“Halbûkî” – peyveke ji sê binemalên zimanan

Husein Muhammed

Berî çend rojan hevalekî bihagiran daxwaza etîmolojiya peyva ”halbûkî” ji min kir.

Ew û hevalekî xwe yê din ketibûn gengeşeya wê yekê ka gelo ”halbûkî” kurdî ye û tirkan ji kurdî wergirtiye yan jî tirkî ye û kurdan ji tirkî wergirtiye.

Wek ku tê zanîn, ev peyv hem di kurdî û hem jî di tirkî de tê bikaranîn. Bi kurdî wek ”halbûkî” û bi tirkî jî wek ”hâlbuki, halbuki”.

Hem di kurdî û hem jî di tirkî de li gor kontekst û cihê bikaranînê ew hinek wateyên piçekê ji hev cuda dide.

Peyv di ferhenga Michael Chyet ya kurdî-inglîzî de peyda nabe. Di ferhenga Zana Farqînî ya kurdî-tirkî de ”halbûkî” wek ”halbuki, oysa, oysaki” tê şirovekirin.

Gelek caran ”halbûkî” bi wateyên wek ”lê, lê belê, jixwe, helbet, bêguman, tevî ku, dîsa jî…” tê bikaranîn.[1]

Ji herdu kesên ku gengeşe li ser vê peyvê dikirin, yekî gotibû ku peyv kurdî ye û ji van peyvan pêk hatiye:

• hal (ew) bû ku (rewş wisa bû ku)

Yan jî ji van peyvan

• Hel bû ku (çare bû ku, diyar bû ku)

Kesê ku digot peyv ji tirkî ye jî, digot ku ew ji van peyvan peyda bûye:

• hâl bu ki (hal ev [e] ku, rewş ev [e] ku)

Berî ku em bikarin bersiva wê yekê bidin ka kurdî ev peyv ji tirkî yan jî tirkî ev peyv ji kurdî wergirtiye, giring e em hinekî lê binêrin ka ev peyv li kû derê tê bikaranîn.

Di kurdî de ew di axiftin û nivîsên kurmancî û zazakî de tê bikaranîn.[2]

Di soranî û zaravayên din yên kurdî û zimanên din yên îranî de, bi qasî ku me kariye lê bigerin, peyva ”halbûkî” nayê bikaranîn.

Li gor pirsîna ji hejmareke kesan herwiha diyar bû ku ”halbûkî” di kurmancî de jî li derveyî Bakurê Kurdistanê nayê bikaranîn û heta wateya wê jî ji piraniya kurmancîaxivên ne-bakurî re nenas bû. Zazakî ji xwe li derveyî Bakur li parçeyên din yên Kurdistanê bi xwecihî nayê peyivîn.

Ev hinek îşaretên xurt ber bi wî alî ve didin ku ”halbûkî” ji tirkî ketiye kurdî û ne ji kurdî ketiye tirkî. Eger eslê wê kurdî bûya, ew dê bi ihtimaleke mezin li hinek deverên derveyî Bakurê Kurdistanê jî peyda bûbûya.

Delîlekî din jî yê xurtkirina wê texmînê ku peyv ji tirkî ketiye kurdî ew e ku heman peyv bi awayê ”halbuki” di azerî de jî heye.[3] Wek ku tê zanîn, tirkî û azerî du zimanên ji heman binemalê ne û gelek nêzîkî hev in.

Di farisî de ev peyv bi awayê حال آنکه (hal an-kê) heye lê ne bi awayê ”halbûkî”.

Lê wek ku hinek ferhengên etîmolojî yên tirkî bi xwe jî itiraf pê dikin, di rastiyê de ”hâlbuki” ya tirkî wergera peyv bi peyv ji gotina farisî حال آنکه (hal an-kê) ye:[4]

• tirkî: hâl (hal, rewş) + bu (ev) + ki (ku)
• farisî: ḧal (hal, rewş) + an (ew) + ki (ku)

Herdu jî heçku mirov bi kurdî dibêje “hal ev/ew (e) ku” yan “ku hal ev/ew (e/be)”.

Anku kurdî “halbûkî” ji tirkî wergirtiye lê tirkî jî ew nîvwergirtî-nîvwergerandî ji farisî aniye.

 

”Halbûkî” ji sê binemalên zimanan e

Wek ku li jor hat diyarkirin, peyva ”halbûkî” (bi tirkî ”hâlbuki”) ji sê peyvan pêk hatiye:

• hal-bû-kî (tirkî: hâl-bu-ki)

Tiştê balkêş ew e ku her yek ji van her sê peyvan ji zimanekî cuda hatiye:

• ”hal” ya vê peyvê ji erebî حال (ḧal: hal, rewş, kawdan, barûdox, weziyet…)
• ”bû” ya vê peyvê ji tirkî ”bu” (ev)
• ”kî” ya vê peyvê bi rêya tirkî ”ki” ji farisî که /kê/ (ku)

Di rastiyê de, ”halbûkî” ne tenê ji sê peyvên sê zimanên cuda peyda bûye. Ew di heman demê de ji sê peyvên sê zimanên ji sê binemalên cuda yên zimanan peyda bûye:

• ” ḧal” ji erebî ku zimanekî samî ye
• ”bu” ji tirkî ku zimanekî altayî ye
• ”kê” ji farisî ku zimanekî hindûewropî ye.

Gelek peyv di kurdî û zimanên din de hene ku ji du beşan pêk tên ku ji du zimanên cuda ne.

Lê hejmara peyvên ku ji sê yan zêdetir beşan pêk hatibin û her beşek ji wan ji zimanekî cuda be, gelek kêm e. Eger haya xwandevanên hêja ji peyvên wisa hebe, hêvî dikim ku ew min jî jê haydar bikin.

_____________________

TÊBÎNÎ

[1] Binêrin bo nimûne hinek encamên Google bo bikaranîna peyva ”halbûkî” di nivîsên kurmancî de: halbûkî

[2] Bo bikaranîna peyva ”halbûkî” di nivîsên zazakî de binêrin hinek encamên Google: halbûkî

[3] Binêrin bo nimûne: https://azerdict.com/english/halbuki

[4] Binêrin bo nimûne: https://nisanyansozluk.com/?k=halbuki

Tezeke doktorayî: Têkiliya kurdî-tirkî

 

Husein Muhammed

Tesîra zimanên serdest li Kurdistanê anku tesîra erebî, farisî û bi taybetî jî ya tirkî li ser zimanê kurdî gelek caran di gotin û nivîsînên kurdan de tên dubarekirin. Heta niha ev mijar di çarçoveya rexnekirin û gazinkirina ji tesîra tirkî (yan erebî yan farisî) li ser kurdî de maye. Kesên ku behsa wê mijarê kiriye, zêdetir bi armanca nefretkirina li rewşê û peydakirina revê ji vê tesîr û têkiliyê nivîsiye yan li ser axiftine.

Lê heta niha kêm bi zanistî û zimannasî li ser hatiye nivîsîn ka ev tesîr û têkiliya kurdî û tirkî (yan erebî yan farisî) çi ye û çawa ye. Tesîr an têkiliya zimanên behskirî li ser axiftina kurdî zêdetir mijara henek û tinaziyan bûye û li ser nivîsîna kurdî jî babetê rexnekirin û xweacizkirinê bûye.

Bawernameya anku teza doktorayî ya Orhan Varol Türkçe-Kürtçe Dil Etkileşimi (Têkiliya zimanî ya tirkî-kurdî) ji Zanîngeha Enqereyê hewl dide bi awayekî zanistî-zimannasî nêzîkî meseleyê bibe. Varol bi xwe kurd e lê teza xwe bi tirkî nivîsiye.

Mijara wî ne kurdiya nivîskî ye lê ew di teza xwe de têkiliya kurdî û tirkî di axiftina 25 kesên ji Wanê yên kurdîaxiv û tirkîaxiv de vedikole û şirove dike.

Peyvsazî di zimanê kurdî de (kitêb)

Em vê kitêba Husein Muhammed ya li ser peyvsaziyê anku çêkirina peyvan di zimanê kurdî de wek e-kitêbeke 220 rûpelî diyarî we dikin.

Vekin û bixwînin

Kurdkîya reben rut mekerê

Bi kurmancî

______________________

nuştox: Husein Muhammed
çarnayox: Mahîr Dogan

 

”Êvar e, cîhan sar e, werin em biçin malê” (Şan o, cîhan serd o, bêrê ma şorîme keye). No vate xêzefilmêko ke seba domanan ameyo amade kerdene, ey ra yo. Merdim çekuya “dinya” kurdkî de bi zaf manayan xebitneno. Nînan ra yew zî manaya “hewa”yî dana: “Dinya serd a = Hewa serd o”.

La seba ke çekuya “dinya” bi eslê xo erebkî ya û tirkî de zî sey “dinya” yena xebitnayene, xeylê kurdan na xo rê heram kerda. Weriştî kewtî çekuya “cîhan“ dima ke dapîr û bapîranê kurdan caran nêxebitnayêne. Çend nîşanê naye estê ke “cîhan” çekuyêka kurdkî nîya, la a zî demo peyên farsikî ra ameya girewtene.

1. Ma dapîra kamî “cîhan” xebitnayêne yan zî xo çekuya “dinya” ra pawitêne? Hezar serran ra zêde yo ke çekuya “dinya” ziwanê ma de cayê xo girewto û qet yew kurdkîzano “sade” zî çin o ke ney fehm nêkero.
2. Girîngîya xo zî het a, çekuya “cîhan”î qet îdyomanê kurmanckî de çin a. Merdim (bi kurmanckî) vano “dîn û dinya”, “dinya û axret”, “li darê dinyayê”, ”dinyaya derewîn”, ”dûlika dinyayê”… La merdim besenêkeno nê vateyan pê çekuya “cîhan”î ya farismanckî bivurno, nêke merdim do nê îdyomanê qalibgirewteyan seqet bikero. No kî dîyar keno keno çekuya “cîhan”î kurmanckî (yan heme kurdkî) de newe fariskî ra ameya girewtene.
3. Vengê “-îh-“ kurmanckî de xerîb o. Merdim eşkeno binuso “bî, cî, sî, rî” yan zî “bih, cih, sih, rih”, la nuştişê bi hewaya “bîh, cîh, sîh, rîh” teberê vengnasîya kurmanckî der o. La ancîya çekuya “cîhan”î bi “-îh-“ a.

Ziwanê kurdkî hetê xeylê hetan ra yeno xeripnayene. Verê cû, heme zext û zoran ra oyo tewr girs yasaxê xebitnayîşê ziwanê kurdkî bî: qedexeyê ziwanê kurdkî hetê dewletanê îşxalkeran ra. No astengkerdiş zî hê dewam keno, la hêdî-hêdî beno sistêr. Nika belaya ke ney ra zî girs a, balnedarî û bêeleqedarîya kurdan bi xo ya: kurdî xo xo de bi kurdkî qisey nêkenê, nêwanenê û nênusenê.

Pere yan dirav, meydan an qad, zengîn an dewlemend…

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 7

Jineke belkî zengîn li gel pereyên xwe li meydanekê

Di kurdî de gelek peyv hene ku xelk ji mêj ve bi kar tîne û her kes jê fehm dike lê dîsa jî nivîskarên kurd û medyaya kurdî ji wan direvin û xwe dispêrin bikaranîna hin peyvên din ku ji piraniya kurdîaxivan an kurmancîaxivan re nenas û xerîb in.

Kerem bikin em bi hev re li çend nimûneyan binêrin:

• pere/pare, meydan, zengîn

Ev peyv li hemû deverên kurmancîaxiv hene û her kurmancîaxivekî sade jî wan fehm dike. Lê ji ber ku ew heman peyv bi şiklê ”para, meydan, zengin” di tirkî de jî tên bikaranîn, gelek nivîskar û medyakarên me ji van peyvan direvin û van peyvan li cihê wan dinivîsin:

• dirav (pere/pare)
• qad (meydan)
• dewlemend (zengîn)

Sebebê bikarneanîna peyvên wek ”pere/pare, meydan, zengin” ji aliyê nivîserên kurd ve ew e ku yan ew texmîn dikin ev peyv bi eslê xwe tirkî ne yan jî li eslê van peyvan nafikirin lê dixwazin kurdî bi her awayî ji tirkî cuda be. ”Hema bila ne wek tirkî be, çi dibe bila bibe.”

Lê di rastiyê de peyvên ”pere/pare, meydan, zengîn” hemû bi eslê xwe kurdî-îranî ne. ”Pere/pare” û ”zengîn” yekser ji zimanên îranî (ihtimalen ji farisî) wek ”para” û ”zengin” ketine tirkî. ”Meydan” hê ji zû ve ji pehlewî (ku zimanekî îranî bû) ketiye erebî û ji erebî derbazî tirkî jî bûye. Heman peyv bi şiklê ”miyan” (bi maneya ”navber, navbeyn”) niha jî di farisî û zazakî de maye.

Lê herçi peyvên ”dirav, qad, dewlemend” in – ku gelek nivîserên me wek ”peyvên kurdî yên resen” texmîn dikin û bi kar tînin – di rastiyê de her sê jî bi eslê xwe biyanî ne.

Peyva ”dirav” ji mêj ve ji yûnanî ”draxma” hatiye, bi demê re X jê ketiye û M jî di kurmancî de bûye V wek çawa ku M-ya paşvokalî di gelek peyvên din de jî di kurmancî de bûye V. Bo nimûne, kurmancî ”nav, gav, dav” lê farisî û zazakî ”nam-, gam, dam”. Yan bo guherîna XM bi V bidin ber ”tuxm” û ”tov”.

Peyva ”qad” bi zelalî ji erebî hatiye. Peyva ”dewlemend” jî vê dawiyê bi rêya soranî ketiye kurmancî. Lê soranî jî ne ji mêj ve ew ji farisî wergirtiye. Farisî jî ew ji peyva ”dewle(t)” ya ji erebî û ji paşgira ”-mend” ya îranî çêkiriye.

Bi gotineke din, eger mirov li pey kurdiyeke ”paqij” be, divê mirov peyvên wek ”pere/pare, meydan, zengîn” bi kar bîne, ne peyvên wek ”dirav, qad, dewlemend”. Bi taybetî jî eger mirov bixwaze wî zimanî bi kar bîne ku xelk wek zimanê xwe dibîne û tê digihe.

 

Husein Muhammed

 

Em çima kurdî li ber xwe dikin çiyayekî asê?

Husein Muhammed

Tiştekî aşkera û diyar e ku hemû kurd di fehmkirina ji hev de zehmetiyê dikêşin. Mebesta min li vê derê ne dîtinên siyasî, civakî yan dînî ne. Ez behsa zehmetiyên zimanî dikim.

Zehmetiyên fehmnekirina ji zimanê hev di nav kurdan de baş tê nasîn û gelek caran tê behskirin. Hin sebebên vê tênegihiştinê gelek tên dubarekirin: 1) hebûna lehceyên cuda û 2) hebûna alfabeyên cuda.

Helbet ew herdu sebeb jî tesîrê li kêmbûna têgihiştinê dikin. Lê bi min ew ne sebebên serekî ne:

• Hebûna gelek lehceyan bi ti awayî ne xusûsiyeteka zimanê kurdî ye: di her zimanî de lehce hene û ew pirr ji hev cuda ne jî.

Gelek peyv li gor devokan diguherin lê piraniya guherînan wisa biçûk in ku tesîrê li ser fehmkirinê nakin. Bo nimûne, di kurmancî de bi maneya ”vê gavê” peyvên wek ”niha, niha, niho, nika, noke…” li kar in. Lê kurmancîaxivên ku bi devoka xwe peyva ”niha” bi kar bînin jî, dikarin bi hêsanî ji peyvên ”niho, nika, noke” fehm bikin.

CINSÊ RÊZIMANÎ

Husein Muhammed

Cinsê rêzimanî anku zayenda rêzimanî (mêyîtî û nêrîtî) yek ji mijarên serekî yên rêzimana kurmancî ye. Her navdêra kurmancî bi zerûrî yan mê ye yan jî nêr e yan jî herdu ye. Ji ber vê giringiya mijarê, hem kurdan bi xwe û hem jî gelek zimannasên biyanî qelem girtiye û li ser vê mijarê nivîsiye.[1] Min bi xwe jî berê dest avêtiye mijareke sinorkirî ya cinsê rêzimanî: cinsê heywanan yê rêzimanî.[2]

Di nivîsên bi kurdî yên derbarê cinsê rêzimanî de, giranî li ser wê bûye ka çi peyv mê ne û çi jî nêr in.[3] Kêmtir pûte û giringî bi wê hatiye dan ka cinsê rêzimanî di kurdî de çawa tê bikaranîn, kengî diyar e û kengî veşartî ye, çawa peyda bûye û çawa diguhere, têkiliya wî li gel zimanên kevn yên îranî û zimanên nû yên cîran û çawa ye.

Ev nivîs hewl dide ku bersiva hin ji van pirsan bide. Bersiva van hemû pirsan niha li ba min peyda nabe. Lê ji bilî bersivdanê, pêşkêşkirina hin pirsan jî giring e tevî ku niha bersiv ji wan re tine be.