Ji dîroka alfabeyên kurdî

Tosinê Reşîd

 

Bi sedsalan kurda alfaba aramî (erebî) bi kar aniye û heta îro jî li Rojhilat û Başûra Kurdistanê ew alfeba tê bi kar anîn Bi wê alfabê gelek berhemên giranbaha hatine nivîsarê, ku bûne dewlemendiya çanda kurdî.

Du pirtûkên ola êzdiya: ‘Mesheba reş’ û ‘Kitêba Cilwe’ bi alfabêke taybet hatine nivîsar. Lê dûarojê zêde berhem bi wê alfabê negihîştine me û ew alfeba bi firehî nehatiye bi kar anîn.

Sala 1913an hukumata Împêratoriya Rûsiya biryarê dide, wekî ji bo kurda alafbake taybet bê çêkirin û wî karî dispêrne rojhilatnas Hovsêp Orbêlî, ku berî wê du caran çûbû nav ermeniyê Moksê û li wir bi kurdan re jî (bi taybetî bi Murtule beg re) bûbû nas û nimûnê folklora kurdî jî berev kiribûn.

Lê zûtirkê Cenga Cihaniyê ye Yekemîn dest pê dibe, dûra şorişa Oktobrê û ew kar usan jî pêk nayê.

Dawiya sala 1920 î li Ermenistanê hukumata sovyêtê tê damezirandin. Ji yekemîn biriyarên hukumata Ermenistana Sovyêt, biriyara ji bo kêmenetewên komarê mafê perwerdeya bi zimanê dê bû. Kurd yek ji wan kêmenetewan bûn û gor wê biriyarê divêt di gundên kurdan de dibistanên bi zimanê kurdî bihatana vekirin. Gerek bê gotin, wekî wê demê kurdên Ermenistanê, hema bêjî gişk êzdî bûn.

Wê biriyarê bi xwe re pirsa alfabe û pirtûkên zimanê kurdî dianî.

Wan salan di nav kurdên Ermenistanê de jimara kesên xwendî kêm bû û pêvîstiya kurdan bi alîkariya rewşenbîrî hebû. Divêt alfabe bihata sêwirandin, divêt pirtûk bihatana nivîsar û çap kirin, divêt mamostayên zimanê kurdî bihatana amade kirin.

Di vê rewşa dijwar de rewşenbîrên ji gelên cîran, berî gişkî ermeniya, destê alîkariyê dirêjî gelê kurd kirin.

Barê amade kirina alfaba kurdî û nivîsara yekemîn pirtûka bi zimanê kurdî bi alfaba nû, Lazo (Hakob Xazaryan 1869-1926) hildide ser milên xwe. Ew ser bingeha tîpên ermenî alfaba ji bo zimanê kurdî amade dike û payîza sala 1921 ê hukumata komara Ermenistanê li bajarê Êçmîadzînê yekemîn pirtûka bi zimanê kurdî, ya bi alfaba ser bingeha tîpên ermenî, bi navê ‘Şems’ çap dike. Xudanê pirtûka ‘Şems’ Lazo bû.

Bi baweriya me, ji ber ku hingê kurdên Ermenistanê hema bêjî gişk êzdî bûn, ji ber wê jî Lazo navê pirtûkê datîne ‘Şems’. Bi vê rê wî dixwest êzdiya bêtir bi xwendinê ve bide grêdan.

Lazo (Hakob Xazaryan) bi xwe ermeniyê Bazîdê bû, bakûra Kurdistanê. Ew di nav kurdan de mezin bibû, ziman, folklor, rabûn, rûniştandina kurdan baş zanibû.

Di dema xwe de, Lazo di nav ermeniyan de nivîskarekî naskirî bû û berhemên xwe bi navê ‘Bayazêtsî’ çap dikirin. Piraniya berhemên wî ser jiyana kurdan bûn.

Gerek bê gotin Lazo usan jî xudanê sênaryoya yekemîn fîlma kurdî ‘Zerê’ bû, ku sala 1926 an derhênarê ermeniyî bi nav û deng Hamo Beknazariyan li stûdîoya ‘Armênfîlm’ kişandiye.

Salên Cenga Cihaniyêye Yekemîn bi deha hezaran kudên êzdî li Serhedê hatin kujtin, dero-dero bûn, bûne peneber. Ji kesên ji wê xezevê filitî gelek sêwî bûn.

Ji bo wan zarokên sêwî hukumata Ermenistanê çend sêwîxana vedike, ku yak ji wan li bajarê Aştarakê bû. Di wê sêwîxanê de dor 60 zarokên kurdên êzdî hebûn. Rêvebira sêwîxanê Nûrê Polatova bû, keça Egît axa, ji malmezinaya eşîra Sîpka, xwîşka şorişvanê kurdî bi nav û deng Fêrîk Polatbêkov.

Û Lazo yekemîn car zarokên kurd li wê sêwîxanê bi pirtûka ‘Şems’ fêrî xwendin û nivîsara kurdî dike.

Wan salan hukumata komara Ermenistanê di gundên kurdan de dibistanên kurdî vedike. Xwendin di wan dibistanan de bi alfaba Lazo amade kirî bû.

Ji sala 1922 an, heta 1928 an di dibistanên kurdî de alfaba Lazo amade kirî bi fermî tê bi kar anîn.

Destpêka sala 1922 an bi pêşniyara Lazo û nivîskar û denbêjê kurdî navdar, Ahmedê Mîrazî, hukumata Gurcistanê li bajarê Tbîlîsî, ji bo karkerên kurd dibistana bi êvaran vedike. Lazo û hevjîna wî, Olga Xazaryan mamostayên wê dibistanê bûn. Wê dibistanê di dîroka kurdên Yekîtiya Sovyêt de roleke mezin lîstiye. Gelek rewşembîr û siyasetmedarên kurdên sovyêtê li wê dibistanê dest bi xwendina xwe kirin. Ji kesên li wê dibistanê xwendine em dikarin navên zimanzan Qanatê Kurdo û Çerkez Bakayêv, Mêrxasê Yekîtiya Sovyêt, siyasetmedar Semend Siyabendov, yekemîn berpirsiyarê rojnama ‘Riya Teze’ Cerdoyê Gênco û gelekên mayîn bînin.

Lê alfaba kurdî, ya ser bingeha tîpên ermenî ji Ermenistanê der bi fermî nehat pejirandin. Ji alîkî mayîn ve konfêransa kurdên êzdî, yên Ermenistanê, bi xwe sala 1925 an ji hukumata Yekîtiya Sovyêt xwest, wekî ji bo wan alfaba ser bingeha tîpên latînî bê damezirandin.

Alfaba kurdî ye ser bingeha tîpên latînî ji aliyê Îsahak Marogûlov û Erebê Şemo, sala 1928 an hate amade kirin. Hema wê salê jî Îsahak Marogûlov û Erebê Şemo yekemîn pirtûka bi zimanê kurdî ya bi alfaba tîpên latînî çap dikin.

Û ev fakta dîrokî, hema bêjî ji aliyê rewşênbîrên kurda gişkan ve tê ji bîra kirinê. Alfaba kurdiye ser bingeha tîpên latînî bi navê Celadêt Bedirxan ve girê didin. Lê alfaba kurdiye ser bingeha tîpên latînî, Celadêt Bedirxan sala 1932 an di kovara ‘Hewar’ de belav dike. Çar sala piştî Îsahak Moragûlov û Erebê Şemo çendek pirtûkên kurdî bi alfaba latînî çap dikin.

Îsahak Marogûlovê asorî sala 1868 an li gundê Dvîn, Ermenistana îroyîn ji dayîk bûye. Dvîn dikeve başûra bajarê Yêrêvanê. Piraniya rûniştvanê wî gundî heta hilweşîna Yekîtiya Sovet jî, asorî bûn.
Î. Marogûlov hê salên zarotiyê bi kurdan re dibe nas û fêrî zimanê kurdî dibe; malbeta wan bi kurdan re havîna derdiket zozana. Lê ji sala 1905 an ew di gundê Zor de, ku li navça Îdirê, parêzgeha Surmeliyê bû, dibe mamosta. Xelkê wî gundî gişk kurdên êzdî bûn.

Xwendin di wê dibistanê de bi zimanê rûsî bû.

Gor hinek çavkaniyan, êdî wê demê bal Îsahak Marogûlov daxweza amade kirina alfabeya kurdî dîhar dibe.

Ji sala 1929 an dibistanên kurdî, yên komara Ermenistanê gişk bi fermî derbasî alfaba ser bingeha tîpên latînî bûn. Ev alfabe ji aliyê kurdên Sovyêt gîskan de hate pejirandin. Li komarên Azerbacan, Tûrkmênistan û Gurcistan jî di dibistanên kurdî de xwendin û nivîsar bi wê alfabê bû, pirtûkên kurdî bi wê alfabê çap dibûn.

Ji Adara sala 1930 î bi wê alfabê dest bi weşana rojnama ‘Riya Teze’ dibe.
Lê jiyana wê alfabê jî dirêj dom nekir. Sala 1938 an rêjîma Stalîn ew alfabe çawan ‘alfaba împêralîstan’ nav kir û qedexe kir.

Hukumata komara Ermenistanê sala 1941 ê biryarê digre, wekî ji bo kurdan ser bingeha tîpên kîrîlî alfaba nû bê amade kirin. Ji bo wî karî licnek ji pisporan tê kivş kirin û ew licne karê amade kirina alfabê dispêre Heciyê Cindî. Sala 1944 an alfaba nû berê ji aliyê licneya pisporan ve, du re jî ji aliyê hukumata Ermenistanê ve tê pejirandin û li komarê, ji bo kurdan dibe alfaba fermî. Kurdên Gurcistanê jî ew alfabe bi kar dianîn. Lê li komarên Azerbacan û Tûrkmênistan xwendin û nivîsara bi zimanê kurdî ji sala 1938 an dest pê kirî, heta hilweşîna Yekîtiya Sovyêt, usan jî qedexe ma.

Çawan tê xuyayê tesîra siyaseta Turkiyê ser wan hebû.

Piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyêt li komara Azerbacanê çend pirtûk bi zimanê kurdî çap bûne, lê li Turkmênistanê ji sala 1938 an heta îrô tu berhemekî kurdî nehatiye çap kirin.
Divêt em navên dostên gelê kurd, xizmetkarê ziman û wêja kurdî, Lazo (Hakob Xazaryan) û Îsahak Marogulov ji bîra nekin. Hêvîdarim rojekê li Kurdistanê dibistanên bi navên wan bên vekirin.

 

Ev ziman ne bêalfabe ye!

Husein Muhammed

Ev du roj in kesekî ji berê ve ji min re nenas bela xwe ji min venake. Bi tirkî ji min re nivîsî, min bersiva wî neda. Dû re nivîsî ”Hewal ma tu tirkî nizanî?” Min bersiv da ku ne kamil lê dizanim û fehm dikim.

Rabû bi tirkî bi dirêjahî ji min re nivîsî ku ji alfabeya kurdî nerazî ye. Min jê re got ku gengeşeya li ser alfabeya kurdî ne bi tirkî lê bi kurdî tê kirin. Bi hevokeke kurt ya kurdî bersiva min da ku ”alfabe tine ku pê binivîsim.”

Gotineke pêşiyan heye, dibêje ”Ecela bizinê hatiye, xwe li nanê şivanî dide”.[1] Îcar ruh û psîkolojiya hinek kesan xirab bûye, radibin tirra xwe li koşk û civata zimanê kurdî dikin.

Desteyeke ji van mirovan jî ew in ku xwe ji xwe zanatir û şarezatir didin nasîn û hemû xelk û alema heyî dîn û ehmeq dihesibînin.

Birreke ji van kesan jî li dahol û zirnaya ”ev alfabe ne baş e, divê ev alfabe were guherandin” didin. Heçku bibêjin ev alfabe ne bi dilê min e, loma divê ev miletê 40-50 milyonî rabe alfabeyeke ku ferman dikim bi kar bînin û pê binivîsin.

“Alfabeya Kurdî” ya Rojan Hazim

Malpera Zimannas kitêba hînbûna xwandina kurdî ya rengîn, “Alfabeya Kurdî” ya Rojan Hazimî pêşkêşî xwandevanên xwe û zarokên wan dike:

Vekin û bixwînin û bidin xwandin!

Z – varyant û guherînên wê

 

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de Z / z dengê ”pidûyî-xişok/vizok yê bilerz” e. Mebest ji ”pidûyî” ew e ku di dema gotina vî dengî de ziman bi pidûyan dikeve. Merem ji ”xişok” ew e ku hewa di dema gotina vî dengî de di buhirkeke wisa teng re derbas dibe ku xişînek pê re derdikeve. Mexsed ji ”bilerz” ew e ku derketina vî dengî dibe sebebê lerizîna perdeyên dengî yên di gewriyê de.

Ev deng di alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) de jî bi nîşana [z] tê diyarkirin. Di kurdî-erebî û di zimanên din jî yên erebînivîs  de ev deng bi herfa  ز tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-krîlî de, wek di zimanên din yên krîlînivîs de jî, ev deng bi herfa З (gir) yan з (hûr) dihat nivîsîn.

Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

Dengê W – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de W nîşana dengê ”dulêvî-tengav” e. Mebest ji ”du-lêvî” (bilabial) ew e ku di dema gotina vî dengî de herdu lêv nêzîkî hev dibin û dû re ji hev vedibin. Mebest ji ”tengav” jî ew e ku di dema derketina vî dengî de rêya dengî tê tengkirin lê bi temamî nayê girtin. Ev deng nîv-vokal e ji ber ku buhirka dengî bi temamî nayê girtin. Lê ew ne vokaleke temam e jî ji ber ku nikare wek navika kîteyê be anku bêyî ti vokalên din kîteyeke serbixwe pêk bîne.

Ev deng bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) jî wek [w] tê nivîsîn. Bi hin zimanên din jî (bo nimûne bi inglîzî) ev deng wek W tê nivîsîn. Lê di gelek zimanên ewropî de ev deng peyda nabe û W di hin ji wan zimanan de (bo nimûne almanî) bo diyarkirina dengê V yê kurdî tê nivîsîn.

Di kurdiya bi alfabeya erebî de û di zimanê erebî de ev deng bi herfa و tê nivîsîn. Heman herf wek vokal jî tê bikaranîn û di kurdî de hingê dengê U û di erebî de jî dengê Û dide. Di farisî de ev herf wek konsonant dengê V û wek vokal jî dengê Û û carinan jî dengê O dide. Di alfabeya kurdî-erebî de bo nivîsîna dengê Û ew herf ducarî tê nivîsîn (وو). Di alfabeya kurdî-krîlî de jî ev deng bi herfên Ԝ / ԝ dihat nivîsîn.

Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

Dengê V – peydabûn û guherîna wî

 

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de herfa V / v nîşana dengê ”lêvî-didanî yê xişok/nezivok ya bilerz ”. Mebest ji ”lêvî-didanî” ew e ku di dema gotina vî dengî de didanên (diranên) jorîn dikevin ser lêva jêrîn. Merem ji ”xişok” ew e ku di dema gotina vî dengî de hewa di buhirkeke teng ya devî re derdikeve û ji ber vê tengaviyê xişînek derdikeve. Mexsed ji ”bilerz” jî ew e ku di dema derketina vî dengî de perdeyên dengî yên di gewriyê de dilerizin.

Ev deng di alfabeya kurdî-erebî de bi herfa ڤ tê nivîsîn ku dişibe herfa ف (F) lê li şûna nuqteyeke F-yê sê nuqte li ser V-ya alfabeya kurdî-erebî hene. Di farisî de ev deng bi herfa و tê nivîsîn ku di alfabeya kurdî-erebî û herwiha alfabeya zimanê erebî de nîşana dengê W ye. Dengê V di erebiya standard de nîne û loma ti herf jî bo wî dengî nehatine diyarkirin. Eger di peyv yan navên esil-biyanî de ev deng hebe, di erebî de adeten li cihê wê herfa F tê nivîsîn.

Di alfabeya kurdî-krîlî de, wek di piraniya zimanên krîlînivîs de, ev deng bi herfa В (gir) û в (hûr) dihat nivîsîn ku ji dengê V yê alfabeya latînî zêdetir dişibin herfa B ya alfabeya latînî. Di hin zimanên navend û rojhilata Ewropayê de (bo nimûne almanî, holendî, polonî) ev deng bi herfa W tê nivîsîn û di wan zimanan de herfa V zêdetir nîşana dengê F yê kurdî ye.

Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî ev deng bi herfa [v] tê nivîsîn. Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

Dengên Û-yê di kurdî de

Husein Muhammed

 

Wek U-ya dirêj

Dengê Û yek ji vokalên zimanê kurdî ye. Di piraniya devokên kurmancî û soranî de ew hevberî dengê [u] yê alfabeya dengnasî ya navneteweyî ye û dirêj e anku bi IPAyê wek [u:] tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-erebî de ew li nav û dawiya peyvê bi du ”waw”an (وو) tê nivîsîn. Di zimanê erebî û yê farisî de ew hevdenga ”waw”a (و) vokal e, wek di peyva ”qanûn / قانون” de. Di tirkî de ew bi herfa U tê nivîsîn lê Û-ya kurdî piçekê ji U ya tirkî dirêjtir e. Ne bi temamî be jî, Û di piraniya devokan de gelek nêzîkî dengê U-ya kurdî lê dirêjtir e.

Xusûsiyetên vî dengî wiha ne: ”girtî / bilind, paşkî, girovir”. Bilindî/girtîtî tê wê maneyê ku ziman nêzîkî banê devî ye, paşkîtî tê wateya wê ku ziman li paşiya devî ye û girovirî jî wê diyar dike ku ji herdu aliyên devî ve lêv li ser hev hatine şidandin lê li nîva devî lêv vekirî ne û li wê derê ber bi pêş ve hatine dehfdan.

Mirov dikare li vê derê guhê xwe bide wî dengî:

Dengê U – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Herfa U / u di kurdî de nîşana vokala ber-bilind ya ber-paşîn ya gilor e, bi gotineke din vokala ber-girtî ya ber-paşî ya girovir e. Mebest ji ”ber-bilind” yan ”ber-girtî” ew e ku di dema çêbûna vî dengî de ziman li nêzîkî bilindahiya devî ye lê ne bi temamî bi banê devî ye. Mexseda ”ber-paşîn” ew e ku ziman di dema peydabûna vî dengî de li nêzîkî paşiya devî ye lê ne bi temamî li aşiyê ye. Merem bi ”gilovir, gilor” jî ew e ku lêv tên gilor- anku girovirkirin û tên pêşve, ne pehn in û li cihê xwe yê asayî namînin. Ev vokal di kurdî de kurt e.

Bi alfabeya kurdî-erebî de ev deng bi herfa و (li destpêkê ئو) tê nivîsîn. Di erebiya standard de ev deng heye lê di nivîsînê de li nav û dawiya peyvê adeten nayê nivîsîn ji ber ku di wî zimanî de axlebe vokalên kurt di nivîsên normal de nayên diyarkirin. Lê ew dikare bi hereketa zemmeyê were diyarkirin ku herfikeke jornivîs ya wek و ye lê hûriktir e û li raserî konsonanta berî wî dengî tê danîn. Di farisî de jî ev deng adeten nayê nivîsîn lê carinan bo rêgirtina li ber xeletfehmkirinê ew wek erebî bi zemmeyê tê diyarkirin. Niha di farisiya tehranî de – lê ne di deriya Efxanistanê yan tacikî de – dengê U bûye O lê ji O-ya kurdî kurttir. Loma bo nimûne peyva kurd bi farisî bi awayê kord tê gotin.

Herfa kurdî U û ya tirkî U ne hevdeng in. Ji aliyê cihê derketinê ve û herwiha ji aliyê dirêjahiya xwe ve jî, U-ya tirkî ji U-ya kurdî zêdetir dişibe Û-ya kurdî lê bi temamî ne wek wê ye jî. Di neqilkirina ji peyvên erebî de U di tirkî de bi piranî li wan cihan heye ku di kurdî de Û heye. Li cihê ku di kurdî de U heye, di tirkî de adeten (lê ne herdem) Ü heye:

• kurdî qanûn, tirkî kanun
• kurdî mumkin, tirkî mümkün

Bi alfabeya kurdî-krîlî ev deng wek Ӧ (gir) û ӧ (hûr) dihat nivîsîn.

Ev deng bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) bi nîşana [ʊ] tê diyarkirin. Herçi [u] ye, ew di sîstema IPAyê de nîşsana dengê wek Û ya kurdî ye.

Mirov dikare li vê derê guhdariya vî dengî bike:

Tesîra lerzê li guherîna dengî anku çima nivîsîna wek “kuJtin, lîZtin, serkeVtin” şaş e?

 

Husein Muhammed

Gelo em çima dibêjin ”dikujin” lê ”kuştin” anku di yekê de J lê di ya din de Ş heye? Yan bo çi ”nelîzin” lê ”nelîstin” yanî di yekê de Z û di ya din de S heye? Ji ber çi em dibêjin ”heft” lê ”hevde” anku di ya yekem de F û di ya duyem de V heye? Em dizanin ku peyva ”pezkûvî” ji peyvên ”pez” û ”kûvî” lê sebeb çi ye ku di axiftina bilez de ew wek ”peskûvî” tê gotin? Di peyivîna bilez de heta ”ez têm” dibe ”es-têm”. Li aliyekî din, ”qesd” ya erebî di kurdî de di devê xelkê de dibe ”qest” yan ”qezd” û ”isbat” dibe ”izbat, îzbat”.

Di dengnasiyê de mebest ji ”lerz”ê lerizîna yan nelerizîna perdeyên dengî ye. Perdeyên dengî[1] hin perde yan beten in ku li serê gewriyê hene û livandina wan alîkariya çêkirina dengan dike. Cih û awayê dengên konsonantan eynî ne, bo nimûne yê dengên ”b, p” yan ”g, k” lê di dema çêbûna ”b” û ”g” de perdeyên dengî dilerizin lê di çêkirina ”p” yan ”k” de perde nayên lerizandin. Konsonantên ku perdeyên dengî dilerizînin bi navê ”bilerz” tên nasîn. Konsonantên ku perdeyên dengî nalerizînin jî, ”bêlerz” in.

Konsonantên bilerz yên kurdî ev in: b, d, g, z, j, ẍ, v, c û varyantên wan, bo nimûne ”ḅ ẓ”. Hevberên wan yên bêlerz di kurdî de ev in: ”p, t, k, s, ş, x, f, ç” û varyantên wan, bo nimûne ” ṕ, ṭ, ḉ”.

Tabloya bêlerz û bilerzên kurdî[2]

bêlerz	p	t	k	s	ş	f	ç	x, q
bilerz	b	d	g	z	j	v	c	ẍ[3]

Dengê T – peydabûn û ketina wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de T / t nîşana dengê ”seknî-pidûyî-bêlerz” e. Mebest ji ”seknî” ew e ku di dema derketina wî dengî de hewa pêşî bi temamî tê sekinandin anku rawestandin berî ku tê berdan. Merem ji ”pidûyî” ew e ku di dema derketina vî dengî de ziman bi pidûyan dikeve. Mexsed ji ”bêlerz” ew e ku di dema gotina T de perdeyên dengî di gewriyê de nalerizin.

Di alfabeya kurdî-erebî de û herwiha piraniya zimanên erebînivîs de ev deng bi herfa ت tê diyarkirin. Di alfabeya kurdî-krîlî û piraniya zimanên krîlînivîs de ev deng bi herfa Т (gir) û т (hûr) tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) de jî ev deng bi herfa [t] tê nivîsîn.

Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî: