Hafizê Şîrazî: Sorgul û Bilbil

Vekin û bixwînin

Helbestên Hafizê Şîrazî (n. 1320/26 – 1389/90) tijî hestên kûr yên evînî ne. Ev evîn dikare hem wek evîna navbera du mirovan û hem jî wek evîna navbera helbestvan û Yezdan yan helbestvan û gerdûnê bêt hesibandin.

Gelek şarezayên Rojavayî dinivîsin ku Hafiz li Rojhilata Navîn ji Shakepeare li Rojava zêdetir tê xwendin û hezkirin. Gelek şareza, hem yên Rojhilat û hem jî yên Rojava, Hafizî wek mezintirîn helbestvanê hemî deman dihesibînin.

Jiyana Hafizî jî mîna helbestên wî bi gelek raz û nehîniyan nixamtî ye. Sedema herî giring ew e ku pirr kêm bûyerên kitekit li ser jiyana wî tên zanîn. Navê wî yê resen Şemseddîn Muhemmed Hafiz bû û dorî 1320 û 1326 li bajarê Şîrazê, li Îrana niha hatiye dinyayê. Hê ew biçûk, babê wî wefat kir.

Diyar e ku Hafiz zewicîbû û kurrek jê re peyda bûbû. Pirraniya lêkoleran, lê ne hemû, bawer dikin ku ew sofî bû. Baweriya wî çi be jî, ew carekê ji alî serekên dînî ve ji Şîrazê hat derkirin ji ber ku helbestên wî wek bandorek xirab li civakê dikin dihatin hesibandin.

Ti çapên diyarkirî ji dîwana Hafizî nînin: di hin dîwanên “temam” de tenê nêzî 500 helbestan hene lê helbestên hinan jî digihin nêzî 1000î. Belkî pirraniya helbestên wî ne “resen” jî bin anku ne wî bi xwe nivîsîbin lê derengtir lê hatibin zêdekirin. Lê dîsan bandora Hafizî li ser wêjeyê û nivîskarên mezin bêpayan e. Hejmarek mezin ji navên gir yên wêjeya cîhanê – mîna Goethe, Emerson, Edward Carpenter û Gide – hemî deyndarên Hafizî ne. Bi taybetî Goethe heyranî Hafizî bû û bi salan mijûlî xwendin û vekolîna berhemên wî bû.

Ev helbest berî niha wek pirtûk di nav Weşanên Nûdemê de li Stembolê hatine çapkirin. Helbestên spehî yên Hafizî hejî zimanê şîrîn yê kurdî ne.

Vekin û bixwînin

Komara kurdî ya 1946ê – avabûn û ruxîna wê

Vekin û bixwînin

Dîrok bo ku bibe waneyek ji siberojê re tê nivîsîn. Daku mirov bikare planek baş bo pêşerojê dabine, divê mirov paşerojê analîz û rexne bike û giramiyê bidiyê. Berevajî wêjeya kevneşop di derbareyê kurdan de, ev nivîsar hewl dide ku faktorên navxweyî, yên ku bûn sedemên ruxandina komara kurdî ya 1946ê, zelal bike.

Serokên kurdan, ên ku bi piştgiriya Sovyetistanê bihêvî bûn, biryara dewletek serbixwe ya kurdî dan. Di 22ê rêbendana (2yê rêbendana kurdî -werger) li Meydana Çarçirayê Komara Kurdistanê hat ragihandin û Qazî Mihemed wek serokê wê hat hilbijartin (2). Di 11ê reşemeha (sibata) 1946ê de Qazî Mihemed kabîneya xwe ya ji 14 şalyaran (wezîran) pêkhatî Hacî Baba Şêx jî wek serokşalyarê wê damezirand (3). Şalyar ji serokeşîr, kesatiyên olî û ronakbîrên kurdan hatibûn hilbijartin.

Li dawiya 1946ê Komara kurdî hat hilweşandin. Dema ku Sovyetistan ji herêmê veqetî, Hêzên Îranê xwe bo êrîşek berfireh li hember komara Azerbeycanê û ya Kurdistanê amade kirin. Ew li eniyên Seqizê pêrgî hêzên kurdan hatin lê her carê hêzên kurd bi ser diketin û hêzên Îranê mecbûrî vegerê dikirin. Hingê wan biryara êşîrbirina ser Komara Azerbeycanê, ya ku bo şkandinê asantir bû, da. Bi ruxandina hêzên Azerbeycanê wan ê moralê kurdan jî bişkanda. Hêzek 20-hezarî êrîşî Komara Azerbeycanê kir.

Vekin û bixwînin

Hevpeyivînek li ser kovara Kanîzar

“Ji hin aliyan ve zimanê kurdî gavên wêrek ber bi wê yekê ve diavêje ku bibe zimanekî rûniştî yê edebî û zanistî. Em dixwazin kurdî di vê de bi ser bikeve. “ 

Mela Huseynê Bateyî: Mewlûd

Vekin û bixwînin

Pêşgotin 

Ez 5- yan 6-salî bûm dema ku min Mewlûda Mela Huseynê Batê li mala me dît. Tevî ku dêbabên min nexwenda bûn, wan gelek giringî dida wê yekê ku em zarok fêrî xwendinê bibin, bi taybetî xwendina Qur’anê û berhemên din yên pîroz.

Hingê min hê ji nû dest bi xwendinê kiribû lê ji niha jî zêdetir ez miriyê xwendinê bûm. Min Qur’an bi dengê gelek mela û kesên din yên xweş dixwînin bihîstibû. Min gelek jê hez jî dikir. Lê herçi ku min Qur’an dibihîst û bi xwe jî dixwend lê ew bi erebî bû û min jî hema bêje qet erebî nedizanî.

Lê Mewlûda bi kurdî hê jî bandorek mezintir li min kir. Bêguman min di zarokiya xwe de ji pirraniya wê jî fehm nedikir ji ber ku ew tijî peyvên erebî û hin yên farisî ye. Lê dîsa jî ew bi zimanê min bû û min gelek tiştên xwe jê fehm dikirin jî. Belkî jî yek ji sedemên bandora wê ya mezin li min, ji bilî kurdiya wê, ew bû ku di dema Mewlûdxwendinê de hemî kes beşdarî duakirinê dibûn, ne tenê kesekî ew dixwend. Herwiha bêguman di dema Mewlûdxwendinê de xwarinên xweş dihatin pêşkêşkirin ku ew jî bo me zarokan ne tiştek bêwate ye!

Di sala 1986ê de em ji gundê xwe revîn, li nêzîkî tixûbê Bakurê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê bi cih bûn û 1988ê jî neçar man ku ji bin lingên êrişên Enfalê xwe bigihînin Bakurê Kurdistanê. Di navberekê ji van de Mewlûda me winda bû. Ji hingê ve 19 sal di ser re derbas bûn heta ku ez dîsa li Başûrê Kurdistanê vegerîm.

Sala 2007ê min dîsa nisxeyek Mewlûdê ji Başûrê Kurdistanê peyda kir û ew dîsa çend caran xwend. Bêguman xwendina wê vê carê ji dema zarokiya min cuda bû lê wê herwiha car li pey carê gelek tiştên zarokiya min jî li bîra min vegerandin.

Ez niha ji berhemeke pîroz zêdetir, wek klasîkeke edebî ya kurdî li Mewlûdê dinerim. Ev 15 sal in ku berdewam bi kurdî dixwînim û dinivîsim. Lê dîsa jî ji bîr nakim ku Mewlûd yekem pirtûka kurdî ye ku min xwendiye, û ew dîsa yek ji şirîntirîn pirtûkên ber dilê min e.

Bi vê tîpguhêzî û şirovekirina Mewlûdê hêvîdar im ku xwendevanên kurd çêj û zewqek xweş ya wêjeyî ji vê berhema me ya hêja wergirin.

DIYARKIRINA DENGÊN CUDA YÊN Ç, K, P, T

Husein Muhammed

Gelek caran gazin ji alfabeya kurdî-latînî ya standard tê kirin ku ew hemû dengên kurdî di xwe de nahewîne. Bo nimûne, tê gilîkirin ku em tenê K-yekê yan T-yekê dinivîsin tevî ku me du K û heta çar T-yên cuda hene. Alfabeya kurdî-erebî jî van dengan bi herfên ji hev cuda nanivîse.

Lê daxwazkerên zêdekirina herfan li alfabeyê ji bîr dikin ku zêdekirina herfan heke xwandinê piçekê hêsantir bike jî, bi hêsanî rastnivîsînê dijwartir dike û xeletiyên nivîsînê zêde dike. Bo nimûne, yek ji daxwazkerên dengbilind yên zêdekirina herfan yan diyarkirina dengên Ç, K, P, T yên cuda bi alîkariya apostrofan, nivîskar Ezîzê Cewo ye. Ew dixwaze em wan dengên bipif (bihilm, hewadar, ”req”) û yên bêpif (bêhilm, bêhewa, ”nerm”) ji hev cuda bikin[1]. Di nivîsên xwe de ew vê cudakirinê li ser navê rastnivîsîn û rastgotina peyvên kurdî diparêze. Lê heke mirov nivîsên wî bixwîne, mirov dibîne ku ew bi xwe bi berdewamî wan xelet dinivîse tevî ku mirov dikare wî wek bikarînerekî pispor û ne-sade yê zimanê kurdî bihesibîne jî.

Xelîl Cibran: Peyamber (roman)

Vekin û bixwînin

Xelîl Cibran û ”Peyamber”a wî

Xelîl Cibran (1883 – 1931) li nav darên selwiyê li Bişarêya Libnanê hat dinyayê. Wî li wir dest bi xwendekariya xwe kir lê di 12-saliya xwe de (sala 1895-ê) koçî Bostona Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê kir.
Di 14-saliya xwe de ew bi tenê vegeriya Libnanê da ku xwendekariya xwe li Medreset el-Hikmetê kuta bike. Li wir zimanê spehî yê helbestên wî, ku tê de çanda erebî û bandora rojavayî digihin hev, teşe da. Wî du caran li Parîsê nîgarkêşî xwend, dû re vegerî Bostonê û paşî çû New Yorkê û ta mirina xwe li wir ma.

Li dema jîna xwe ew herî zêde wek nîgarkêşek portreyan dihat nasîn û ecibandin û gelek pêşangeh ji bo nîgarên wî li çar hêlên cîhanê hatine lidarxistin. Cibran herwiha gelek ji pirtûkên xwe yên helbestane bi nîgarên xwe neqişandine.

“Peyamber (The Prophet)”, ku niha em bi kurdî pêşkêşî we dikin, naskirîtirîn û hezkirîtirîn berhema Xelîl Cibran e û dikare wek stûn an jî bingeha nivîskariya wî bê hesibandin. Ew yekem car di sala 1923-yê de bi îngilîzî derket û piştî derketinê di demek kurt de nav û deng da û hat hezkirin. Ta niha ew bûye malê bi qasî 30 zimanan. “Bexçeyê Peyamber (The Garden of the Prophet)” jî dikare wek dewama “Peyamber” bê hesibandin lê ew bi xwe jî berhemek serbixwe ye.

Ta niha, ji bilî “Peyamber” û “Bexçeyê Peyamber”, herwiha romana Xelîl Cibran a bi navê “Baskên Şkestî” jî li kurdî hatiye wergerandin (wergêr: Husein Muhammed, Weşanên Helwest, 2001).

Di sala 1931-ê de Xelîl Cibran koça dawîn kir û ji nav me bar kir lê em dikarin bi van gotinên ji “Peyamber” bangî wî helbestvan û fîlozofê bêpayan bikin:

“…Niha keştiya te hatiye û divê tu biçî. Bêriya te ya ji bo welatê bîranînên te û warê mezintirîn hêviyên te gelekî kûr e; û evîna me nikare te li vir bigire û jana me jî nikare te berbend bike. Lê em hêvî dikin ku, ji berî ku tu ji vir biçî, ji me re bipeyive û me ji hinek rastiya xwe hevpar bike. Em ê wê rastiyê bidin zarrên xwe û ew ê jî bidin zarokên xwe û bi vî awayî rastî dê ti caran ji bîr nebe…”

Husein Muhammed, 2000

 

Vekin û bixwînin

Voltaire: Felek (parçeroman)

Vekin û bixwînin

Ev giringtirîn parçeyên nastirîn romana Voltaire (1694-1778) e ku bi navê “Zadig, ou la destinée” yekem car sala 1747-ê derketiye.

Fîlozof û nivîskarê serdema ronakbîriyê (the Enlightenment) Voltaire, bi navê xwe yê rastîn François-Marie Arouet, gelek berhem – çi pirtûkên dîrokî, çîvanokên felsefî û çi jî helbest – weşandine. Cîhana peyhatî ji berhemên wî herî baş kurteromanên wî yên satîrîk ango vê Felekê (1747) û Cahil (Candide, 1759) dinase. Felek çîrokek îronîk e li ser xortek rojhilatî bi navê Sadiq ku piştî pêrgîhatin û tûşîbûna hejmarek mezin belayan padişahiya Babîlonyayê bi dest xwe ve tîne. Hemû bûyerên romanê li Rojhilata Navîn rû didin. Di neynika felek û qedera Sadiq re Voltaire kêmasiyên mirovan û neheqiyên civakî, yên ku pirraniya wan hê jî di rojevê de, radixe ber çavan.

Wergerandin: Husein Muhammed

 

Vekin û bixwînin

 

Dengê H – peydabûn û guherîna wî

Vekin û bixwînin

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de H / h nîşana dengê ”qirrikî-xişok-nevizok-bêlerz” e. Mebest ji ”qirrikî” ew e ku cihê peydabûna vî dengî di devî de li ber qirrikê yan hefikê, gewriyê ye. Xişînek di dema derketina wê de tê bihîstin loma jê re ”xişok” tê gotin. H dengekî ”bêlerz” e anku di dema derketina wê de perdeyên dengî di gewriyê de nalerizin. Di hin zimanan de forma wê ya bilerz jî heye.

Mebesta me li vê derê tenê herfa H ya wek di peyvên “heval, hêja, hûn” de ye (bi alfabeya erebî هـ), ne H-ya wek di navên “Hesen, Hisên” yan di peyvên “heft, helal, heram” de (bi alfabeya erebî ح) Em di nivîseke din de behsa van herdu dengên cuda yên bi heman herfa H dikin.[1]

Bi alfabeya kurdî-erebî û bi zimanên din jî yên erebînivîs ev deng bi herfa هـ tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-krîlî de ew bi herfa Һ (gir) û һ (hûr) dihat diyarkirin. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî nîşana vî dengî herfa [h] ye.

Vekin û bixwînin

Suad el-Sebah: Min di nav peyvan de biçîne

Vekin û bixwînin

Suad el-Sebah

Suad Muhemmed el-Sebah sala 1942yê wek endameke malbata desthilatdar anku melik li Kuwêtê hatiye dinyayê. Ew sala 1973yê wek aborînas ji Zanîngeha Qahîreyê derçûye û paşî 1981ê bawernameya xwe ya doktoraya aborînasiyê ji Zanîngeha Guilford li Mîrnişîna Yekbûyî (Brîtanya) wergirtiye. Wê bi sedan nivîsarên zanistî û giştî di kovar û rojnameyên deverî û navneteweyî de belav kirine.

Suad el-Sebah piştî xwendina xwe ya aborînasiyê vegeriyaye welatê xwe û dezgeheke weşan û belavkirinê ava kiriye. Wê herwiha xelatekî edebiyatê yê li ser navê xwe damezrandiye. Wê çendîn dîwanên helbestên xwe dane weşandin. Helbestên wê li hin zimanên din jî hatine wergerandin.

Helbestên el-Sebahê bi giştî helwestgir in: ew bi taybetî bo maf û azadiyên jinan tê dikoşe. Lê herwiha di helbestên xwe de kevneperistî û xweperistiyê jî rexne dike. Bi wergerandina nêzîkî sed helbestên wê dixwazim hem vê helbestvana hêja bi xwendevanên kurdîxwîn binasînim û hem jî armanca xwe ya li wergerandina edebiyata cîhanê li zarê kurmancî bidomînim.

Vekin û bixwînin

Cotdengên H di kurdî de

Husein Muhammed

Piraniya kurdîzanan bi hêsanî dibînin ku H di peyvên ”her, heval, hêvî, hestî, Hacer, bihar, guh” de (koma 1) ji H di peyvên ” hal, herf, heram, hekîm, hefs, hez (kirin), (pê) hesîn, hîle, Hesen, Hisna, Ehmed, Mihemed, rehm, behs, ruh” (koma 2) cuda ye.[1]

Dengê H wek di koma 1 de bi alfabeya alfabeya kurdî-erebî bi herfa  ﻫ û dengê H wek di koma 2 de jî bi herfa ‍ح tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de (IPA) dengê koma 1 bi [h] û yê koma 2 jî bi [ħ] anku h û xetek raketî li serê wê tê diyarkirin. Di gelek tîpguhêzî û transkrîsyonan de dengê koma 1 wek “h” û yê koma du jî bi “ḥ” anku h bi nuqteyek li binî tê destnîşankirin.

Di nivîsîna standard ya kurdî-latînî de ev herdu H ji hev nayên cudakirin. Lê ji dema kovara Hawarê ve hin caran bo rêgirtina li ber xelettêgihiştinê dengê koma 2 bi herfa ḧ anku h-ya du nuqte li ser ji dengê koma yek anku h-ya xwerû tê cudakirin. Di vê nivîsê de em ê jî li ser vî bingehê kurdî bimînin anku em ê ji van bijarteyan h-ya bi du nuqte bo H-ya koma 2 binivîsin, wek “ḧeram, ḧekîm, Ḧesen…”