Ferhenga Têgihên Hiqûqî

Li Amedê di 25ê Kanûnê de Ferhenga Têgihên Hiqûqê bi merasîmekê hat nasandin.

Ev xebat ji hêla Baroya Amedê û Weqfa Mezopotamyayê ve hatiye kirin. Me jî li ser vê xebatê bi zimannas Dr Mîkaîl Bilbilî re hevpeyvînek kir ku yek ji edîtorên vê xebatê ye û koordînatorê Weqfa Mezopotamyayê ye. Wî pirsên me yên derheqê vê xebatê de bersivand.

Di vê hevpeyvînê de Mikaîl Bilbil ragihand, ev ferheng bi xebateke 4 salan û ji aliyê akademîsyenên Kurd ên ji Bakur û Başûrê Kurdistanê ve hatiye amadekirin.

Bilbil di vê baweriyê de ye, ku ev ferhneg dê bibe bingeheka baş ji bo xebatên akademîk ên nû.

Rûdaw: Hûn bi kurtahî dikarin behs bikin ku vê xebatê çawa dest pê kir?

Mîkaîl Bilbil: Dema ku gorbihişt Tahir Elçî serokê Baroya Diyarbekirê bû, ji bo çêkirina ferhengeka hiqûqê ya bi hevkarî, biryar hatibû dayîn. Piştî şehîdbûna wî, Baroya Diyarbekir û Weqfa Mezopotamyayê, xwedî li wê biryarê derketin dest bi amadekirinan kir. Wekî gava pêşî jî lijneyek hat avakirin ku hem ji pisporên ziman hem jî yên hiqûqê pêk dihat.

Dema em li lijneya amadekar dinêrin, em dibînin ku ji bîst kesan heşt kes ji Herêma Kurdistanê ne. Gelo tu dikarî hinekî behsa vê yekê bikî?

Bi rastî ezmûna Herêma Kurdistanê ji bo me gelekî giring e. Li wir gelek zanîngeh hene û pisporên hêja yên hiqûqê û ziman peyda dibin. Me jî xwest em ji zanîna wan sûdê wergirin. Loma jî me hem pisporên kurdiya kurmancî hem jî yên kurdiya Soranî dawet kirin. Hinek ji wan pisporên ziman bûn hinek jî yên hiqûqê bûn. Wekî mînak ji Zanîngeha Zaxoyê Ebdulwehab Xalid Mûsa; ji Zanîngeha Duhokê, Bahîz Omer Ehmed; ji Zanîngeha Raperînê, Sebah Reşîd Qadir profesorên ziman bûn. Beyar Tahir Seîd, Ebdullah Casim Receb, Nasih Husên Silêman û Hekar Findî jî dîsa ji Herêma Kurdistanê dihatin û gelekî feydeya wan çêbû. Bi baweriya me, mirov çi xebateka akademîk bike, eger mirov ji tecribeya Herêmê sûd wernegire dê gelekî kêm bimîne. Mala wan ava be, eger ew nebûna dê ev xebat bi vî şiklî pêk nehata.

Baş e, bi kurtahî hûn dikarin behsa naverok û rêbaza çêkirina vê xebatê bikin? 

Wekî hin dizanin çêkirina ferhengên têgihan karekî pir zehmet e. Ji bo zimanên wekî kurdî ku di sed salên borî da hat qedexekirin û geşedana wê derb xwar, ev kar hîn zehmettir e. Loma me biryar da ku pêşî em têgihên sereke yên hiqûqê çêbikin. Ew jî nêzî hezar têgihan bûn û ji têgihên sereke yên hiqûqa medenî, sizayî, giştî, karî, kargêrî û bazirganiyê pêk dihatin. Me di vê çeroweyê da dest bi komxebatan kir û piştî bîst û du komxebat û çar salan ev xebat bi dawî bû. Taybetiyeka vê ferhengê jî ew e ku pênaseyên têgihan û mînakan jî cih girtine. Herweha di ferhengê da ji bilî kurdî, me bergindên têgihan yên îngilîzî, erebî, farisî û tirkî jî dane.

Li gor baweriya we dê ev ferheng bêtir bi kêrî çi bê?

Bi baweriya min ev ferheng dê bibe bingeheka baş ku xebatên din li ser ava bibin. Herçend hezar têgih ne zêde ne, lê ji ber ku yên sereke ne bi hêsanî dikare bê firehkirin. Herweha di dadgehan da gelek caran problemên wergerê çê dibûn û gelek zehmetiyan rû didan û ev xebat dê ji bo vê yekê jî alîkar be.

Xebata we nêzî çar salan dewam kiriye. Xebatên weha demdirêj ne zehmet in gelo?

Bi rastî yek ji serkeftina vê xebatê jî ew e ku bi îstiqrar û bi rêk û pêk çar salan berdewam kiriye. Berî hertiştî ev xebateka kolektîf e û xebatên weha kolektîf di kurdan da kêm in. Bi xêra van xebatan kurd hînî çanda xebata kolektîf dibin. Xebatên kolektîf bê guman ji yên takekesî zehmettir in. Lê me fam kir ku dema samîmiyet û israr hebe, hemû zehmetî ji holê radibin. Hinek ji komxebatên me, sê-çar rojan dewam dikir ku gelek kesan dest ji karê xwe berdidan û dihatin. Lê wekî me got, dema samîmiyet û israr hebe kar gelekî hêsan dibe.

Rûdaw

 

Rêzimaneke kurdî ji sala 1913

Kitêba nivîskarê inglîz Ely Bannister Soane, kurtkirî S. B. Soane ”Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language” (Rêzimana zimanê kurmancî anku kurdî) sala 1913 hatiye çapkirin û yek ji çend kitêban e ku wî nivîskarî li ser kurdan û Kurdistanê nivîsîne.

Kitêb ji 290 rûpelan pêk tê û ne tenê kurmancî lê – berevajî navê kitêbê – herwiha behsa rêzimana soranî jî dike. Ew yekem kitêba li ser rêzimana kurdî ye ku di heman demê de du lehceyên serekî yên kurdî – kurmancî û soranî – bi hev re dide nasîn.

170 rûpelên pêşîn yên pirtûkê li ser rêzimana kurdî ne. 160 rûpelên paşîn jî ji ferhengokeke inglîzî-kurdî pêk tên. Di beşa rêzimanê de gelek nimûne hene ku pêşî bi inglîzî hatine nivîsîn û dû re li kurmancî (an bi gotina nivîskarî ”koma bakurî”, bi inglîzî ”Northern Group”, kurtkirî NG) û li soranî (”koma başûrî”, ”Southern Group”, SG) hatine wergerandin. Soane kitêba xwe li gor birrên peyvan parve kiriye, wek ”alfabe, navdêr, cînav, rengdêr, hoker, lêker…” û hewl dide wan yek bi yek bide nasîn û awayên bikaranîna wan diyar bike.

Rêzimaneke kurdî ya 100-salî

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 9

________________________________

L. O. Fossum: Rêzimaneke kurdî ya pratîkî

Kitêba A Practical Kurdish Grammar ji aliyê misyonerekî amerîkî yê bi navê L. O. Fossum ve hatiye nivîsîn û sala 1919 li Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê hatiye çapkirin.

Kitêb ji nêzîkî 300 rûpelan pêk hatiye û naveroka wê wiha hatiye parvekirin: alfabeya kurdî (Kurdish), navdêr (nouns), rengdêr (adjectives), cînav (pronouns), lêker (verbs), hoker (adverbs), daçek (prepositions), girêdek (conjunctions), baneşan (interjections), peyvsazî (formation of Kurdish words), peyvên pêkhatî (Kurdish compound words), rastnivîsîn (Kurdish ortography), tevlihev (miscellaneous – ku bi piranî li ser navên deman û navên beşên laşî ye), hevoknasî (syntax) û ferhengok (vocabulary).

Berevajî gelek rêzimnivîsên biyanî yên ku berî Fossumî li ser rêzimana kurdî nivîsiye, ji pêşgotina Fossumî diyar e ku wî baş hay ji rêzimannameyên kurdî yên berî xwe yên bi zimanên ewropî hebûye. Ew jî wek gelek rêzimannivîsên berî xwe, di pêşgotina xwe de dest diavêje meseleya wê ka kîjan lehceya kurdî ji yên din ”paktir” yan ”resentir” e. Ew yên berî xwe rexne dike ku her yek ji wan lehceya berhema xwe ji yên dij ”paqijtir” û ”orijînaltir” dibîne lê taliyê ew bi xwe jî bi heman awayî pesnê ya xwe dide.

Fossum devoka Mihabadê wek bingehê kitêba xwe wergirtiye û bi wê dinivîse. Peyv û hevokên kurdî hem bi alfabeya kurdî-erebî ya wê demê (wek nivîsîna farisî ya niha) û hem jî bi alfabeya latînî (li gor rastnivîsîna inglîzî) nivîsîne. Di alfabeya kurdî-erebî de hereke (xaseten anku ”e”) bo diyarkirina hin vokalan hatine nivîsîn.

Berevajî gelek ewropiyên ku berî wî li ser rêzimana kurdî nivîsiye, wisa dixuye ku Fossum têra xwe baş kurdî (devoka kitêba xwe anku ya Mihabadê û derdorên wê) hîn bûye yan jî baş ji agahîderên xwe neqil kiriye.

Kurdî êdî bi alfabeya kurdî-erebî ya wê demê nayê nivîsîn lê bi alfabeyeke bi piranî vokalîzekirî. Herwiha Fossum peyvên esil-erebî li gor orijînala wan ya erebî dinivîse lê di nivîsîna kurdî y abi alfabeya kurdî-erebî de ew li gor dengnasiya kurdî tên nivîsîn. Di A Practical Kurdish Grammar jî de helbet kêmasî ûşaşiyên rêzimanî jî hene. Lê dîsa jî ew ji piraniya rêzimanên kurdî yên wê demê yên bi zimanê ewropî nivîsandî biserketîtir e û heta niha jî yek ji baştirîn rêzimanên kurdî yên berdest yên bi zimanê inglîzî (yan her zimanekî ewroî) ye.

Kovara Kanîzar û bloga Zimannas tevahiya vê kitêbê bi şanazî dixin xizmeta xwandevanên xwe:

https://zimannas.files.wordpress.com/2016/11/practical-kurdish-grammar.pdf

Husein Muhammed

C. Bedirxan: Ferheng (kurdî-kurdî)

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 9

______________________

Danerê alfabeya niha ya kurdî-latînî Celadet Alî Bedirxan (1893 – 1951) li gel çendîn karên din yên hêja herwiha ferhengeke kurdî-kurdî jî amade kiribû ku ihtimalen yekem ferhenga kurdî bi kurdî bû (yên kurdî bi zimanekî din yan zimanekî din bi kurdî berî wî jî hebûn). Lê ev ferheng demeke dirêj nehatibû çapkirin. Ferheng sala 2009 di nav weşanên Avestayê de wek kitêb hatiye belavkirin.

Ferheng ji 330 rûpelan pêk tê ku ji bilî beşên ferhengî herwiha pêşgotineke keça Celadet Bedirxanî, Sînem Berdirxan û herwiha nivîsareke dirêj ya C. Bedirxanî bi xwe li ser nasandina alfabeya kurdî-latînî cih girtiye.

Ferheng bi xwe ji sê beşan pêk tê. Peyvên bi herfên F – Z dest pê dikin û herwiha beşa dawiyê ji peyvên bi tîpa E dest pê dikin ew peyv in ku C. Bedirxan bi xwe amade kirine û şirove û nimûneyên wan jî nivîsîne. Wî herwiha peyvên bi herfên A – E jî dest pê dikin nivîsîbûn lê mixabin ew winda bûne û di vê kitêbê de jî nehatine çapkirin.

Li cihê beşên windabûyî, peyvên bi herfên A – E dîsa ji aliyê zavayê C. Bedirxan anku Selah Saladallah ve hatine hazirkirin û di vê kitêbê de jî li gor rêzbendiya alfabeyê li berî beşên mayî yên ferhenga Bedirxanî hatine bicihkirin.

Di ferhengê de texmînen 8000 – 9000 serpeyv peyda dibin. Piraniya peyvan hatine bi kurdî hatine şirovekirin lê hejmareke ne kêm jî tenê hatine rêzkirin lê ti şirove (û ti nimûne jî) jê re nehatine dan. Bo nimûne, mirov dikare hin peyvên bê şirove hiştî ji herfa Ş bide ”şamoyî, şaran, şebîk, şelik, şelm, şelûf, şemase, şembilêlk, şem, şemixandin, şemixîn, şepne, şerix, şerûdî, şerût, şetat, şewt, şexf…”

Rast e ku vê kitêbê wek texmînen yekem ferhenga kurdî bi kurdî dê helbet gelek kêmasî hebin ji ber ku C. Bedirxan ew di kêm-îmkaniyên mezin de amade kiriye. Lê mixabin amadekerên ferhengê bo çapê jî ev peyv bi şirove yan nimûneyan temam nekirine.

Carinan li cihê şiroveyên kurdî, hatiye gotin ku maneya peyvê bi erebî çi ye tevî ku divê ev ferhengeke kurdî bi kurdî bûya. Bo nimûne, ”pişkîn: bi erebî Etis jê re tê gotin…”

Di beşa aliyê C. Bedirxanî ve amadekirî de li gel şiroveyan, li ber hin serpeyvan herwiha yek yan du-sê nimûneyên bikaranînê jî hene. Lê ne cinsê rêzimanî (mê yan nêr) yê navdêran û ne jî rehê dema niha yê lêkeran hatiye diyarkirin. Di beşa Selah Sadallahî de ti nimûneyên bikaranînê jî peyda nabin.

Beşa S. Sadallah tenê ji 6 herfan (a, b, c, ç, d, e) pêk hatiye lê dîsa jî ew bi qasî 90 rûpelan digire, beramberî 26 herfên din ku tenê 190 rûpel girtine tevî ku kêm peyvên kurdî bi C, Ç û E dest pê dikin. Anku beşên pêşiyê ji yên dawiyê gelek berfirehtir in. Wek din jî ji etîmolojî ve jî cudahiyeke mezin di navbera wan de heye: Bedirxan bi zelalî peyvên xwe ji axiftinên kurmancî lê herwiha ji kêm ferhengên heyî yên wê demê yên kurdî û herwiha yên osmanî wergirtine. Di ferhengê de C. Bedirxan ji peyvên bi eslê xwe erebî nereviye. Berevajî wî, S. Sadallah piraniya peyvên xwe ji ferhengên soranî wergirtine ku wan jî piraniya wan ji farisî neqil kirine. Herwiha hin peyvên ji tirkî de jî tê de hene, bo nimûne ”balte: tefşo, tivir (mebesta wî ”tevr” e), bivir, zomp” (< tirkî ”balta = bivir). Lê heta ji Sadallah hatiye, wî cih nedaye peyvên bi eslê xwe erebî tevî ku ew di kurdî de berbelav bin jî. Bo nimûne, mirov peyvên ”daîre, ders, dewam, dewlet” tê de nabîne (lê ”dersdar: derskar, mamosta, seyda, hînkar” û ”dewlemend: dewletî, zengînî, jêhatî”).

Hem di beşa Bedirxanî amadekirî de û hem jî di ya ji aliyê Sadallahî ve hatiye hazirkirin ji aliyekî ve hejmareke pir mezin ya peyvên rojane tê de peyda nabin û li aliyê din jî pir peyvên nadir û xerîb tê de peyda dibin.

 

Husein Muhammed

 

Kovara Kanîzar, hejmar 9

 

Vekin û bixwînin!

Sernivîsar

Mijara serekî ya vê hejmara Kanîzarê wergerandin e. Wergerandin yek ji babetên bingehîn yên derbarê ziman û zimannasiyê ye. Loma em di vê hejmarê de ji çend aliyan ve bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî nêzîkî meseleyê dibin.

Bi kurmancî Husein Muhammed bi vekolîneke 50-rûpelî li ser wergerandina makîneyî anku wergerandina bi bernameyên kompûteran vê mijarê vedike. Ergin Öpengin dîroka bizav û tevgera wergerandina li kurmancî dide nasîn.

Bi inglîzî Edward Magin teza xwe ya masterê derbarê wergerandina helbestên kurdî (bi taybetî kurmancî) pêşkêş dike. Kanîzar hemû teza Maginî belav dike ku berhemeke hêja ye, ne tenê li ser wergerandina helbestan lê li ser zimanê kurdî bi awayekî giştî jî.

Heyder Mihemed û Îbrahîm Elî li ser pirsgirêkên wergerandina berhemên tiyatroyî ji inglîzî li kurdî (bi taybetî soranî) dinivîsin. Hesenê Qazî dîsa nivîsareke dirêj zimannasiyê ya profesor Peter Trudgill wergerandiye kurdiya soranî.

Bi zazakî Roşan Lezgîn nivîseke li ser meseleya peyvên kurdî di Quranê de ji kurmancî werdigerîne zazakî û em orijînal û wergera wê bi hev re belav dikin. Hasan Aslan bingehên rêzimana zazakî li kurmancî raberî me dike û nimûne bi nimûne wan bi zazakî dinivîse û li kurmancî werdigerîne.

Ji bilî wergerandinê, em çend mijarên xwe yên herdemî jî didomînin:

Wek her carê, em di vê hejmarê de jî du kitêban didin nasîn. Yek jê ”A Practical Kurdish Grammar” (Rêzimaneke kurdî ya pratîk) ya L. O. Fossumî ye ku sala 1919 bi inglîzî hatiye çapkirin. Em hemû wê kitêbê – ku heta niha jî yek ji baştirîn rêzimanên kurdî yên bi inglîzî ye – dixin xizmeta xwandevanên xwe.

Kitêba din jî ferhenga Celadet Elî Bedirxan e ku wek yekem ferhenga kurdî-kurdî hatiye amadekirin lê heta sala 2009 nehatibû çapkirin. Destpêka ferhenga C. Bedirxanî amadekirî winda bûbû loma peyvên bi herfên A – E dest pê dikin ji aliyê zavayê wî Selah Sadallah ve dîsa hatibûn berhevkirin.

Di hejmara 8 de me vekolîneke berfireh li ser hejmarên kurdî dest pê kiribû. Ew lêkolîn di vê hejmarê de jî bi hejmarên rêzî didome û dê di hejmara 10 de jî berdewam be.

Nivîsareke me ya dirêj jî li ser cudahiyên dengnasî di navbera lehceyên kurdî de ye.

Vê carê jî em Zarnameyê anku ferhengoka xwe ya zimannasî dîsa berfirehtir belav dikin.

Kerem bikin kovara xwe Kanîzarê bixwînin û jê re binivîsin.

Naveroka hejmara 8

Sernivîsar
Wergerandin di navbera zimanan de, r. 2

Husein Muhammed
Wergerandina makîneyî, r. 4

Celadet Bedirxan
Yekem ferhenga kurdî-kurdî, r. 50

Ergin Öpengin
Bizava wergerê di kurmanciyê de, r. 52

Hasan Aslan
Hînbûna kurdiya dimilî, r. 71

Cihê lêkera alîkar
”ê, dê, wê, yê” di hevokê de, r. 95

Hejmar û hejmarsazî
beşa duyem, r. 99

Zêdebûna dengê R li peyvan
bi hevkarî li gel Koma Zimanê Kurdî, r. 110

L. O. Fossum
Rêzimaneke kurdî ya pratîk, r. 111

Peter Trudgill (w: Hesenê Qazî)
Norwêjî wekû zimanêkî asayî, r. 113

”5000 peyvên kurdî di Quranê de”
bi kurmancî û zazakî, r. 122

Cudahiyên dengnasî
di navbera lehceyên kurdî de, r. 129

Edward Magin
Kurdish poetic features & translation, r. 157

Haidar Mohamad & Ibrahim Morad
Problems of translating from English into Kurdish, r. 158

Zarname
Ferhengoka zimannasî ya kurdî-inglîzî, r. 168

Kurterêbera rastnivîsînê, r. 188

Vekin û bixwînin!

Ferhengeke soranî-kurmancî-tirkî

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 8

__________________________

Husein Muhammed

Ferhenga soranî-kurmancî-tirkî ya Abdullah Ekici ferhengeke yekalî ye ku peyvên soranî rêz kirine û ew pêşî li kurmancî û paşî jî li tirkî wergerandine.

Ev berhem bi hecma ferhengên destan an ferhengên berîkan e û ji nêzîkî 340 rûpelan pêk hatiye. Di ferhengê de serpeyvên soranî li gor alfabeya kurdî-latînî hatine rêzkirin lê li ber wan serpeyv herwiha bi alfabeya kurdî-erebî jî hatine pêşkêşkirin. Wateyên wan yên kurmancî (û yên tirkî) tenê bi alfabeya kurdî-latînî hatine dan. Herwiha nimûne û hevokên soranî jî tenê bi alfabeya latînî ne.

Hejmara serpeyvên ferhengê nehatiye diyarkirin lê texmînen 4000 – 5000 serpeyvên soranî li gel wergerên wan yên kurmancî û tirkî di ferhengê de cih digirin.

Rêzimaneke kurdî ji sala 1787

Husein Muhammed

Kitêba qeşeyê îtalî Maurizio Garzoni Grammatica e Vocabolario della Lingua Kurda (Rêziman û ferhengoka zimanê kurdî) sala 1787ê li Romaya Îtalyayê hatiye çapkirin. Ew wek yekem berhema li ser zimanê kurdî ya bi zimanekî ewropî tê nasîn. Bi qasî ku tê zanîn, ew heta niha jî tekane rêziman û ferhenga kurdî ye ku bi zimanê îtalî hatiye belavkirin.

Garzoni kitêba xwe bi pêşgotineke li ser zimanê kurdî dest pê dike. Dûv re ew dengnasiya kurdî dide nasîn, paşî jî hewl dide yek bi yek beşên rêzimana kurdî pêşkêş bike.

FERHENGEKE PEYVÊN HIQÛQÎ

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 7

___________________________

 

Ferhenga Türkçe-Kürtçe Hukuk Sözlüğü (Ferhenga hiqûqî ya tirkî-kurdî) ferhengeke peyvên dadnasî/hiqûqî ya bi qebareyeke biçûk û 175 rûpelî ye. Ferheng yekhêlî ye: peyvên tirkî di ferhengê de hatine rêzkirin û ew li kurdî (kurmancî) hatine wergerandin lê li gor rêzbendiya kurdî peyv nehatine rêzkirin û ew li tirkî nehatine wergerandin. Ferheng sala 2014 di nav weşanên Belge de derketiye.

Li ser cildê pêşîn û herwiha di rûpelên ewilî de navê parêzer Hüseyin Özdemir wek amadekar (hazırlanan) hatiye diyarkirin. Lê di ferhengê de keda 3 kesan heye ku ji bilî Özdemir herwiha du kesên yek bi bernavê Keremo û yê din jî bi bernavê Miraz Ronî ne.

Her yekê ji wan kurtepêşgotinek ji ferhengê re nivîsiye (Özdemir û Ronî bi tirkî, Keremo bi kurdî). Lê dîsa jî ji pêşgotinan ne bi temamî zelal e ka kê ji wan çi karê vê ferhengê kiriye.

Kanîzar, hejmar 7

Sernivîsar

Bi hemû rengên zimanê me

Kanîzar kovara zimanê kurdî ye. Gava ku em dibêjin ”zimanê kurdî”, mebesta me hemû rengên kurdî ne: kurmancî, soranî, zazakî, hewramî…

Wek hejmarên berê, ev hejmar jî bi vekolînên bi çend zarên kurdî dagirtî ye. Vê carê nivîsar bi kurmancî, soranî û zazakî hene. Ev sinordariya bi sê lehceyan jî ne merema me ye lê vê carê tenê bi van zaravayan berhem bo weşanê gihiştine me.

Di vê hejmarê de Husein Muhammed vekolîna xwe ya li ser cînavan bi 55 rûpelên din jî bi kurmancî didomîne. Ew di nivîsara xwe ya din ya vê hejmarê de bi berfirehî li ser paşgirên kesî yên lêkeran û dîroka wan dinivîse.

Ev hejmar du nivîsarên bi soranî pêşkêş dike. Hesen Qazî vê carê jî nivîsareke profesor Peter Trudgill li soranî wergerandiye û li ser têkiliyên navbera zimanî û çînên cuda-cuda yên civakî de ye. Kanîzar nivîsarê bi alfabeya kurdî-latînî belav dike. Nivîsara din ya bi soranî ji Ednan Ehmed e û derbarê temamker û berkara neyekser e. Em wê bi alfabeya kurdî-erebî diweşînin.

Vekolîna berfireh ya vê carê ya bi zazakî teza masterê ya Özlem Kılıç ya li ser neyînîtî (negatîvî) di zazakî de ye ku em bi temamî wek pêvek bi vê hejmarê ve belav dikin.

Mesûd Serfiraz vekolînek li ser yek ji kovarên pêşîn ên kurdî, Hetawî Kurd kiriye û naveroka wê bi berfirehî dide nasîn. Dr. Amr Taher Ahmed di hevpeyivîneke xwe de li gel Mem Wêranî li ser wê qenaetê ku divê mirov li şûna zimanê kurdî behsa zimanên kurdî bike.

Wek di hejmarên berê de jî, vê carê jî em du kitêbên li ser zimanê kurdî didin nasîn. Kitêba nû ferhenga hiqûqî ya Hüseyin Özdemir e. Kitêba kevn jî rêzimanname û ferhengoka Kurmanciya Behdînan ya R. F. Jardine e.

Di vê hejmarê de jî em cih didin ku vekolînên bi inglîzî yên li ser zimanê kurdî. Songül Gündoğdu

li ser lêkerên pêkhatî yên navdêr-lêker dinivîse. Nivîsara din jî ji Joyce Blau ye û derbarê dîroka vekolînên li ser zimanê kurdî ye.

Li dawiya vê hejmarê Zarname anku ferhengoka zimannasî dîsa hinekî berfirehkirîtir tê belavkirin. Herwiha kurterêbera rastnivîsînê jî di vê hejmarê de jî cihê xwe digire.

Kerem bikin Kanîzara xwe bixwînin û bo binivîsin!

 

NAVEROKA HEJMAR 7

Sernivîsar
Bi hemû rengên zimanê me, r. 2 

Husein Muhammed
Cînavên kurdî (beşa 2) r. 3 – 58

Nasandin
”Ferhenga Hiqûqî” ya Hüseyin Özdemir, r. 59 – 61

Peter Trudgill (w: Hesen Qazî)
Ziman û çînî komelayetî 62 – 77

Nirxandinek li ser rewşa zimanê kurdî
”Kurdistan dibe erebîziman”, r. 78 – 80

Rêzimaneke kurdî ya 90-salî
”Kurmanciya Behdînan” ya R. F. Jardine, r. 81 – 83

Özlem Kılıç
Zazakî de negatîfîye, r. 84 (hemû teza masterê wek pêvek)

Mesûd Serfiraz
Kovara Hetawî Kurd, r. 85 – 98

Peyvnasî
Pere/pare yan dirav, meydan an qad, zengîn an dewlemend…?, r. 99 – 100

Hevpeyivîn
Li gel Dr. Amr Tahir Ehmed li ser ”zimanên kurdan”, r. 101 – 115

Rêziman
Paşgirên kesî yên lêkeran û dîroka wan, r. 116 – 134

Ednan Ehmed
Tewawkerî yarîde yaxud berkarî narastewxo? r. 135 – 142

Songül Gündoğdu
Noun-Verb Complex Predicates In Kurmanji Kurdish, p. 143 – 172

Joyce Blau
History of Kurdish Stuedies, p. 173 – 183

Zarname
Ferhengoka zimannasiyê kurdî-inglîzî r. 184 – 203

Kanîzar çawa dinivîse?
Kurterêbera rastnivîsînê, r. 204

 

 

”Ferhenga etîmolojiya kurdî” ya ”Keça Kurd”

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 4

Ferhenga etîmolojiya kurdî navê ferhengokekê ye ku ji aliyê jineke bi bernavê Keça Kurd ve hatiye nivîsîn. Kitêb nêzîkî 300 rûpelî ye û sala 2014 di nav weşanên Nûbiharê de hatiye çapkirin.

Di kitêbê de texmînen 1000 peyv hene. Nivîskar ew kêm-zêde bi keyfî anku li gor dilê xwe bijartine û şirove kirine.

Danera ferhengokê adeten pêşî behsa cinsê anku zayenda rêzimanî ya peyvê dike, paşî gelek caran maneya peyvê şirove dike, hin caran nimûneyên di hevokan de dide û taliyê jî li gor zanîna xwe dibêje ka ew peyv ji kû hatiye anku etîmolojiya wê çi ye.

Mixabin ti hewleke cidî ya zanistî û zimannasî bo peydakirina etîmolojiya peyvan nehatiye dan. Ev kitêb ne ferhengeke etîmolojîk e lê ji serî heta binê ceribandineke zir-etîmolojîk e. Ji bilî peyvên bi zelalî pêkhatî wek “guhdarîkirin” (ku ji xwe her kes dizane ka ji çi pêk hatine û ne hewceyî ferhengên etîmolojî ye), hewlên peydakirina reh û rîşên peyvan pir kêm e.

Peyvên sade pir kêm tê de hatine vekolîn û etîmolojiya wan nehatiye peydakirin. Bo nimûne, peyvên wek ”ez” yan ”kirin” – û bi hezaran peyvên wisa ku ji peyvên bingehîn yên kurmancî ne – di vê ceribandinê de nayên dîtin. Çend etîmolojiyên peyvên nepêkhatî yên di ferhengê de heyî jî teqrîben 100 % bi nezanistî û xelet hatine şirovekirin.

Bo nimûne, peyva ”ageh” (agah) bi gotina wê ”etîmolog”ê ji ji ”a+guh” e ku qet ne rast e. Heta gelek ji peyvên pêkhatî jî xelet hatine şirovekirin. Wek mînak, peyva ”malxwê” bi gotina wê ji “mal+xwarin” e tevî ku ne hewce ye mirov etîmolog jî be bo ku bi hêsanî fehm bike ku ew ji ”mal+xweyî” (xwedî, xwedan, xudan) anku ”xweyiyê/xwediyê/xudanê malê” ye.

Carinan jî tenê mane û bikaranîna peyvê hatiye diyarkirin bêyî ku ti hewleke zanistî yan nezanistî jî bo diyarkirina etîmolojiya wê hatibe dan.

“Dr phil.” Husên Hebeş pêşgotineke pesinder ji kitêbê re nivîsiye ku tê de hem pesnê wê kitêbê û hem jî bi taybetî medhên ferhenga etîmolojî ya Cemal Nebez ya bi soranî Wişenamey Êtîmolojyay Zimanî Kurdî jî dide. Helbet Cemal Nebez hinekî ji ”Keça Kurd” zêdetir hewl daye ferhenga xwe wek berhemeke rast ya etîmolojî bide. Lê mixabin, ji bilî diyarkirina etîmolojiya hin peyvên ji zimanên ewropî, ferhenga Nebezî jî ji serî heta binî ceribandineke ji zanistiyê dûr e.

Cemal Nebez, berevajî rastiya ron, di ferhenga xwe de idia dike ku bo nimûne peyvên wek ”silav, welat, wijdan” ne ji erebî ”selam, wilayet, wicdan” in lê ”welat” bi ”war” ve, ”silav” bi ”salute” ya latînî ve û ”wijdan” jî bi ”wisdom” ya inglîzî ve girê dide bêyî ku ti bingehekî rastiyê ji van gotinan re hebe. Ev tenê çend nimûne ne, lê ceribandina Cemal Nebezî ji serî heta binî xwevedizîna ji rastiyan e û berhema wî bi nijadperistiyeke kurdî ya çavkorane û kerb û kîneke bêhempa ya beramber erebî û farisî dagirtî ye.

Husên Hebeş di pêşgotina xwe de pê ve diçe û rexne û tehnên neheq li berfirehtirîn û zanistîtirîn ferhenga etîmolojî ya zimanê kurdî ya çapkirî anku ferhenga R. L. Çabolov dike ji ber ku Çabolov peyvên ji erebî di ferhenga xwe de dane. Lê Çabolov ew peyv dane yên ku di kurdî hene û kurd bi kar tînin, ne yên ku li gor hin kesan “divê kurd van peyvan bi kar bînin/neînin, yan ev peyv kurdî ne û ev ne kurdî ne.”

Paradoksa ”Ferhenga Etîmolojiya Kurdî” ya Keça Kurd ew e ku bi nav ew ferhengeke etîmolojîk e lê hêjayiyên wê di rastiyê de hin tiştên din in: Ew ji alî jineke navsere ya kurd ve hatiye nivîsîn, wê maneya peyvan bi awayekî balkêş û rewan şirove kiriye, cins û zayenda peyvan diyar kiriye, gelek caran nimûne ji helbestên klasîk yan ji folklorê jê re anîne û heta gelek wêne jî pê ve kirine.

Hêjahiyeke din ya vê ferhengê beramberî pêşnimûneya wê anku ferhenga Nebezî ew e ku ev ferheng ne bi kerb û kîna dijî zimanên cîran hatiye nivîsîn. Herçi Nebez e, hewl daye ku peyvên bi zelalî ji erebî û farisî jî, wek peyvên bi eslê xwe kurdî şirove bike û heta idia dike ku ereb hatine û ew birine nav zimanê xwe. Berevajî hin zir-etîmologên din yên wek Cemal Nebez, Ramazan Çeper û Emeg Raman, Keça Kurd heta hin peyvan wek bi eslê xwe ji erebî yan tirkî qebûl dike jî. Bo nimûne, qebûl dike ku “alif” ji erebî û “quzilqurt” dikare ji tirkî be. Lê mixabin li beramberî “alif”a ji erebî, idia dike ku peyva kurdî “êm” e û hay jê nîne ku “êm” ji tirkî “yem” e (ji “yemek” anku “xwarin”).

Mirov dikare peyvên ferhengê û şiroveyên wê bi balkêşî bixwîne. Lê mixabin mirov nikare vê ceribandinê bi ti awayî wek hewldaneke cidî ya ronkirina etîmolojiya peyvên kurdî bihesibîne.