Wêneferhenga Bildetema ferhengeke wênedar (biwêne) ya bi kurdî û gelek zimanên din jî ye.
Bildetema ferhengeke interaktîv ya tematîk e: mijar bi mijar anku babet bi babet wêneyan pêşkêş dike û peyvên têkilî wan mijaran dide.
Ferheng hem bi kurmancî û hem jî bi soranî berdest e:
Malpera Zimannas Ferhenga Zaravên Teknîkî dixe xizmeta xwandevanên kurdî.
Ferhenga Zaravên Teknîkî ferhengokeke 3-zimanî ye: kurdî-tirk-inglîzî.
Ferhengok ji aliyê Yekîtiya Endazyar û Mîmarên Tirkiyê (TMMOB) ve hatiye amadekirin û weşandin.
Ferhengok 1-berî ye: Peyvên kurdî li gor alfabeyê hatine rêzkirin û tirkî û inglîziya wan hatiye dayîn. Lê gava ku mirov ferhengokê li ser kompûterê (bo nimûne wek pdf) bi kar bîne, dikare li peyvên tirkî yan inglîzî jî bigere û wisa kurdiya wan bibîne.
Ferheng ji du beşan pêk hatiye. Di beşa yekem de ew serpeyvên kurdî hene ku ji bilî tirkî û inglîziya wan, herwiha şiroveya wan jî bi kurdî hatiye dan û carinan nimûne jî.
Di beşa duyem de jî ew peyvên kurdî hatine rêzkirin ku tirkî û inglîziya wan hatiye pêşkêşkirin lê peyv bi kurdî nehatine şirovekirin.
Armanca ferhengokê pêşkêşkirina peyvên teknîkê ye. Lê li aliyekî din, gelek peyvên wisa jî hatine têkirin ku zehmet e mirov bizane ka çi têkiliya wan bi teknîkê ve heye. Bo nimûne, ferhengok navê gelek fêkî û sebzeyan dide: bahîv/behîv, qesp/xurme, xiyar, xox…
Li aliyekî din, gelek peyvên teknîkê tê de nayên dîtin.
Di pêşgotinê de tê idiakirin ku sê salan xebat li ser ferhengê hatiye kirin. Herwiha tê gotin ku hejmareke mezin ya şarezayên gelek warên teknîkî û herwiha zimannasiyê ji hemû beşên Kurdistanê û ji seranserî dinyayê beşdarî amadekirina ferhengê bûne.
Kêm maye ku bibêje kurdên Mars û Ûranûsê jî beşdar bûne!
Lê di rastiyê de ferheng tijî kêmasiyên berçav û beloq e.
Wateya gelek peyvan ji manaya rast tengtir an firehtir hatiye dan.
Bo nimûne, beramberî peyva xwedî bi tirkî peyva malik (ji erebî malik) û bi inglîzî peyva tenant hatine dan. Lê baş tê zanîn ku malik û tenant ne her cûre xwedî (xudan) ye lê “xwedîmilk, xudanmilk, malik” in. Beramberî peyva giştî xwedî bi tirkî “sahip” (ji erebî ṣaḥib) û bi inglîzî owner hene lê ev peyv di ferhengê de nehatine dan.
Di ferhengê de wateya peyva avrêjk bi tirkî wek pisuvar û bi inglîzî urinal hatiye diyarkirin. Wek ku tê zanîn, pisuvar ya tirkî (ji fransî pissoir) û urinal ya inglîzî bi wateya cihê mîstina/mîzkirina mêran ya li ser piyan in.
Herçi avrêjk e, ew her borî yan kun/qul e ku ava pîs yan ava baranê tê re diçe.
Gelek nimûneyên wiha yên tengkirin an firehkirina wateya peyvan di ferhengê de hene.
Ji aliyê rastnivîsînê ve, ferheng bêserûber û perîşan e. Bo nimûne li şiroveya peyva xwedî binêrin:
Xwedî / Malik / Tenant
xwedi. xwediyê maf. Mulk, malê ku xwediyê wê
heyi. Malik xwediyê wi maliye.
Wek ku tê dîtin, hem serpeyva kurdî û hem jî wateyên wê yên tirkî û inglîzî bi herfa mezin li destpêka peyvê hatine dan. Xwandevan nikare jê bizane ka di kîjan peyvê de herfa yekem divê bi rastî di nivîsan de mezin were nivîsîn û di kîjan peyvan de divê bi herfa biçûk were destpêkirin.
Wek ku tê dîtin, gelek caran li cihê herfa Î tîpa I hatiye nivîsîn. Dîsa wek ku ji nimûneyê diyar dibe, heta peyvên herî bingehîn yên wek heye jî carinan şaş hatine nivîsîn.
Berovajî pratîka giştî, kopula (lêkera bûn ya statîv/sabit di dema niha de) bi peyva berî wê ve hatiye girêdan, di nimûneya li jor de xwediyê wî maliye li şûna xwediyê wî malî ye.
Dîsa jî ev hewldaneke hêja ye. Bi hêviya ku çapeke nûkirî kêmasiyên heyî rake û gelek peyvên jê kêm lê zêde bike.
Husein Muhammed
Volume 1
Michael Chyet has worked for decades on this seminal dictionary that thoroughly records both living and near history of the vocabulary of Kurmanji, a major dialect of the Kurdish language.
The decades-long research and collection of the Kurmanji vocabulary by the author not only provide an extensive list of words with their English equivalents. Rather, the work goes well beyond what is usually expected of a bilingual dictionary. Ferhenga Birûskî provides the main entries in both Latin and Arabic based Kurdish alphabets, followed by information concerning, for instance, part of speech, inflection, alternative forms, synonyms, related words, etymology etc.
For every entry, Chyet provides information on where the entry is taking from. The compiler has made extensive use not only of dozens of existing dictionaries but, maybe to even a greater degree, from recorded oral texts, written literature as well many native informants that the author has interviewed over the past four decades.
The current, second edition of the dictionary has been remarkably improved not only because of numerous new entries, but especially due to providing further essential information and documentation on the already existing entries.
Volume 2
The dictionary pioneers in the representation of Kurdish phonetics by providing necessary information on aspirated/unaspirated and emphatic consonants of each word where present, a figure lacking in almost all other currently available dictionaries, especially those written in the Latin-based Kurdish alphabet.
However, since Kurmanji has a relatively well standardized Latin- and Arabic-based orthographies used in thousands of books, newspapers, news portals, social media groups etc., where no aspiration and emphatic consonants are marked, it would have been useful to provide the entries as they are written in ordinary texts followed by pronunciation notes where necessary.
For instance, words for “airplane, four, seven” are written as “balafir, çar, heft” in ordinary texts. In the present dictionary, however, these forms are not given as main entries. Rather, the words are presented as “balafiř, ç’ar, ḧeft” to indicate that the R in the end of the first word is trilled, the Ç in the second word is aspirated and the H in the third word is the voiceless pharyngeal fricative rather than the voiceless glottal fricative.
The author has made a peculiar choice by splitting entries beginning with H according to pronunciation: first listing those pronounced as the voiceless glottal fricative by presenting them with H, then the voiceless pharyngeal fricative presenting them with Ḧ. However, no such distinctions are made in the standard Latin-based Kurdish orthography and the choice made for this dictionary looks as strange as if English entries beginning with, say, TH were listed in two different sections based on whether they are pronounced as the voiced dental fricative /ð/ like “the, there, this” or as the voiceless dental fricative /θ/ as in “three, thing, through”.
In the future editions, entries will hopefully be given as they are encountered in the ordinary written language, then followed by pronunciation, ideally presented in the International Phonetic Alphabet. Another figure lacking in the current dictionary, as well as all other existing Kurdish dictionaries, is the indication of the word stress. At least some guiding notes on the word stress in Kurmanji would have been useful for the non-Kurmanji speakers of the dictionary.
Regardless of the aforementioned shortcomings, Ferhenga Birûskî dictionary is the most important reference Kurdish-English dictionary and it will remain so for decades to come.
– Husein Muhammed, Senior Specialist, The Institute for the Languages of Finland (www.kotus.fi)
Volume 3
Available for purchase at: https://www.tplondon.com/
Malpera Zimannas bi şanazî ferhenga mezin ya kurdî-farisî (kurmancî-farisî) ya Elî Paksêrêşt û Şehnaz Omerzade dixe xizmeta hezkerên zimanê kurdî.
Husein Muhammed
Gotineke navdar ya navneteweyî heye ku dibêje ”zarokên ezîz gelek nav hene” yan ”zarokên ezîz xwedî gelek navan in”.
Zarok û zuriyetên ezîz yên gelek zimannasan jî ferheng in. Loma ”ferheng” jî di kurdî û di gelek zimanên din de jî bi gelek navan tê nasîn.
Bo nimûne:
Tiştê balkêş di binavkirina ”ferheng”ê de ne tenê hebûna gelek navan e (gelek tiştên din jî çendîn nav hene) lê hê jî balkêştir ew e ka navên ferhengê ji kû tên yan ji kû hatine çêkirin.
Ev nivîsar dê hewl bide çend nimûneyên balkêş yên awayên binavkirina “ferheng”ê bide. Li dawiyê jî ew dê diyar etîmolojiya peyva “ferheng” bi xwe bide.
“FERHENG” DI ZIMANÊN EWROPÎ DE
Navend û Bakurê Ewropayê
Eger em ji Navend û Bakurê Ewropayê dest pê bikin, em ê bibînin ku peyvên wiha bi wateya “ferheng” peyda dibin:
Wek ku tê dîtin, ji bilî peyva fînlandî, yên din gelek dişibin hev. Ew hemû li gor heman modelê hatine çêkirin û ihtimalen hemû wergerên yekser yên ji peyva almanî ne. Di van hemû zimanan de “ferheng” ji peyva bi wateya ”peyv, kelîme” û peyva bi wateya “kitêb, pirtûk” hatine çêkirin.
Tevî ku peyva fînlandî “sanakirja” gelek ji peyvên zimanên din cuda dixuye jî, ew jî li ber heman modelê ji peyvên “sana” (peyv) û “kirja” (kitêb) hatiye çêkirin.
Anku di van hemû zimanan de ”ferheng” bi awayê ”peyv-kitêb” yan jî bi awayekî baştir kurdîkirî “peyvname” hatiye binavkirin.
Di inglîzî de jî navekî ferhengê “wordbook” e ku dîsa li gor vê heman modelê ji peyvên “word” (peyv) û “book” (kitêb) hatiye çêkirin. Lê di inglîzî de peyva serdest ne “wordbook” lê “dictionary” ye.
Başûr û Rojavaya Ewropayê
Eger em niha li Başûr û Rojavaya Ewropayê binêrin, em ê bibînin ku awayê serdest yê binavkirina “ferheng”ê wiha ye:
Wek ku tê zanîn, ev hemû ziman “keçên” latînî ne anku ji latînî peyda bûne. Ev peyvên wan ji latînî dictionarium tên ku ji peyvên dictio (peyivîn, axiftin) û arium (cih, -geh) tên. Anku di van zimanan de “ferheng” tê wateya “axiftingeh, cihê axiftinê”.
Peyva inglîzî dictionary jî ji wê derê hatiye wergirtin tevî ku inglîzî ne ji latînî peyda bûye jî.
Rojhilata Ewropayê
Niha jî eger em berê xwe bidin Rojhilata Ewropayê, em ê bibînin ku di zimanên slavî de “ferheng” wiha ye:
Wek ku tê dîtin, du peyvên ji hev cuda yên bi destpêkirina “slov-“ û “rêç-“ hene. Ew ji peyvên bi wateya “peyv, kelîme” hatine çêkirin ku di hinek ji van zimanan de “rêç” û di hinekên din de jî “slov” e.
Peyva rûsî bi paşgira “-ar’” hatiye çêkirin ku adeten navdêrên biker çêdike, wek paşgirên kurdî “-van, -kar”. Paşgira “-nîk” di zimanên slavî de pirwateyî ye lê yek ji wateyên wê jî dîsa “-van, -kar” e. Anku mirov dikare bibêje ku “ferheng” di zimanên slavî de wateya “peyvvan, peyvkar” e.
“FERHENG” LI ROJHILATA NAVÎN
Ermenî û tirkî
Bi ermenî û tirkî “ferheng” niha wiha tê binavkirin:
Wek ku piraniya xwandevanan jê haydar in, “söz” di tirkî de wateya “peyv, kelîme, gotin” dide.
”-lVk”[1] paşgireke pirwateyî ye lê yek ji wateyên wê ”-dank, cihê têkirinê” dide, wek “çaydanlık” (çaydank). Bi vî awayî tê fehmkirin ku “sözlük” jî ji peyvên “söz” (peyv) û “-lük” (-dank) tê anku “sözük” dibe “peyvdank”.
Tirkî berê peyvên “kamus” (qamûs) û “lugat” (luxet) jî bi kar dianîn lê niha êdî dest ji wan hatiye berdan. Bo etîmolojiya wan li jêrtir binêrin.
Bi heman awayî peyva ermenî բառարան (baṙaran) ji peyva բառ (baṙ: peyv) û paşgira -արան (-aran: -dank) tê. Eslê paşgira “-aran” bi awayê “-a-ran” e û ew “-ran” bi xwe ji “-dan(k)” ya îranî ye. Bi gotineke din, բառարան (baṙaran) ya ermenî jî tê wateya “peyvdank”.
Bi ermeniya kevn ferheng բառգիրք (baṙgirkʿ) bû ku ji բառ (baṙ) û բառգիրք (girkʿ: name, kitêb) hatiye anku bi awayê “peyvname” bû.
“Ferheng” di erebî de
Di erebî de du peyvên bi wateya ”ferheng” li kar in:
Ji van herduyan ”qamûs” ji erebî bi ber firehî ketiye piraniya zimanên din jî yên misilmanan hem li Rojhilata Navîn, hem li Asyayê û hem jî Afrîkayê jî.
Vê dawiyê nivîserên hinek zimanan (bo nimûne kurdan, farisan û tirkan) dest ji bikaranîna peyva ”qamûs” berdaye ji ber ku bi texmîna wan eslê peyva ”qamûs” erebî ye.
Lê di rastiyê de eslê peyva ”qamûs” ne erebî lê yûnanî ye.
”Qamûs” ya erebî bi rêya siryanî ܐܘܩܝܢܘܣ (oqiyanos) ji peyva yûnaniya kevn ὠκεᾰνός (ōkêanós) anku ”okyanos, behra mezin” e. Sebebê ku peyva ”qamûs” ji ”behra mezin” bûye ferheng ew e ku navê yek ji giringtirîn ferhengên zimanê erebî bo demeke dirêj ferhenga القاموس المحيط (el-Qamûs el-Muḥīṭ[2] ya Feyrûzabadî[3] (1329–1414) bû.
Navê ferhengê wateya ”Okyanûsa Giştgir” dide lê paşî bi awayekî giştî wek ”el-Qamûs” hat nasîn û taliyê jî peyva ”qamûs” wateya hemû ferhengan girt.
Peyva ”ōkêanós” û ”qamûs” ji hev dûr dixuyin û dibe ku hinek xwandevan ecêbgirtî bibin ku çawa ”ōkêanós” bûye ”qamûs”. Lê eger mirov li hinek peyvên din yên yûnanî ku ketine erebî binêre, mirov dê bibîne ku ev guherîn ne ecêb in:
Diyardeyeke giştî ye ku erebî destpêka (û hin caran dawiya) gelek peyvên ji yûnanî wergirtî diavêje. Bo nimûne:
Bo guherîna N/M bidin ber kurdî ”duşem(bî)” û farisî ”dûşenbê” yan kurdî ”Stembol” û tirkî ”İstanbul”.
Dengên -êa- yên peyva ”ōkêanós” di aramî û erebî de bûne -iy- û paşî ji peyva ”qamûs” ketine. Bo ketina ”-iy-” ji koma dengan ya ”-iya-” bidin ber kurdî ”giyan” û ”can” yan ”niyan” û ”nan” (wek ”tê nan, lê nan, pê lê nan…”).
Peyva din ya erebî ya bi wateya ”ferheng” معجم (mu’cem) e ku ne ji peyva ”qamûs” kêmtir ecêb e. Eslê peyva ”mu’cem” erebî ye û ew ji pêşgira ”mu-” û peyva عجم (’ecem) anku ”biyanî, xerîb” û herwiha ”ecemî, nezan, naşî, neşareza” ye.
Sebeb ew e ku berê di ferhenga de bi piranî peyvên biyanî yan peyvên kêmnaskirî dihatin rêzkirin û wateya wan dihat diyarkirin. Bi piranî ew peyvên biyanî bûn. Piraniya ferhengan ji xwe duzimanî ne û pê peyvên zimanekî ”biyanî” bi zimanekî din tên nasandin.
Ecêbiyeke din em ê li jêr bibînin: Hejmareke mezin ya zimanên misilmanan peyva لغة (lûxe, lûxet) anku ”ziman; peyv” ya erebî bi wateya ”ferheng” bi kar tînin lê erebî bi xwe ti caran wê bi wateya ”ferheng” naxebitîne.
Farisî
Di farisî de çendîn peyvên bi wateya ”ferheng” he(bû)ne:
”Qamûs” niha êdî hema-hema qet nayê bikaranîn.
”Vajename” vê dawiyê ji peyvên ”vaje” (peyv, bêje, kelîme) û ”-name” hatiye çêkirin. Bi qasî ku haya me jê heye û em li pey çûne, heta niha ew peyv di navê kêm ferhengên farisî de hatiye bikaranîn.
”Lûxet” demekê li kar bû û bi rêya farisî ev peyva bi eslê xwe li gelek zimanên din belav bûye:
Lê niha ev peyv jî êdî kêm di farisî de tê bikaranîn. Ew wek ”lûxetname” zêdetir li kar e. Bo nimûne, navê berfirehtirîn ferhenga farisî[4] لغتنامهٔ دهخدا (lûxetnamei Dihxoda) ye anku peyva “lûxetname” li cihê peyva “ferheng” bi kar tîne.
Li aliyekî din, di navê gelek ferhengên farisî de peyva “ferheng” heye.[5]
Lê wateya bingehîn ya ”ferheng”ê di farisî de dîsa jî ne ”ferheng, peyvname” ye lê ”kultûr, çande” ye.[6] Di pehlewî de jî peyv bi awayê ”freheng” hebû ku wateya ”perwerde, ilm, zanist” dida.
Di farisî de lêkereke têkilî wê ya bi awayê ”ferhencîden” jî heye ku wateya ”terbiyet kirin, şîret kirin” dide.
Peyv ji pêşgira ”fer-” (ber-, per-) tê ku herwiha bo nimûne di peyva ”fer-man” de heye û pê wateya ”pêş, pêşve, ber bi pêşve”.
Dawiya peyvê anku ”-heng” jî ji peyva ”theng” ya îraniya kevn ya tê ku wateya ”kişandin, kêşan, rakêşan, hilkêşan, hilkişandin” dide. Ew ”heng” niha jî di lêkera farisî ”hencîden” (kişandin, kêşan), soranî ”hel-hêncan” (hilkişandin / hilkêşan) û kurdiya başûrî ”el-wincanin” (hilkişandin / hilkêşan) de li kar e.
Anku ”ferheng” bi eslê xwe yê wateya ”pêşvekişandin, pêşvebirin, pêşxistin” ku bi piranî bi rêya perwerde û terbiyetê dibe.
Sebebê ku ”ferheng”ê tevî vê wateya xwe jî manaya ”peyvname, bêjename, qamûs, kitêban peyvan” girtiye ew e ku ferhengvanan xwastiye navê berhemên xwe bikin ”ferheng” anku ”perwerde, terbiyet, ilm” û taliyê wateya peyva ”ferheng” bi rastî jî guheriye û bûye navê ”kitêba peyvan”.
Kurdî
Niha piraniya ferhengên kurdî (yên kurdî-kurdî yan jî yên kurdî-zimanekî din) peyva ”ferheng” di navê xwe de bi kar tînin.
Destpêka ferhengsaziya kurdî vedigere Ehmedê Xanî û sedsalan 17an. Lê bi qasî ku em haydar in, yekem ferhenga/ferhengoka ku navekî bi wateya ”ferheng” bi kurdî li xwe kiriye, ferhengoka ”Xebernama têrmînologîyê ji ermenîyê-kurmancî” ya Heciyê Cindî, Emînê Evdal û Cerdoyê Gênco ye ku sala 1936 hatiye weşandin.
Yekem ferheng berfireh ku peyva ”ferheng” lê hatiye kirin, ferhenga Çerkes Xudoyêvîç Bakayêv ya bi kurmancî-rûsî ye. Navê ferhengê Xebernama kurmancî-rusî ye û sala 1957 hatiye weşandin. Tenê salekê piştî wê herwiha ”Xebernama k’urdîye r̄astnvîsandinê” ya Emînê Evdal hatiye çapkirin.
Anku ferhengsazên pêşîn yên kurdî ne peyva ”ferheng” lê peyva ”xebername” li ferhengên xwe kiriye. ”Xeber” li vê derê bi wateya ”peyv, gotin, qise, kelîme” hatiye bikaranîn, wek di gotina ”xeber dan = axiftin, qise kirin” de, ne bi wateya ”nûçe, dengûbas” û bi taybetî jî ne bi manaya ”dijûn, sixêf”.
Yekem cara ku peyva ”ferheng” di navê ferhengeke kurdî de hatiye bikaranîn, li gor agahiyên me ”Ferhenga kurdî-rûsî” ya Qanatê Kurdo ye ku li Sovyetê hatiye weşandin. Heman salê beşa yekem ji ”Ferhengî Xal” ya Şêx Mihemed Xal e ku bi soranî li Başûrê Kurdistanê derketiye. Piştî çend salan, sala 1967 yekem li Bakurê Kurdistanê jî yekem ferhenga ku peyva ”ferheng” di navê xwe de bi kar aniye, ”Ferhenga Khurdî[7]-Tirkî” ya Mûsa Anter, derket.
Ji wê pê ve teqrîben di navê hemû ferhengên kurdî de peyva ”ferheng” hatiye bikaranîn. Lê di soranî de di navê kêm ferhengan de peyva ”wişename” hatiye bikaranîn ku ji peyvên ”wişe” (peyv, bêje, kelîme) û paşgira ”-name” hatiye. Ew bi zelalî ”kurdîkirina” peyva farisî ”vajename” yan jî peyva almanî ”Wörterbuch” e.[8]
Lê di soranî de jî, bi taybetî di nav kurdên Rojhilata Kurdistanê de, peyva ”ferheng” heta niha jî her bi wateya ”kultûr” tê bikaranîn. Di soraniya nivîskî de jî gelek caran wisa tê kirin. Bo nimûne, eger di Wîkîpediya soranî de mirov li peyva ”ferheng” bigere, ew dê mirovî bibe ser rûpelekê ku behsa kultûrê, ne behsa ferhengan, dike.[9]
Di kurmancî de jî peyvên wek bêjename û peyvname di hinek nivîsan de tên dîtin ku li ber vajename ya farisî, wişename ya soranî yan jî li ber peyvên hinek zimanên ewropî (bo nimûne almanî Wörterbuch yan swêdî ordbok) hatine çêkirin. Lê haya me jê nîne ku ew nav heta niha li ti ferhengên kurmancî yên çapkirî hatibin kirin.
Gelo peyva ”ferheng” bi kêrî navê ferhengan nayê?
Ji ber ku peyva ”ferheng” di farisî û li Rojhilata Kurdistanê bi wateya ”kultûr” jî tê bikaranîn, hin kes dixwazin peyva ”ferheng” bi kar neînin. Ew heta idia dikin ku peyva ”ferheng” wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” nade û divê bi wê wateyê neyê bikaranîn.
Lê eger em li pey wateya eslê peyvê biçin, ”ferheng” wateya ”kultûr”ê jî nade û ew wateya ”pêşvekişandin, pêşkişandin”, wek ku li jor hatiye isbatkirin.
Tiştê giring ne ew e ka “ferheng” bi sedsalan yan bi hezarsalan berî niha bi çi wateyê bi kar dihat lê ew e ka ”ferheng” niha di nav piraniya xelkê de çi wate wergirtiye û çawa tê bikaranîn.
Piraniya ferhengên farisî û teqrîben hemû ferhengên kurdî bi peyva ”ferheng” hatine binavkirin. Di nav kurdan de, ji bilî kurdên Rojhilata Kurdistanê, peyva ”ferheng” tenê bi wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” dinasin û bi kar tînin. Bo peyva ”kultûr” ji xwe ”kultûr” û gelek peyvên din hene.
Wek ku li jor hatiye diyarkirin, peyva bi wateya ”ferheng” di gelek zimanên din de jî yekser ne ji peyvên ”peyv” û ”kitêb” hatiye çêkirin.
Di inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî de bo ”ferhengên hevwateyan” peyva ”thesaurus” tê bikaranîn. Ew ne wateya ”peyv”ê û ne jî manaya ”hevwate”yê nade lê bi eslê xwe ji yûnanî ye û θησαυρός (thēsaurós) wateya ”embar, mexzen, xezîne” dide. Ew yekem car sala 1852 di ferhenga Peter Roget ya bi navê Thesaurus of English Words and Phrases (Xezîneya peyv û biwêjên inglîzî) de hatiye bikaranîn û dûv re li ber wê modelê peyva ”thesaurus” wateya ”ferhenga hevwateyan” wergirtiye – bidin ber peyva ”qamûs” li jortir. Êdî her kes di inglîzî û gelek zimanên din jî yên ewropî de ”thesaurus” bi wateya ”ferhenga hevwateyan” bi kar tîne.
Peyva ”ferheng” jî di kurdî baş bi wateya ”kitêba peyvên rêzkirî” cihê xwe girtiye û bila wisa bimîne.
________________________________
TÊBÎNÎ
[1] Li vir mebest ji V di “lVk” de vokalek e ku li gor peyva pê ve diguhere û dikare bibe “-lık, -lik, -luk, -lük”.
[2] https://www.waqfeya.com/book.php?bid=3636
[3] Li ser jiyana wî binêrin bi inglîzî https://en.wikipedia.org/wiki/Fairuzabadi yan bi erebî https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF%D9%8A.
[4] https://dictionary.abadis.ir/dehkhoda/
[5] Bo lîsteyeke ferhengên farisî binêrin: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8Ç%D9%88%D8%A7%DA%98%DA%AF%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C
[6] Bo nimûne, Wîkîpediya farisî di bin banê sernavê ”ferheng” de behsa kultûrê dike, ne behsa ”ferhengan”: https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF
[7] Herfa H di peyvê de heye û Mûsa Anter wisa xwastiye diyar bike ku K bipif/bihilm/req (bi inglîzî ”aspirated”) e. Anter li ber hemû K-yên bipif wisa kiriye lê li aliyekî din, li ber Ç, P û T yên bipif wisa nekiriye.
[8] Yek ji kêm kesên (û belkî yekem kesê) ku peyva ”wise_name” di navê ferhenga xwe de bi kar aniye Cemal Nebez e ku bi dehan salan li Almanyayê jiyaye û ne dûr e ku ”wişename” wî wergereke yekser ji ”Wörterbuch” ya almanî be.
Malpera Zimannas bi serbilindî tevahiya Ferhenga kurdî-tirkî ya Mustafa Gazî dixe xizmeta hezkerên zimanê kurdî:
Wişename we kurdî xwarîn anku “Bêjename/Ferheng bi kurdiya jêrîn/başûrî” yek ji kêm ferhengên heyî yên kurdiya başûrî anku devokên feylî/kelhurî/kirmaşanî ye.
Ev ferhenga hêja li gor alfabeya kurdî-latînî hatiye amadekirin lê herwiha her serpeyva ferhengê bi alfabeyî kurdî-erebî jî hatiye nivîsîn.
Li ber her peyvê wateyên wê yên bi swêdî jî hatine pêşkêşkirin.
Malpera Zimannas bi şanazî tevahiya vê ferhengê dixe xizmeta evîndarên zimanê kurdî.
Malpera Zimannas vê ferhenga zazakî-tirkî ya 700-rûpelî wek pdf dixe xizmeta hezkerên zimanê kurdî.
Li Amedê di 25ê Kanûnê de Ferhenga Têgihên Hiqûqê bi merasîmekê hat nasandin.
Ev xebat ji hêla Baroya Amedê û Weqfa Mezopotamyayê ve hatiye kirin. Me jî li ser vê xebatê bi zimannas Dr Mîkaîl Bilbilî re hevpeyvînek kir ku yek ji edîtorên vê xebatê ye û koordînatorê Weqfa Mezopotamyayê ye. Wî pirsên me yên derheqê vê xebatê de bersivand.
Di vê hevpeyvînê de Mikaîl Bilbil ragihand, ev ferheng bi xebateke 4 salan û ji aliyê akademîsyenên Kurd ên ji Bakur û Başûrê Kurdistanê ve hatiye amadekirin.
Bilbil di vê baweriyê de ye, ku ev ferhneg dê bibe bingeheka baş ji bo xebatên akademîk ên nû.
Rûdaw: Hûn bi kurtahî dikarin behs bikin ku vê xebatê çawa dest pê kir?
Mîkaîl Bilbil: Dema ku gorbihişt Tahir Elçî serokê Baroya Diyarbekirê bû, ji bo çêkirina ferhengeka hiqûqê ya bi hevkarî, biryar hatibû dayîn. Piştî şehîdbûna wî, Baroya Diyarbekir û Weqfa Mezopotamyayê, xwedî li wê biryarê derketin dest bi amadekirinan kir. Wekî gava pêşî jî lijneyek hat avakirin ku hem ji pisporên ziman hem jî yên hiqûqê pêk dihat.
Dema em li lijneya amadekar dinêrin, em dibînin ku ji bîst kesan heşt kes ji Herêma Kurdistanê ne. Gelo tu dikarî hinekî behsa vê yekê bikî?
Bi rastî ezmûna Herêma Kurdistanê ji bo me gelekî giring e. Li wir gelek zanîngeh hene û pisporên hêja yên hiqûqê û ziman peyda dibin. Me jî xwest em ji zanîna wan sûdê wergirin. Loma jî me hem pisporên kurdiya kurmancî hem jî yên kurdiya Soranî dawet kirin. Hinek ji wan pisporên ziman bûn hinek jî yên hiqûqê bûn. Wekî mînak ji Zanîngeha Zaxoyê Ebdulwehab Xalid Mûsa; ji Zanîngeha Duhokê, Bahîz Omer Ehmed; ji Zanîngeha Raperînê, Sebah Reşîd Qadir profesorên ziman bûn. Beyar Tahir Seîd, Ebdullah Casim Receb, Nasih Husên Silêman û Hekar Findî jî dîsa ji Herêma Kurdistanê dihatin û gelekî feydeya wan çêbû. Bi baweriya me, mirov çi xebateka akademîk bike, eger mirov ji tecribeya Herêmê sûd wernegire dê gelekî kêm bimîne. Mala wan ava be, eger ew nebûna dê ev xebat bi vî şiklî pêk nehata.
Baş e, bi kurtahî hûn dikarin behsa naverok û rêbaza çêkirina vê xebatê bikin?
Wekî hin dizanin çêkirina ferhengên têgihan karekî pir zehmet e. Ji bo zimanên wekî kurdî ku di sed salên borî da hat qedexekirin û geşedana wê derb xwar, ev kar hîn zehmettir e. Loma me biryar da ku pêşî em têgihên sereke yên hiqûqê çêbikin. Ew jî nêzî hezar têgihan bûn û ji têgihên sereke yên hiqûqa medenî, sizayî, giştî, karî, kargêrî û bazirganiyê pêk dihatin. Me di vê çeroweyê da dest bi komxebatan kir û piştî bîst û du komxebat û çar salan ev xebat bi dawî bû. Taybetiyeka vê ferhengê jî ew e ku pênaseyên têgihan û mînakan jî cih girtine. Herweha di ferhengê da ji bilî kurdî, me bergindên têgihan yên îngilîzî, erebî, farisî û tirkî jî dane.
Li gor baweriya we dê ev ferheng bêtir bi kêrî çi bê?
Bi baweriya min ev ferheng dê bibe bingeheka baş ku xebatên din li ser ava bibin. Herçend hezar têgih ne zêde ne, lê ji ber ku yên sereke ne bi hêsanî dikare bê firehkirin. Herweha di dadgehan da gelek caran problemên wergerê çê dibûn û gelek zehmetiyan rû didan û ev xebat dê ji bo vê yekê jî alîkar be.
Xebata we nêzî çar salan dewam kiriye. Xebatên weha demdirêj ne zehmet in gelo?
Bi rastî yek ji serkeftina vê xebatê jî ew e ku bi îstiqrar û bi rêk û pêk çar salan berdewam kiriye. Berî hertiştî ev xebateka kolektîf e û xebatên weha kolektîf di kurdan da kêm in. Bi xêra van xebatan kurd hînî çanda xebata kolektîf dibin. Xebatên kolektîf bê guman ji yên takekesî zehmettir in. Lê me fam kir ku dema samîmiyet û israr hebe, hemû zehmetî ji holê radibin. Hinek ji komxebatên me, sê-çar rojan dewam dikir ku gelek kesan dest ji karê xwe berdidan û dihatin. Lê wekî me got, dema samîmiyet û israr hebe kar gelekî hêsan dibe.
Rûdaw
Husein Muhammed
Wek diyarî bo mamê hêja Îsmaîl Şahîn
Van çend dehsalên dawiyê xebatên li ser lehceyên cuda yên zimanê kurdî zêde û berfireh bûne. Hin ji wan lêkolînan bi kurdî û hinek jî bi zimanên din in.
Lêkolînên zimanî yên bi kurdî adeten li ser wê lehceyê ne ku kitêb bi xwe jî pê hatiye nivîsîn. Bo nimûne, kitêbên zimanî/rêzimanî yên bi kurmancî bi piranî behsa taybetmendiyên kurmancî, yên bi soranî qala taybetmendiyên soranî û yên bi zazakî jî aqlebe behsa xusûsiyetên zazakî dikin.
Lê herwiha bi taybetî vê dawiyê hin berhem bi lehceyeke kurdî li ser lehceyeke din jî ya kurdî hatine pêşkêşkirin. Hinek ji van berheman hewl didin qisekerên lehceyekê hînî lehceya din bikin lê hinek jî tê dikoşin wekhevî û cudahiyên du yan zêdetir lehceyên kurdî bi xwandevanên xwe binasînin.
Hinek ji berheman kitêb an nivîsarên li ser rêzimanê ne. Hinekên din jî ferhengên dulehceyî yan pirlehceyî ne.
Di vê nivîsara xwe de em ê van xebatên bi lehceyeke kurdî li ser lehceyeke din ya kurdî binasînin. Herwiha wek diyariyeke bo sala nû ya 2018 em ê piraniya van berhemên hêja di malpera Zimannas de bixin ber destê xwandevanên kurdî.
Zimannas 