Pirtikrêzî anku morfotaksî

 

Husein Muhammed

Me di nivîseke berî niha de behsa dengrêziyê[1] di peyvan de û di nivîseke din de jî qala peyvrêziyê[2] kiriye. Di nivîsara li ser dengrêziyê de me awayê rêzkirin û rêzbûna dengan (herfan) di peyvan de kiriye û rêzbûnên mimkin, yên berbelav, yên kêm û yên nemimkin berçav kirine. Di vekolîna li ser peyvrêziyê de me diyar kiriye ka peyv di hevokên kurdî de çawa dikevin pey hev û çi rêzbûnên wan mimkin, berbelav, kêm û nemimkin in.

Di vê nivîsarê de em ê bala xwe bidin ser pirtikrêziyê (morfotaksî, morfotaktîk, bi inglîzî ”morphotactics”) anku rêza pirtikên rêzimanî di peyvê de. Bo nimûne, gelo li gor çi qeyd û bendan, peyva ”vekirin” dibe ”ve-ne-di-kir-in”? Yan çawa peyva ”çare” dibe ”bê-çare-tî” Yan jî çawa peyva ”şekir” dibe ”têr-şekir-î”?

PEYVSAZÎ BI DARIŞTINÊ

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 2

Ev beşa duyem ya li ser peyvsaziyê ye. Dikarî herwiha beşa yekem bixwînî.

Husein Muhammed

Di peyvsaziyê de mebest ji dariştinê (derivation) çêkirina peyvan ji peyvên xwerû/sade bi alîkariya gireyan (afîks, qertaf, affix) e.

Gireyên dariştinê dikarin pêşpirtik (pêşgir, pêşqertaf, pêşbendik, prefîks, prefix) bin ku dikevin pêşiya peyva bingehîn:

• hêvî > bihêvî
• hêvî > bêhêvî
• rehet > nerehet

Gireyên dariştinê herwiha dikarin paşpirtik (paşgir, paşqertaf, paşbendik, sufîks, suffix) bin ku dikevin dawiya peyva bingehîn:

• hêvî > hêvîdar
• rehet > rehetî

Pêşpirtik û paşpirtik dikarin bikevin gel peyvên serbixwe (wek “hêvî” yan “rehet” li jor) yan jî rehên neserbixwe yên lêkeran:

• -zan- > nezan
• -zan- > zana

Du paşpirtik dikarin bikevin dûv hev jî:

• birîn > birîn-dar > hêvî-dar–î

Herwiha pêşpirtik û paşpirtik dikarin di heman demê de li gel eynî peyvê peyda bibin:

• hêvî > bê-hêvî-tî
• ket > der-ket-î

Gire herwiha dikarin navpirtik (navgir, navqertaf, navbendik, infîks/interfîks, infix/interfix) bin ku dikevin nava peyva bingehîn:

• vekirî > venekirî
• veşartî > veneşartî
• derketî > derneketî

Di kurdî de tenê –ne– wek navpirtika peyvsaz heye lê navpirtikên çemandinê / tewandinê zêdetir in jî lê ew peyvên nû çênakin, tenê karê çemandinê dikin:

• derkevin > derdikevin / dernakevin / dernekevin / derbikevin

Navpirtik dikarin herwiha wek cûreyeke pêşpirtikan jî bên hejmartin:

• ketî > ne-ketî > der–ne-ketî

Lê di hin peyvan de forma xwerû peyda nabe. Bo nimûne, em dizanin ku peyva ve-şart ji ve-şart-in pêk hatiye (bidin ber forma devokî ber-şartin û hevwateya wê ya soranî şardin-ewe) lê peyva *şartin wek peyveke serbixwe di kurdî de peyda nabe. Loma em neçar in ku ve- beşek bingehîn ji peyva veşartin hesab bikin. Loma gava ku em gireya –ne- li wê zêde dikin û dixin navbera ve- û –şartin, hingê –ne- bi zerûrî navpirtik e, ne pêşpirtik e. Lê li gel gelek peyvên din, ew dikarin wek pêşpirtika duyem bê hejmartin:

• wer-ne-girtin