Husein Muhammed
Rengdêr di zimanê kurdî de, r. 3
Pêşkêşkirina kitêba
Zayenda mê û nêr, r. 28
Emîr Hesenpûr
Zimanê kurdî û zimankujî, r. 29
Ergîn Opengîn
Parastin û guherîna zimanî, r. 36
Pêşkêşkirina ferhenga
Şarezor kurdî-inglîzî, r. 57
Yaron Matras û Y. G. Reershemius
Standardkirdinî bê dewlet, r. 58
Seyidxan Kurij
Fekî Çewligî de antişî karan (fiilan), r. 92
Deham Ebdulfettah
Lêker di zimanê kurdî de, r. 122
Hevdengî û pirdengî
di nivîsîna kurdî de, r. 154
Newzad Valêrî
Açarnayîş û açarnayox, r. 178
Xanna Omerxalî
Sembolîzma teyran di êzidîtiyê de, r. 185
Dengê C
Peydabûn û guherîna wî, r. 200
Yaron Matras & Y. G. Reershemius
Standardisation beyond States, p. 207
Michael L. Chyet
Kurmanji Kurdish Lexicography, r. 236
Zarname
Ferhengoka zimannasiyê, r. 250
Çawa binivîsim?
Rêbera rastnivîsînê, r. 268
Kerem bikin dîsa hejmareke nû ji kovara zimanê kurdî Kanîzarê, xwandevanên hêja. Di vê hejmarê de em çendîn berhemên nû û çend vekolînên li ser zimanê kurdî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî pêşkêşî we yên hêja dikin.
Di vê hejmarê de em dest bi belavkirina vekolîna Husein Muhammedî ya li ser rengdêrên (sifet, adjective) kurdî û bikaranîna wan dikin. Ev vekolîn dê di hejmarên bên de jî berdewam be. Nivîsarên wî yên din di hejmarê de li ser cinsê rêzimanî (mê û nêr) û tesîra lerzê li ser guherîna dengan in.
Rêzevekolîna me ya din ji Deham Ebdulfettah e û xebata wî ya dûr û dirêj ya li ser lêkerên (fiil, verb) kurdî ye. Ev vekolîn jî dê di hejmarên bên de jî bidome.
Vekolîna me ya dirêj ya bi zazakî nivîsara Seîd Verojî ya li ser berhevdan anku miqayesekirina zimannasî ya navbera kurmancî û zazakî ye.
Bi soranî Cemal Nebez li ser ”birakujiya zimanî” anku neheqîkirina li lehceyên din yên kurdî dinivîse. Nivîsara din ya bi soranî derbarê guherîn û ketina dengan di kurdiya kirmaşanî de ye û ji kekê me yê hêja Elî Şahmuhemmedî ye.
Bi inglîzî Mehmet Şerif Derince û Ergin Opengin agahiyên bingehîn li ser kurdî (bi taybetî kurmancî) pêşkêş dikin û berhemên giring bo hînbûna kurmancî û vekolînên zimanê kurdî rêz dikin.
Di vê hejmarê de jî em du kitêban – yeke nû û yeke kevn – didin nasîn. Yek jê Ferhenga Zaravên Teknîkî ya bi kurdî – tirkî – inglîzî ye. Ya din jî ferhengokeke kurdî ya ji sala 1884 e. Em van herdu berheman bi temamî belav dikin û dixin xizmeta xwandevanên xwe û vekolînên li ser zimanê kurdî.
Kerem bikin kovara xwe bixwînin û bo me binivîsin:
Sernivîsar
Bi berhemên nû û kevnar, r. 2
Husein Muhammed
Rengdêr û bikaranîna wan, r. 3
Ferhenga zaravên teknîkî
bi kurdî – tirkî – inglîzî, r. 18
Elî Şahmuhemmedî
Gorrîn û qirtandin le zarawey kurdîy kirmaşanî, r. 20
Seîd Veroj
Vacêkerdena zazakî û kurmancî, r. 23
Nasandin
Ferhengeke kurdî ji sala 1884, r. 51
Ziman û cins
Cinsê rêzimanî, r. 53
Cemal Nebez
Birakujîy zimanî, r. 64
Deham Ebdulfettah
Lêker di zimanê kurdî de, r. 72
Tesîra lerzê
li ser guherîna dengan, r. 124
Mehmet Şerif Derince & Ergin Opengin
Background information on Kurdish, r. 131
Zarname
Ferhengoka zimannasî, r. 144
Em wiha dinivîsin
Kurterêbera rastnivîsînê, r. 162
Husein Muhammed
Di kurdî de, wek di gelek zimanên din de jî, peyv dikarin biçemin anku bitewin. Di rêziman û zimannasiyê de ”çemîn” anku ”tewîn” tên maneya guherîna peyvan di hevokan de. ”Çemandin” û ”tewandin” jî wê diyar dikin ku peyv ji aliyê mirovan ve di hevokan de şiklên piçekê ji hev digirin. Anku peyv li gor hin rewş û haletan ji forma xwe ya xwerû diguherin û şikl û dirûvên piçekê ji peyva xwerû cuda digirin.
Ji piraniya peyvên kurdî yên tewandî jî diyar e ku ew hevrehên formên din yên eynî peyvê ne. Bo nimûne: ”baranê, baranan” bi zelalî têkilî peyva ”baran” in. Heta heke peyv bi şiklê xwe ve gelek ji hev cuda bin jî, dîsa mirov dikare rehê piraniya wan bibîne: ”bizane > bi-zan-e < zan-în” yan jî ”wan < ewan < ew”.
Lê hin peyv hene ku mirov ti rehê wan yê hevbeş nabîne: Erê ”bi-zan-e” forma fermanî (imperatîv) yekhejmar ji peyva ”zanîn”ê ye û peyva ”were” jî forma fermanî ya yekhejmar ji peyva ”hatin”ê ye. Lê çima rehê ”zanîn”ê di ”bizane” de diyar e lê ti rehên hevpar yên di navbera şiklê peyva ”hatin” û peyva ”were” de nîne?
Mirov dikare bi hêsanî bibîne ku cînavê ”(e)wî” di hevoka ”(e)wî got” de formek ji cînavê ”ew” e, wek di hevoka ”ew dibêje” de. Lê gelo çima cînavê ”min” (wek di ”min got” de) wisa ji cînavê ”ez” (mîna ”ez dibêjim”) cuda ye madem ku maneya wan hema-hema eynî ye?
Li gor qeyd û bendên rêzimana sade ya kurmancî ye ku em dibêjin ”tiştek xweş e” û ”tiştek xweştir e” yan ”îro hewa sar e” û ”sibê hewa dê sartir be” anku forma berhevder (komparatîv) bi ”rengdêr+tir” tê çêkirin. Lê çima li gor hin devokan forma ”pirr”ê ”bêhtir” e û ya ”gelek”ê jî ”pitir” e. Çima di hin devokan de rengdêra hevsengker (ekwatîv) ”çê” (baş, qenc) nîne lê dîsa jî forma berhevder ”çêtir” li kar e?
Mijara vê nivîsa me ”suplesyon” û peyvên ”supletîv” in. Bi ronkirina van peyvan em ê hewl bidin zelal bikin ka çima ”hatin” dibe ”were”, ”gotin” dibe ”dibêjim”, ”ez” dibim ”min”, ”gelek” dibe ”pitir” û hwd. Anku em sebebên awarteyî û istisnayên di tewandina peyvên kurdî de şirove bikin.
Zimannas 