Rêzimanîbûn – peydabûna teşeyên rêzimanî

 

Husein Muhammed

Rêzimanîbûn (gramatîkalîzasyon, bi inglîzî grammaticalization) di zimannasiyê de navê wê diyardeyê ye ku tê de peyvên binaverok (navdêr û lêker) dibin pirtik yan peyvikên rêzimanî (wek daçek, pirtik, peyvikên demî yan pasîviyê…)

Bo nimûne, peyvika ”dê” wek nîşana dema bê di hevoka ”tu dê çi bikî” de bi eslê xwe ji lêkera ”divê” kurt bûye. ”Divê” bi xwe peyveke watedar û naverokdar e lê ”dê” ya di hevoka me de bi tenê bêwate û bênaverok e. Bi heman awayî peyva inglîzî ”will” berê maneya ”divê, dixwaze” dida lê niha wek peyvika çêkirina dema bê tê bikaranîn. Wek ”divê” ya kurdî – ku kurt bûye û pêşî li gor devokan bûye ”dê, vê, wê” û dawiyê bûye ”ê” jî (wek ”tu ê çi bikî) – wisa ”will” ya inglîzî jî di axiftinê de dibe ”’ll”: ”I will go” (Ez dê biçim) > ”I’ll go” (Ez ê biçim).

Lêkera ”bûn”ê xwedî naverok e: ew hebûnê, mewcûdiyê, peydatiyê, jiyanê, îmkanê û hwd. diyar dike. Ew û formên wê yên çemandî wek peyveke serbixwe li kar in. Bo nimûne, ”ew mamosta bû, ez kurd im”. Lê di heman demê de lêkera ”bûn”ê bûye rêzimanî jî û wek pirtikekê demî yan kesî li kar e:

• ew çû-bû
• ez hat-im

Pirtikrêzî anku morfotaksî

 

Husein Muhammed

Me di nivîseke berî niha de behsa dengrêziyê[1] di peyvan de û di nivîseke din de jî qala peyvrêziyê[2] kiriye. Di nivîsara li ser dengrêziyê de me awayê rêzkirin û rêzbûna dengan (herfan) di peyvan de kiriye û rêzbûnên mimkin, yên berbelav, yên kêm û yên nemimkin berçav kirine. Di vekolîna li ser peyvrêziyê de me diyar kiriye ka peyv di hevokên kurdî de çawa dikevin pey hev û çi rêzbûnên wan mimkin, berbelav, kêm û nemimkin in.

Di vê nivîsarê de em ê bala xwe bidin ser pirtikrêziyê (morfotaksî, morfotaktîk, bi inglîzî ”morphotactics”) anku rêza pirtikên rêzimanî di peyvê de. Bo nimûne, gelo li gor çi qeyd û bendan, peyva ”vekirin” dibe ”ve-ne-di-kir-in”? Yan çawa peyva ”çare” dibe ”bê-çare-tî” Yan jî çawa peyva ”şekir” dibe ”têr-şekir-î”?

Kanîzar 1: Erkên herfa E di kurdî de

Zinarê Melleyî

Dengê “e”yê gelek wezîfe di zimanê kurdî de hene. Dema em hêşta li qûnaxa amadeyî anku lîsê bûn, seydayên me neh wezîfeyên wê ji bo me digotin. Ew wezîfe ev bûn;

1. “e” wekî lêkera netimam ji bo dema niha rolê xwe digêrit. Ew jî bi du mercan dibit. Yek; heker çi lêkerên serekî di hevokê da nebin. Du; heker “e” bikevit dawiya hevokê. Nimûne; Azad seydayê min e.

2. “e” wekî cihnavê nîsek ji bo kesê duyê yê kit di rolê kirdeyî anku bikerî da rolê xwe digêrit. Ew jî heker bikevit dawî ya lêkera daxwaziyê. Nimûne; wê kitêbê bixwîne.
3. “e” wekî nîşana bangkirinê di zaravaya Soraniyê da rolê xwe digêrit. Ew jî bi du mercan dibit. Yek; heker li dû navekî biêt. Du; heker lêkera hevokê di rewşa daxwaziyê da bit û daxwazî ji wî navî hatibit kirin. Nimûne; Kurde bixwêne.
4. “e” wekî pêrebest anku daçek (=amrazî peywendî, herf cer, pirîpozîşin) rolê xwe digêrit. Ew jî heker li dû lêkereka “dema borî” an jî “dema neborî” biêt. Nimûne; ez çûme malê, ez diçime malê …
5. “e” wekî amrazî xistineser (=danepal, xistinepal) di zarava ya Soraniyê da rolê xwe digêrit. Ew jî heker li navbera navdêrekê û rengdêrekê biêt. Nimûne; golle ciwaneke mebire, yariye besûdeke dekem…
6. “e” wekî paşpirtik (=paşqertaf, paşgir) jî di dema çêkirina peyveka darêştî anku darêjraw da di zarava ya Soraniyê da rolê xwe digêrit. Ev jî bi du awayan diêt çêkirin.

RÊBER – rêbernameya rastnivîsîna kurdî

Husein Muhammed

Gelo forma standard ya peyvê çi ye? Mirov kengî dinivîse “kî” û kengî “kê”? Gelo li dawiya hejmarên 11-19 “-deh” yan “-de” heye. Gelo nuqte li ser i-ya mezin heye yan na? Mirov kengî peyvan bi hev re dinivîse û kengî ji hev cuda? Gelo em navê serokkomarê berê yê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê wek George Bush yan Corc Buş binivîsin…

RÊBER – rêbernameya rastnivîsîna kurdî bersiva van pirsan û bi dehan pirsên din jî dide. Dikarî wê li jêr yan jî wek PDF bar bikî û bixwînî.

Wek PDF bixwîne: Rastnivîsîn