Helbestên Shakespeare bi kurdî û inglîzî

 

Vekin û bixwînin

Ferhenga Têgihên Hiqûqî

Li Amedê di 25ê Kanûnê de Ferhenga Têgihên Hiqûqê bi merasîmekê hat nasandin.

Ev xebat ji hêla Baroya Amedê û Weqfa Mezopotamyayê ve hatiye kirin. Me jî li ser vê xebatê bi zimannas Dr Mîkaîl Bilbilî re hevpeyvînek kir ku yek ji edîtorên vê xebatê ye û koordînatorê Weqfa Mezopotamyayê ye. Wî pirsên me yên derheqê vê xebatê de bersivand.

Di vê hevpeyvînê de Mikaîl Bilbil ragihand, ev ferheng bi xebateke 4 salan û ji aliyê akademîsyenên Kurd ên ji Bakur û Başûrê Kurdistanê ve hatiye amadekirin.

Bilbil di vê baweriyê de ye, ku ev ferhneg dê bibe bingeheka baş ji bo xebatên akademîk ên nû.

Rûdaw: Hûn bi kurtahî dikarin behs bikin ku vê xebatê çawa dest pê kir?

Mîkaîl Bilbil: Dema ku gorbihişt Tahir Elçî serokê Baroya Diyarbekirê bû, ji bo çêkirina ferhengeka hiqûqê ya bi hevkarî, biryar hatibû dayîn. Piştî şehîdbûna wî, Baroya Diyarbekir û Weqfa Mezopotamyayê, xwedî li wê biryarê derketin dest bi amadekirinan kir. Wekî gava pêşî jî lijneyek hat avakirin ku hem ji pisporên ziman hem jî yên hiqûqê pêk dihat.

Dema em li lijneya amadekar dinêrin, em dibînin ku ji bîst kesan heşt kes ji Herêma Kurdistanê ne. Gelo tu dikarî hinekî behsa vê yekê bikî?

Bi rastî ezmûna Herêma Kurdistanê ji bo me gelekî giring e. Li wir gelek zanîngeh hene û pisporên hêja yên hiqûqê û ziman peyda dibin. Me jî xwest em ji zanîna wan sûdê wergirin. Loma jî me hem pisporên kurdiya kurmancî hem jî yên kurdiya Soranî dawet kirin. Hinek ji wan pisporên ziman bûn hinek jî yên hiqûqê bûn. Wekî mînak ji Zanîngeha Zaxoyê Ebdulwehab Xalid Mûsa; ji Zanîngeha Duhokê, Bahîz Omer Ehmed; ji Zanîngeha Raperînê, Sebah Reşîd Qadir profesorên ziman bûn. Beyar Tahir Seîd, Ebdullah Casim Receb, Nasih Husên Silêman û Hekar Findî jî dîsa ji Herêma Kurdistanê dihatin û gelekî feydeya wan çêbû. Bi baweriya me, mirov çi xebateka akademîk bike, eger mirov ji tecribeya Herêmê sûd wernegire dê gelekî kêm bimîne. Mala wan ava be, eger ew nebûna dê ev xebat bi vî şiklî pêk nehata.

Baş e, bi kurtahî hûn dikarin behsa naverok û rêbaza çêkirina vê xebatê bikin? 

Wekî hin dizanin çêkirina ferhengên têgihan karekî pir zehmet e. Ji bo zimanên wekî kurdî ku di sed salên borî da hat qedexekirin û geşedana wê derb xwar, ev kar hîn zehmettir e. Loma me biryar da ku pêşî em têgihên sereke yên hiqûqê çêbikin. Ew jî nêzî hezar têgihan bûn û ji têgihên sereke yên hiqûqa medenî, sizayî, giştî, karî, kargêrî û bazirganiyê pêk dihatin. Me di vê çeroweyê da dest bi komxebatan kir û piştî bîst û du komxebat û çar salan ev xebat bi dawî bû. Taybetiyeka vê ferhengê jî ew e ku pênaseyên têgihan û mînakan jî cih girtine. Herweha di ferhengê da ji bilî kurdî, me bergindên têgihan yên îngilîzî, erebî, farisî û tirkî jî dane.

Li gor baweriya we dê ev ferheng bêtir bi kêrî çi bê?

Bi baweriya min ev ferheng dê bibe bingeheka baş ku xebatên din li ser ava bibin. Herçend hezar têgih ne zêde ne, lê ji ber ku yên sereke ne bi hêsanî dikare bê firehkirin. Herweha di dadgehan da gelek caran problemên wergerê çê dibûn û gelek zehmetiyan rû didan û ev xebat dê ji bo vê yekê jî alîkar be.

Xebata we nêzî çar salan dewam kiriye. Xebatên weha demdirêj ne zehmet in gelo?

Bi rastî yek ji serkeftina vê xebatê jî ew e ku bi îstiqrar û bi rêk û pêk çar salan berdewam kiriye. Berî hertiştî ev xebateka kolektîf e û xebatên weha kolektîf di kurdan da kêm in. Bi xêra van xebatan kurd hînî çanda xebata kolektîf dibin. Xebatên kolektîf bê guman ji yên takekesî zehmettir in. Lê me fam kir ku dema samîmiyet û israr hebe, hemû zehmetî ji holê radibin. Hinek ji komxebatên me, sê-çar rojan dewam dikir ku gelek kesan dest ji karê xwe berdidan û dihatin. Lê wekî me got, dema samîmiyet û israr hebe kar gelekî hêsan dibe.

Rûdaw

 

Dîroka dilî û guherîna zimanan

Husein Muhammed

 

Ji dil diyarî dilberê

 

Peyva inglîzî ”heart” (bixwîne: ”hart”) maneya ”dil” ya kurdî dide. Anku ew herdu peyv hevwate ne.

Di peyva kurdî ”dil” û hevwateya wê ya inglîzî ”heart” de ti deng û herfên wek hev nînin. Lê dîsa jî em ê di vê nivîsê de hewl bidin bibînin ku ew eslen eynî peyv in, ji eynî peyva proto-hindûewropî (maka zimanên hindûewropî) ya bi maneya ”dil” in. Lê piştî ku zimanên hindûewropî ji hev belav bûne û kurdî û inglîzî bi hezaran salan ji hev vebirrî mane û guherîne, di encamê de eynî peyv wisa guheriye ku li aliyekî bûye ”dil” ya kurdî û li rexê din jî bûye ”heart” ya inglîzî.

Lê dîsa jî em ê bi nimûneyan hewl bidin diyar bikin ku ”dil” û ”heart” bi rastî ji eynî peyvê peyda bûne. Bo pesindkirina vê idiaya xwe, em ê hewceyî pêşkêşkirina gelek mînakan bin. Lê bi van mîsalan em ê bikarin gelek guherînên dîrokî yên zimanên hindûewropî jî destnîşan bikin.

Bo çavkaniyên nivîsarê, li dawiya wê binêrin.

Baneşan

MIJAR Û PEYVNASIYA WÊ

Baneşan (bi inglîzî interjection, tirkî ünlem, erebî إقحام û farisî حرف ندا) hinek peyv an gotin in ku hest û bertekên (karvedanên, reaksiyonên) ji nişkê ve pê tên derbirîn anku îfadekirin.

Bo nimûne:

• ay!
• ey!
• de, dê!
• of!
• ox!
• way, wey!
• ya!
• hey, hê!
• hey gidî!
• hadê, haydî, haydê!
• lo, lê!
• hîhî!
• î’!
• maşella!
• bismilla
• yella, wella, billeh!
• be’, beh!
• ’ew, hew!
• keçê!
• hop!
• kuro!
• wee! weeh!
• Xwedêyo, Xwedêwo!

Baneşan birreke peyvan ya piralî û tevlihev e. Tê de hin peyv hene ku bi tenê baneşan in, bo nimûne

• of!
• ay!
• wey!

Lê gelek baneşan jî bi eslê xwe navdêr in lê di hinek haletan de wek baneşan tên bikaranîn:

• hawar!
• babo! bavo!

Hinek baneşan yekpeyvî ne, bo nimûne yên li jor rêzkirî. Lê hinek jî zêdetir peyvan pêk hatine, bo nimûne:

• wey hawar!
• de lorî lorî!
• selamun eleykum!

Hinek baneşan xwemalî ne, bo nimûne:

• babo! Xwedêwo!

Hinek ji erebî hatine wergirtin, bo nimûne

• wellah! ins_ellah, mas_ellah!

Hinek ji zimanên ewropî, bo nimûne:

• helo/elo! bravo!

Gelek ji baneşanan jî peyvikên kurt in ku hevdem di gelek zimanan de tên bikaranîn bêyî ku bi esehî wan ji hev wergirtibin. Bo nimûne:

• ay, ax, of, oy, hey, hêy, hoy, wa…

 

PARVEKIRINA BANEŞANAN

Çendîn awayên cuda yên parvekirina anku dabeşkirina baneşanan li ser sinif û kategoriyên cuda hene.

Yek ji awayên parvekirinê li ser bingehê eslê birrên peyvan e. Lê gelek peyvên din jî di nav de hene ku bi eslê xwe ji birrên din yên peyvan – bi taybetî ji navdêran – in yan jî ji baneşanekê û navdêrekê peyda bûne, bo nimûne:

• ”yella, billeh!” ji ”ya Ellah, bi Ellah” yan ”bismilla!” ji ”bi ismi Ellah” anku ”bi navê Xwedê”
• ”Xwedêyo, Xwedêwo” ji ”Xwedê” ku navdêr e û paşgira ”-yo, -wo”

Parvekirineke din li ser bingehê kîteyên peyvan e. Gelek baneşan yekkîteyî e, bo nimûne:

• ay!
• of!
• ax!
• hêy!
• wey!

Di heman demê de piraniya wan herwiha peyvên wisan in ku tenê wek baneşan tên bikaranîn.

Baneşanên dukîteyî yan pirkîteyî adeten bi eslê xwe ji birrên din yên peyvan in, bo nimûne:

• yella!
• maşella!
• Xwedêyo!
• kuro!

Parvekirineke din dikare li gor bikaranîna baneşanan be, bo nimûne:

• baneşanên keyfxweşiyê
• baneşanên qehirînê
• baneşanên pesndanê
• û hwd.

Heman baneşan dikare bo derbirîna çendîn hestên ji hev cuda – heta hestên dijber jî – bê bikaranîn. Loma bo nimûne, peyvên wek ”ax, ox, oy” dikarin hem bi mebesta dilşadiyê û hem jî êş û keserê bên emilandin. Tenê kontekst dikare diyar bike ka mebest jê çi ye. Bo nimûne:

• Oy, serê min çend diêşe.
• Oy, ew çend xweş stranan dibêje.

 

 

BANEŞANÊN GIŞTÎ

Hin ji baneşanan di kurdî û di gelek zimanên din de jî ji aliyê bikaranîna xwe ve giştî ne. Ev tê wê maneyê ku ew dikarin bo hestên ji hev cuda – heta hestên dijî hev – jî bên bikaranîn. Tenê berdewamiya axiftinê diyar dike, ka ew bi çi mebestê li filan derê hatiye xebitandin.

Di kurdî de bi kêmî ev baneşan giştî ne:

• ax, ah
• ey, hey
• oy, hoy
• ox
• wey, way

Bo nimûne, baneşanan ”ax” hem bo hesteke xweş û hem jî bo hesteke nexweş dikare were bikaranîn:

• Ax, ev xwarin çend xweş e!
• Ax li vê rewşa me ya kembax!

 

BANEŞANÊN ÊŞ, EZYET, HESRET Û NEXWEŞIYÊ

Hinek ji baneşanên di kurdî de bi berfirehî bo diyarkirina hestên nexweş (bo nimûne êş, azar, ezyet, hesret, xemgînî) tên bikaranîn, ev in:

• ay
• ax
• of
• ax
• hey
• heyhat
• hey, heyho
• way, wey, wey li min, wey li min, wey li minê, wey li mino

 

BANEŞANÊN GAZÎKIRINÊ

Di kurdî de hin ji baneşanên bingehîn yên bangkirinê, hawarkirinê, gazîkirinê û balkişandinê ev in:

• ey, hey
• hê, hêy
• o, ho
• gelî!

Baneşanên ” gelî” tenê li gel navdêran tên bikaranîn, ne bi tenê. Bo nimûne:

• Gelî hevalan, werin!

Hinek ji baneşanên gazîkirinê ne bo mirov lê bo bangkirina heywanan tên bikaranîn:

• şoş, ço! (gazîkirina keran)
• tehe, ho! (gazîkirina çêlek û mangayan)
• dah! (gazîkirina hespan)
• pisî, pisî! kit, kit! (gazîkirina pisîkan / kitikan)
• dîd, oşt! (gazîkirina kûçikan / seyan)
• tû, tû! (gazîkirina mirîşkan)
• haş! (gazîkirina pezî)

 

BANEŞANÊN SILAVKIRINÊ

Baneşanên silavkirinê ew peyv an gotinên qedirgirtinê ne ku mirov dibêje gava ku kesekî dibîne yan dixwaze pê re dest bi axiftinê bike.

Bo nimûne:

• merheba!
• silav!
• selam!
• selamun eleykum! (ji erebî bi maneya ”silav li we be!)

 

BANEŞANÊN BERSIVDANÊ

Hinek ji baneşanan wek bersivê yan bertekê (karvedanê, reaksiyonê) bo axiftina kesên beramber tê bikaranîn. Bo nimûne:

• im
• him
• aha, iha, ha

Li gel belavbûna telefonan, silava inglîzî ”hello” di kurdî û piraniya zimanên din jî de wek baneşana bersivdana telefonê belav bûye. Di kurdî de ew wek ”helo” yan jî li gor forma bêjkirina xwe ya fransî wek “elo” tê gotin.

 

BANEŞANÊN HÊVÎKIRINÊ

Hinek ji baneşanan bi mebesta îfadekirina hêvî û daxwazê tên kirin.

Di kurmancî de baneşana daxwazê ya serekî “xwezî” û varyantên wê ne: “xwezîka, xwezka, xweska, xwezila…”[1]. Ew di soranî de jî bi forma “xozge” li kar e. Bi eslê xwe ew têkilî peyva “xwastin, xwestin” e:

• Xwezî Kurdistan azad bibe!

Baneşeke din ya hêvîkirinê ya di kurdî û zimanên din yên misilmanan de berbelav “înşellah” û varyantên wê yên wek “înşella, îşela, inşaellah…” e. Ew ji erebî ye û maneya “Xwedê bike, Xwedê hez bike” dide. Carinan li cihê wergerên wê yên kurdî jî tên xebitandin, wek “Xwedê bike, Xwedê hez [bi]ke”. Wek dijbera wê jî, gotina “Xwedê neke” tê emilandin gava ku mirov hêvî dike ku tiştekî xirab/nexwastî neqewime:

• Inşella ti xirabî neqewime.

 

BANEŞANÊN PESINDANÊ

Baneşanên pesindanê yan methekirinê ew peyv in ku tên gotin gava ku kesê guhdar tiştekî baş kiribe.

Peyva xwemalî “aferim” li gel formên xwe yên cuda-cuda “aferin, aferî, aferîm, aferîn” ji mêj ve bi vê mebestê tê bikaranîn. Ew peyveke kurdî-îranî ye ku ketiye hin zimanên din jî, bo nimûne tirkî.

Ji peyvên xwemalî lêkera “bijî” (yan “bijît, her bijî, her bijît”) û formên wê yên pirhejmar “bijîn” (yan “her bijîn”) tevî eslê xwe yê lêker jî di pratîkê de wek baneşan tên bikaranîn.

• Her bijî, te karekî baş kir!
• Bijî azadî!

Gava ku mirov bixwaze îfade bike ku tiştek baş yan spehî yan jî bibereket e û pesnê wî tiştî bide yan jî daxwaza qenciyê jê re bike û bixwaze ku bixêr be, hinge gelek caran baneşana “maşella” (maşellah, maşela, maşaellah…”) tê gotin. Ew ji erebî ye û maneya “eger Xwedê hez bike” dide.

• Maşela, keçikeke çend delal e!

Van dehsalên dawiyê peyva “bravo” jî bi maneya “aferim, bijî” pir belav bûye. Ew bi eslê xwe ji îtalî ye lê li piraniya zimanan belav bûye:

• Bravo, tu zîrek î!

 

BANEŞANÊN EMIRKIRINÊ

Hejmareke baneşanên emirkirin, fermankirin, teşwîqkirin û handanê di kurdî de hene.

Baneşana giştî û berbelav ya kurt “de, dê, dey” e. “De” di kurmanciya navendî, “dê” di kurmanciya rojhilatî û “dey” jî di soranî de serdest e:

• de/dê were
• de/dê ka em biçin
• de/dê ka bêje te çi kir

Baneşaneke din ya berbelav herwiha “ha” ye. Bo nimûne:

• Bixwe, ha! (illeh divê ku tu bixwî! ne ku tu nexwî!)
• Were, ha! (illeh were, çawa be jî divê ku tu werî!)

Li gel formên neyînî yên lêkeran, “ha” qedexekirinê xurttir dike (li jêrtir binêrin).

Ji mêj ve baneşana “yella” (yela, yellah…) jî di kurdî û zimanên din jî yên misilmanan de tê bikaranîn ku ji erebî “ya Ellah” (ya Xwedê, bi qeweta/alîkariya Xwedê) e.

Bi taybetî li Bakurê Kurdistanê herwiha baneşana ji tirkî “haydî, hadê, hadî, haydê” jî niha berbelav bûye. Ew ji tirkî herwiha ketiye gelek zimanên başûr-rojavaya Ewropayê jî, bo nimûne albanî, bosnî û romanî.

Baneşaneke din jî ya emirkirinê “hilo” (yekhejmar) û “hilon” (pirhejmar) e ku li cihê yan li gel lêkerên fermanî yên “rabe, rabin” tên bikaranîn:

• “Hilo, rabe ser xwe” yan “Hilo ser xwe!”
• “Hilon, rabin ji vê derê derkevin!” yan ”Hilon ji vê derê derkevin!”

“Hilo, hilon” bi taybetî li devera Behdînan tê bikaranîn. Ew ji pêşlêkera “hil-” pêk hatiye ku di peyvên wek “hilanîn, hilhatin, hilkişîn…” de jî heye û maneya “jor, ber bi bilindahiyê” dide peyvan.

 

BANEŞANÊN QEDEXEKIRIN, HIŞYARKIRIN Û GEFKIRINÊ

Bi baneşanên qedexekirinê mirov dikare kirina tiştekî zû li kesekî qedexe anku men’ bike. Bo nimûne:

• “stop” yan “hop”! (raweste, bisekine!)
• “hiş!” (bêdeng bibe, neaxive!)

Bi hinek baneşanan jî mirov dikare gef an tehdîdan li kesekî bike. Bo nimûne, bi baneşana “ha”:

• “Wisa neke, ha!” (wek gef û tehdîdekê ku eger wisa bike, dê were cezakirin)

Peyva “bive” wek baneşaneke hişyarkirinê yan haydarkirinê bi maneya “xeter e, tehlûke ye, metirsîdar e” bi taybetî di axiftina bo zarokan de tê bikaranîn:

• Bive, destê xwe neke agirî!

Baneşaneke din ya haydarkirinê “kixe” ye ku maneya “pîs e” dide û bi taybetî di axiftina bo zarokan de tê bikaranîn daku ew tiştên pîs nekin devê xwe:

• Nexwe, kixe!

Dengê “e” li dawiya “bive” û “kixe” mimkin e ku bi eslê xwe kopûla be anku “kixe” di rastiyê de “kix e” be anku “pîs e” û “kix” bi tenê bi maneya “pîs” yan tiştekî wisa be. Herwiha “bive” mimkin e ku bi eslê xwe du peyvên “biv e” be û “biv” bi tenê maneya “xeter, tehlîke” yan tiştekî wisa bide. Lê di zimanê niha de ev peyv bi van maneyan peyda nabin û peyvên “bive, kixe” tenê wek baneşan tên bikaranîn.

 

BANEŞANÊN MATMAYÎNÊ

Baneşanên matmayînê yan ecêbgirtîbûnê hinek peyvik in ku mirov dibêje gava ku dixwaze matmayîn û ecêbgirtîbûna xwe diyar bike. Carina ew bi mebesta diyarkirina xeyidîn û silbûnê jî tên bikaranîn:

• be, be’, beh!
• ’ew, ’ewww

 

BANEŞANÊN NEFRETKIRINÊ

Bi baneşanên nefretkirinê mirov kerb û kîna xwe diyar dike. Carinan mirov dikare pê hesteke

• tif, tifû, tû! (bi maneya naletkirinê/lanetkirinê)
• î’ (ئیع) (bi taybetî bo xwarineke ku dilê mirovî jê radibe, mirov dike verişe)

 

BANEŞANÊN ZARVEKIRINÊ

Bi baneşanên zarvekirinê mirov zarî dengê hin tiştan dike.

Bo nimûne:

• bom! (dengê bombe û topan)
• teq! (dengê tifekan)
• diring! (dengê lêketina bihêz ya derî)
• gurm! (dengê lêketina bilêz li erdê)

 

PEYVÊN MALBATÎ WEK BANEŞAN

Peyvên malbatî yên wek ”bab/bav, da/dayik/dê, keç, kur/law” navdêr in. Herwiha formên wan yên wek ”babo/bavo” yan ”dayê” navdêr in gava ku mirov bi rastî gazî ”babê/bavê” yan dayika xwe dike.

Lê di kurdî de ”babo/bavo, dayê, keçê, kuro, lawo…” herwiha bi awayekî giştîtir jî dibêje bêyî ku mirov bi wan bangî bavê xwe, dayika xwe, keça xwe yan kurê xwe bike.

• ”Wey bavo/dayê/lawo/kuro, halê me kurdan çi hal e!” (Li vir mirov gazineke/hawareke giştî dike, ne ku gazî bavê xwe, diya xwe, kurê xwe dike)

Di haletên wiha de peyvên malbatî baneşan in.

Peyvên malbatî yên ku wek baneşan tên bikaranîn:

• babo / bavo!
• dadê!
• dayê!
• keçê / kiçê!
• kuro!
• lawo!
• yabo!
• yadê!

 

BANEŞAN DI STRANAN DE

Di ber stranan re, bi taybetî di ber kilamên dengbêjan re, carinan hinek peyvik ji aliyê dengbêj/stranbêj bi xwe ve yan jî ji aliyê guhdarên wî ve tên gotin û dubarekirin ku baneşan in:

• lo lo
• tew, tew!
• de lorî, lorî!

 

BANEŞANÊN DÎNÎ

Baneşanên dînî bo nimûne bi mebesta sondxwarinê, duakirinê, lêborînxwastinê, naletkirinê yan nefretkirinê tên bikaranîn.

Hinek bi eslê xwe ji erebî ne lê hinek ji peyvên kurdî hatine çêkirin.

• Xwedêyo, Xwedêwo, ya Xudê
• ya Reb, ya Rebî
• welleh, billeh, tilleh
• yella
• bismillla
• maşella
• subhanella
• elhemdulilla
• şikir (ji Xwedê)

Hinek jê hê jî tenê di kontekstên dînî de tên bikaranîn. Bo nimûne:

• estexfirullah!
• subhanella!

Lê hinek jî ketine zimanê giştî. Bo nimûne:

• yella
• wellah
• inşella
• maşella

Ji aliyê gotin û nivîsînê de bi çendîn awayên cuda di kurdî de peyda dibin ku hinek ji wan dengên eslî yên peyvê di zimanê erebî de di kurdî de jî diparêzin lê hinek jî gelek ji peyva bingehîn dûr ketine. Bo nimûne:

• wellah, wellah, welleh, welle, wele, wila, wile…
• elhemdulillah, elhemdulilla, elhemdulla, elhemdula, elhemdila, hemdila, hemdile…

 

BANEŞANÊN JI ZIMANÊN EWROPÎ

Van dehsalên dawîn çend baneşan ji zimanên ewropî ketine kurdî û zimanên din jî yên Rojhilata Navîn.

Baneşana herî berbelav di kurdî de ji zimanên ewropî ihtimalen ”elo, helo” ye ku di bersivdana telefonê de tê bikaranîn. Bi eslê xwe ew ji inglîzî ”hello” (merheba, silav!) e. Forma ”helo” ji inglîzî ye, forma ”elo” bi rêya tirkî ”alo” ji fransî ”âllo” dîsa ji inglîzî ”hello” ye.

Peyva “stop” jî baneşanek e ku ji inglîzî belavî piraniya zimanên dinyayê bûye û di kurdî de jî li cihê “raweste, bisekine, nelive” tê gotin. Di kurdî de hevwateya wê “hop” heye lê êdî “stop” ji wê zêdetir tê bikaranîn û “hop” heta li gelek deveran hatiye jibîrkirin.

Baneşana din ya berbelav ya ji zimanên ewropî peyva ”bravo” ye. Ew hevwateya peyva ”aferim” ya kurdî ye lê gelek caran li cihê wê bi mebesta pesndanê tê bikaranîn.

Ji ber ku gelek ji baneşanan di gelek zimanan de wek hev yan nêzîkî hev in, zehmet e mirov bi taybetî derbarê baneşanên yekkîteyî de bibêje ka ew ji kîjan zimanî hatine yan jî ka her zimanî ew di nav xwe de çêkirine.

Bo nimûne, mimkin e ku baneşana ”waw” ya bi mebesta matmayînê ji zimanekî ewropî hatibe yan jî di kurdî bi xwe hebûbe yan hatibe çêkirin.

 

______________________________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Bo hemû varyantên peyva ”xwezî”, binêrin: https://ku.wiktionary.org/wiki/xwez%C3%AE

Haplolojî (sadebêjî) û dîtolojî (dubarebêjî) di dengnasiya kurdî de

Haplolojî

Haplolojî (inglîzî: haplology, ji yûnanî ἁπλόος /haplóos/ “sade” û λόγος /lógos/ “axiftin, gotin”) anku sadebêjî di zimannasiyê de navê wê diyardeyê anku fenomenê ye ku yek ji du kîteyên (heceyên, syllables) wek hev yan jî şibî hev tê avêtin.

Haplolojî herwiha bi navê kîteavêjî yan kîteavêtin jî tê nasîn ji ber ku tê de kîteyek anku heceyek tê avêtin.

Çend nimûne ji haplolojiyê:

• Tirkiye > li Tirkiye–yê (bidin ber “li Kurdistan-ê”) > li Tirkiyê
• derya > derya-ya kûr (bidin ber “behr-a kûr”) > derya kûr
• dinya > li dinya-yê > li dinyê (> li dinê)
• bi-bêje > bêje

Ji nimûne “deryaya kûr > derya kûr” diyar dibe ku ji du kîteyên bi temamî wek hev (ya-ya) yek dikare bikeve.

Lê wek ku ji nimûneyên “li dinyayê > li dinyê” diyar dibe, ne hewce ye ku herdu kîte bi temamî wek hev bin. Bes e ku konsontên wan wek hev bin (di nimûneyên me de “derya” û “dinya” de Y û di nimûneya “bibêje” de B).

Wek ku ji nimûneyên “dinyayê > dinyê” û “bibêje > bêje” aşkere dibe, vokalên wan kîteyan dikarin ji hev cuda bin:

• din-ya-yê > din-yê
• bi-bê-je > bêje

Di kurdî de haplolojî bi piranî hingê peyda dibe gava ku ravek an paşgira çemandinê dişibe kîteya dawiyê ya peyva xwerû. Ev kîte bi taybetî “-ya” yan “-ye” ne û xaseten li dawiya navên gelek welat û parzemînan peyda dibin. Bo nimûne:

• Almanya, Asya, Polonya, Rûsya…
• Sûriye, Tirkiye

Gava ku kîteya dawiyê “-ya” be û ravek jî “-ya” be, hingê di zimanê devkî de tenê yek “-ya” tê gotin:

• Almanya Rojava (li şûna “Almanya-ya Rojava”)
• Rûsya berê (li şûna ”Rûsya-ya berê”)

Di zimanê nivîskî de carinan formên bi “-ya-ya” tên bikaranîn, wek ”Almanyaya Rojava, Rûsyaya berê”. Lê carinan jî ew bi haplolojiyê tên sadekirin, wek ”Almanya Rojava, Rûsya berê”.

Gava ku kîteya dawiyê ya peyva xwerû ”-ya” be û paşgira ”-yê” bikeve dûv wê, di zimanê devkî de adeten yek ji herdu kîteyan tê avêtin:

• li Almanya/Almanyê
• ji Rûsya/Rûsyê

Ji van herdu varyantan, di hinek devokan de tenê varyanta wek ”li Almanya, ji Rûsya” mimkin e. Di hin devokan de herdu varyant jî hene.

Gava ku kîteya dawiyê ”-ye” be û raveka ”-ya” bigire, hingê di zimanê nivîskî de mimkin e ku herdu kîteyên ”-ye-ya” bên parastin yan jî ”-ye-” bikeve:

• Sûriyeya niha > Sûriya niha
• Tirkiyeya berê > Tirkiya berê

Di zimanê devkî de tenê formên wek “Sûriya niha, Tirkiya berê” tên gotin û formên wek ”Sûriyeya niha” nayên bikaranîn.

Gava ku kîteya dawiyê ”-ye” be û paşgira “-yê” bigire, hingê di zimanê nivîskî de mimkin e ku herdu kîteyên ”-ye-yê” bên parastin:

• li Sûriyeyê > li Sûriyê
• ji Tirkiyeyê > ji Tirkiyê

Ji bilî li dawiyê, di kurdî de haplolojî herwiha dikare li destpêka peyvan jî peyda bibe.

Belkî naskirîtirîn haplolojiya kurmancî ya li destpêka peyvê forma fermanî “bêje / bêjin” e ku eslê wê “bi-bêje / bi-bêjin” e, wek “bi-ke / bi-kin” (bide ber “di-bêjin / di-kin”).

Di hin devokan de, bi taybetî di axiftina lezgîn û sivik de gotina “ez didim te” wek “ez dim te” tê sadekirin.

Beramberî peyva kurmancî “didan / diran” (bi zazakî ”dindan”, farisî “dendan”, belûçî “dentan”…) di soranî bi piranî wek “dan” tê gotin anku “di” ji destpêkê hatiye avêtin ji ber ku ew bi dengê xwe nêzîkî dubarekirina kîteya duyem “da-” ye.

Hêjayî gotinê ye ku mebest ji haplolojiyê avêtina kîteyeke temam e. Anku tenê avêtina dengekî/herfekê (bo nimûne ”serok + komar > serokkomar > serokomar”) ne haplolojî ye lê degemînasyon anku avêtina dengê dubare ye.

 

Dîtolojî (dubarebêjî)

Ji bilî hapolojiyê, di kurdî de herwiha dîtolojî (bi inglîzî dittology) anku dubarebêjî jî heye anku kîteyek tê dubarekirin.

Di hin devokên kurmancî de peyvên “du” û “sê” (bi soranî “dû, sê”, farisî “do, sê”) wek “didu, sisê” jî di hejmartinê de tên:

• du > didu (herwiha bi formên wek “dudu, dido, didû, dudû…”)
• sê > sisê

Ji bilî hejmarên 2 û 3, ev diyarde li gel hejmarên din peyda nabe. Bo nimûne, hejmarên 1, 4, 5 yan 6 wisa nakevin ber diyardeya dîtolojiyê. Loma nimûne wiha peyda nabin:

• yek > *yiyek
• çar > *çiçar
• pênc > *pipênc
• şeş > *şişeş

Sebebê ku tenê hejmarên ”du, sê” dibin “didu, sisê” ihtimalen ew e ku navên hejmarên ”2, 3” di kurmancî de gelek kurt in (di wan de tenê du deng/herf hene lê di navê hemû hejmarên din de sê yan zêdetir deng/herf hene). Ji ber kurtiya wan, di axiftina bi lez de mimkin e ku ew baş neyên bihîstin yan şaş bên fehmkirin, loma bi dubarekirina wan bi awayê ”didu, sisê”, qiseker dixwaze piştrast bibe ku guhdar baş û rast wan dibihîze û fehm dike.

Hêjayî gotinê ye ku mebest ji dîtolojiyê avêtina kîteyeke temam e. Anku tenê avêtina dengekî (bo nimûne ”gelek > gellek”) ne dîtololojî ye lê gemînasyon anku dubarekirina dengekî/herfekê ye.

 

 

Kovareke nû ya zimannasiya kurdî

Current Issues In Kurdish Linguistics (Mijarên niha di zimannasiya kurdî de) kovareke zimannasî ye ku li zanîngeha Bamberg ya Almanyayê tê weşandin û bi temamî li ser mijarên zimanê kurdî ye.

Kovar bi temamî bi zimanê inglîzî hatiye nivîsîn. Di kovarê de hem zimannasên kurd û hem jî yên biyanî cih digirin.

Malpera Zimannas yekem hejmara vê kovara hêja pêşkêşî xwandevanên xwe dike:

Vekin û bixwînin!