Husein Muhammed
Pêşgotin
Di dema derketina beş bi beş ya rêzenivîsên min li ser ”Rêbera Rastnivîsînê” ya Weqfa Mezopotamyayê (ji niha pêve Rêber) û piştî hingê jî, bi taybetî li ser Facebookê lê herwiha bi riya email û telefonê jî, gelek gotûbêjên biber û bibereket di navbera min û gelek hêjayan de peyda bûn.
Piraniya van kesan xwandevanên asayî yên berhemên kurdî ne. Çend kes jî ji wan kesan in ku berî min rexne li Rêberê kirine. Lê di nav gotûbêjên li gel min de herwiha çend kesên wisa jî hene ku navê wan jî di nav amadekarên Rêberê de li ser bergê kitêbê ye.
Di hinek mijaran de belkî min karîbe hinek xwandevanan bi nêrînên xwe qanih bikin. Di hinekan de jî bi zelalî min nekariye. Li gel hinek kesan em bi hêsanî gihiştine qenaeteke hevbeş, li gel hinekan jî nêrînên me hê jî ji hev dûr in. Li gel hinekan belkî em qet negihin hevbîriyê jî.
Lê nêrînên van hemû kesan bi dîtina min giring in. Ez hem ji wan kesan gelek tiştan hîn bûme yên ku em di van mijaran bi hêsanî bi hev re gihiştine baweriyeke hevbeş û hem jî bi taybetî ji wan kesan fêr bûme yên ku bi hêsanî em li gel hev negihiştine qenaeteke hevpar.
Ji niha ve dixwazim ji dil spasiya we hemû hêjayan bikin ji ber ku we bi pirs, bersiv, nêrîn û rexneyên xwe meydana gotûbêjên zimanî û zimannasî – ya ku gelek caran di kurdî de qels û lawaz e – niha gur û geş kiriye.
Bi taybetî jî dixwazim spasiya wan amadekarên Rêberê bikim ku piştî derketina rexneyên min bi awayekî normal li gel min têkilî danîn û nêrînên xwe li gel min gotûbêj kirin. Li gel çend ji wan nêrînên me li ser hinek mijaran nêzîkî hev bûne lê di hinek mijaran de jî em wek hev nafikirin. Lê dîsa jî gotûbêjên biber di navbera me de berdewam in.
Herwiha dixwazim spasiya Weqfa Mezopotamyayê û bi taybetî jî akademîsyen Mîkaîl Bilbil bikim. Rêber ji aliyê wê weqfê ve hatiye weşandin û kek Mîkaîl jî koordînatorê wê weqfê ye.
Piştî ku rexneyên min li ser Rêberê belav bûn, Mîkaîl telefonî min kir. Li destpêkê ez hinekî heyecanî bûm ka ew dê çi bibêje. Lê dûrî gazin û lomeyan, wî camêrî spasiya rexneyên min kir. Di heman demê de pêşniyaza hevkariyê jî kir. Me li hev kir ku ew berhemên weqfê yên li ser zimannasiyê bo nirxandin û rexnekirinê bigihînin ber destê min.
[Piştî wêneyan nivîs didome.]
Êrişkariya Bahoz Baranî
Mixabin di nav kurdan de hê gelek kes hene ku ti tehemila destnîşankirina kêmasiyên xwe nakin. Ew rexneyê ne bi armanca kemilandinê lê wek jehrê û ziqnebûtê dibînin.
Di nav kurdînivîsan de yek ji pêşengên tehemilnekerên rexneyan jî bi salan e ku Bahoz Baran bûye.
Rêkar û metoda Bahozî hem êrişkirin e û di heman demê de jî tawanbarkirina kesê beramber bi êrişkirinê ye. Ew di nivîsa xwe ya roja 13.2.2020 û di belavkirina xwe ya li ser Facebookê roja 11.2.2020 min bi ”heqaret”ê tawanbar dike û dawa derneketina ji ”isûla akademîk û zanistî” dike.
Di heman demê de wî bi xwe tometên ”hesûdiyê” û ”çavnebariyê” avêtine ser min.
[Nivîs piştî wêneyan didome.]
Di rastiyê de, Bahozî hê ji roja 29.1.2020 ve dest bi êrişkirinê kir anku tenê çend saetan piştî belavbûna pêşgotina rêzenivîsa min.
Min di pêşgotina xwe de nivîsî:
Armanca vê nivîsarê bi ti awayî ne rûreş- û şermezarkirin an rezîl- û riswakirina amadekarên Rêberê ye. Hedef ew e ku di çapên nû yên Rêberê de ev rexne bên liberçavgirtin û dest ji rêbazên bi zelalî şaş bê berdan
Bertek û karvedana Bahozî beramberî wê wiha bû:
Piştî belavkirina Bahozî ya roja 13.2.2020, gelek kesan rexne li wî kirin ku gotinên bêbingeh dike û bîlasebeb min bi heqaret, hesûdî û çavnebariyê tawanbar dike. Di nav rexnekerên gotinên wî de ji bilî kesên asayî hinek nivîskar û zimannasên me yên diyar jî hene.
Pêşî Bahozî ew belavkirina/şandiya xwe kiribû giştî anku her kesî dikarî wê bibîne. Lê piştî ku pê hesiya ku gelek kes tên rexneyan li gotinên wî yên bêbingeh dikin, bînbariya belavkirina xwe ji ”giştî” kir ”heval”. Anku tenê kesên ku li ser Facebookê hevalên wî ne, dikarin bibînin.
Binêrin wêneyê jortir ku bînbariya belavkirinê hemû dinya ye û wêneyê jêrtir ku bînbariya belavkirinê bûye ”heval”.
Piştî ku li ser dîwarê Bahoz Baranî bi xwe yê Facebookê gelek rexne lê hatin kirin ku bêbingeh min tawanbar dike û ew bi tehemilnekirina destnîşankirina kêmasiyan hat rexnekirin, wî soz da ku bersiva nivîsara min bide.
Ya ku ez û bawer im piraniya xwandevanan jî li bendê bûn ew bû ku ji aliyê zimannasî ve bersiva rexneyên min bide ku bi kurtî ev bûn:
- rehên dema niha yên lêkera ”hatin”
- paşdaçekên ”de, re, ve”
- nivîsîna wek “-iy-” yan “-îy-“
- nivîsîna awayên berbelav yên wek ”piyê min, diya min, li ser rê, mala Elî” yan jî formên xerîb û xeyalî yên wek ”pêyê min, dêya min, li ser rêyê, mala Elîyî” yên ku Bahozî û hevbendên xwe di Rêberê de tercîh kirine.
Li şûna bersivdana van mijaran ku min Rêber û amadekarên wê rexne kirine, Bahoz êrişî min û hemû rexnegirên din jî yên Rêberê dike ku qaşo em ji hesûdî û çavnebarî xebatên hevkariyê naxwazin yan jî – haşa – em naxwazin ku zimanekî hevgirtî yê standard peyda bibe.
Bahoz ji kustehî û quretî tometên wiha diavêje ser min û wan camêran yên ku zehmeteke mezin kişandiye û kêmasiyên zîq û zelal yên Rêberê aşkere kirine.
Wek ku tê zanîn, ez bi ti awayî ne tek kes im ku Rêber rexne kiriye. Bo nimûne:
Bahoz hewl dide min bi bêqîmetkirina endamên Komxebatê tawanbar bike. Lê, şukir, ji gotûbêjên li gel endamên Komxebatê û ji têkilî û hevkariya li gel koordînatorê Weqfa Mezopotamyayê jî diyar dibe ku ew camêr ti qîmetê nadin van gotinên zikreşane yên Bahozî.
Bahoz di bersiva xwe de hewl dide awayê karkirina Komxebatê bi awayekî gelekî birêkûpêk, zanistî û demokratîk bide nasîn û wisa Rêberê wek encama wê rewa û meşrû bike.
Bêguman e ku piraniya endamên Komxebatê kesên hêja ne. Ji xwe min jî di nivîsara xwe de diyar kiribû ku di Komxebatên de kesên gelek hêja hebûne. Pirsgirêk ne ew e ku ew ne şareza bûne, pirsgirêk ew e ku çend kesan gelek teoriyên seyr û sosret dane ferzkirin.
Wek ku yek ji endamên hêja yên Komxebatê, Deham Ebdulfettah, dibêje:
“Sebaret bi guftûgokirina mijaran di civînên komxebatê da, min berî nuha gotibû ku gelek dengên endaman paşguh dibûn û yê min jî yek ji wan bû. Wê hingê diket gumana min ku lihevkirineke pêşînde li ser erêkirina hin mijarên aloz di navbera hin endaman da heye. Di wê rewşa komxebatê da min biryar wergirt ku ez beşdarîya xwe sivik bikim û paşê ez li her du civînên dawî (ya Mêrdîn a duwem û ya Stanbolê) amade nebûm. Hebûna navê min jî li ser Rêberê ne bi dilê min bû, lê weşanxaneya Wardozê ji min ra ragihand ku navê te pêşniyaza dostê te yê herî nêzî te bû, ne me ji ber xwe ve nivîsîye. Dema ku min ji dostê xwe pirsî, çima … Got: hebûna navê te giring bû …”
Ebdulfettah ne tek kes e ku bi hebûn navê xwe li ser bergê nerazî ye. Navê hin kesên din jî li cem me heye.
Rast e ku li ser bergê Rêberê navê nêzîkî 20 kesan hatiye nivîsîn. Lê di pratîkê de ew heman kitêba Mistefa Aydogan e ku berê jî bi navê Rêbera Rastnivîsînê hatibû belavkirin. Tek guherandina berçav veguhastina paşdaçekên ”de, re” bi ”da, ra” ye ku ne çêtirkirinek e lê xirabtirkirinek e û me di nivîsara xwe de bi dûrûdirêjî sebebên wê diyar kirine.
Min di dema xwe de derfeta nirxandina destnivîsa Rêberê nedît ji ber ku ez mijûlî ferhengeke mezin ya fînlandî-kurmancî bûm û wek din jî karê min gelek zêde bû. Bahoz min bi wê yekê tawanbar dike ku min hingê nêrînên xwe negotin.
Lê çendîn kesên ku nêrînên xwe bi dûrûdirêjî jî pêşkêş kiribûn, dûre poşman bûne çunkî armanca komika navîn/serdest ya Komxebatê ew bûye ku Rêbera Rastnivîsînê ya berê hema-hema neguherandî bide qebûlkirin loma nêrînên hatî di pratîkê de bi temamî hatine paşguhkirin. Ne tenê D. Ebdulfettah lê çend endamên din jî ev ji min re gotiye û min bi navberiya hin kesên din jî ji hinek endamên din yên Komxebatê ev bihîstiye.
Tevî ku Bahoz nivîsa xwe de idia dike ku Mîkaîl Bilbil tiştekî wisa ji min re negotiye jî, dubare dikim ku Mîkaîl tam wisa ji min re gotiye ku wan nedixwast rêbera berê biguherînin. Eger qaşo min gotinên wî berovajî kiribin, çima ew rabûye pêşniyaza hevkariyê li min kiriye û paşî çendîn berhemên weqfa xwe bo nirxandinê şandine cem min?
Bersivên xav
Bahozî nivîseke dirêj nivîsiye lê dîsa jî tenê kurt û hê jî xavtir bersiva çend rexneyên min daye.
Berî ku behsa bersivên Bahozî bikim, lêborînê ji xwandevanan dixwazim ku min di nivîsara xwe de gotibû ku Rêber pêşgira -bi- li gel pêşlêkeran jî ferz dike. Min di dema amadekirina nivîsara xwe de çend kitêb didan ber hev û ev tişt ji kitêbeke kevntir bi xeletî ket nivîsara min.
Wek din:
Di mijara ”hatin”ê de Bahoz xwe diparêze û dibêje ku qaşo wan rehê ”-hê-” (wek ”ez dihêm”) û ”-ê-” (wek ”ez têm”) herdu dane. Lê kitêb ji serî heta binî bi rehê ”-hê-” hatiye nivîsîn û di ser re jî wan rehê ”-hê-” pêşniyaz kiriye û rehê ”-ê-” tenê ”tehemil” kiriye.
Berovajî piraniya mitleq ya kurmancîaxivan, rastiya bêguman ya dîrokî[1] û yekdengiya klasîkên kurdî[2] jî, nivîskar û serdestê Rêberê Mistefa Aydogan idia dike ku rehê orijînal -hê- ye![3] Tevî ku etîmologên zimanên kurdî/îranî bi salan e haydar in ka eslê lêkera “hatin” û rehê wê yê dema niha ji kû ye.[4] Lê qaşo-zimannasên me ne bi axiftina gel qanih dibin û ne jî xîret dikin lêkolînên heyî bixwînin berî ku fermanan bidin.
Li ser mijara paşdaçekên ”de, re, ve” min bi dirêjahî sebebên tercîhkirina wan diyar kiribûn. Bahoz min bi “jibîrkirina” berhemên Mehmet Emîn Bozarslan, Kemal Burkay, Perwîz Cîhanî tawanbar dike.
Li gel hemû rêzgirtina min bo her sê kesên navborî jî, berhemên wan bi ti awayî nabin 5% ji hemû berhemên kurmanciya bi alfabeya kurdî-latînî. Belkî heta nabin 1% jî.
Bahoz di mijara paşdaçekan de herwiha min bi paşguhkirina berhemên bi alfabeya krîlî nivîsandî tawanbar dike. Lê ma wan bi xwe di Rêbera xwe de guh daye berhemên bi alfabeya krîlî nivîsandî?
Bo nimûne, bi alfabeya kurdî-krîlî:
- paşdaçek bi peyva berî xwe ve dihatin nivîsîn (lê Rêber wan jê cuda dinivîse)
- paşgira pirhejmar ya ravekî ”-êd” bû, bo nimûne ”kitêbêd kurdî” (Rêber: -ên)
- paşgira pirhejmar ya çemandî ”-a” bû, bo nimûne navê romana Erebê Şemo ”Şivanê kurmanca” û Ordîxanê Celîl û Celîlê Celîl “Zargotina kurda” (Rêber: -an)
- navdêrên nêr di rewşa diyar de bi çemandina nav peyvê (metafonî, umlaut) dibûn, bo nimûne ”mala Serdêr” (Rêber: bi paşgira ”-î”, bn. ”mala Serdarî”)
- herfa kelijandinê Y bi piranî nedihat bikaranîn (Rêber: bikaranîn zerûrî ye)
- û bi dehan tiştên din jî
Lê Bahoz dixwaze illeh em di mijara vokala paşdaçekan de li pey alfabeya terkkirî ya kurdî-krîlî biçin ji ber ku ew hêcetek e ku li ajandaya wî ya pêştir diyarkirî tê.
Di mijara -iy- / -îy- de jî ti bersivekê nade ji bilî idiaya ku ”-îy- pedagojîktir e”. Lê qet nabêje ka çawa û çima -îy- ji -iy- pedagojîktir e.
Bahoz qaşo -î- di wan peyvan de diparêze ku -î- bi rastî tê de heye (bo nimûne: xanî > xanîyê me).
Lê di rastiyê de Bahoz -î- hingê jî bi kar tîne li cihê ku -î- nîne.
Bo nimûne, wî di nivîsara xwe de peyvên ”hatin, gotin, kirin” wek ”gotîye, hatîye, kirîye” çemandine. Lê eger mirov li formên din yên heman peyvan binêre, bi hêsanî dibîne ku -î- di wan de nîne lê -i- heye: ”hatine/hatibû, kirine/kiribû, gotine/gotibû”. Loma heta eger mirov -îy- qebûl bike jî, ev peyv divê her wek “gotiye, hatiye, kiriye” bên nivîsîn.
Me di rêzenivîsara xwe de li ser vê mijarê bi zelalî navê Bahozî anîbû û ew ji vê şaşiya wî haydar kiribû.[5]
Anku mesele êdî ne tenê nezanîn e lê tiştekî ji nezanînê jî wêdetir e.
________________________________________
TÊBÎNÎ
[1] https://zimannas.wordpress.com/2020/01/30/rebera-rastnivisine-ya-wm-u-derde-giran-ye-hiperkorektiye-u-xweferzkirine-2/
[2] https://zimannas.wordpress.com/2020/02/10/rehe-hatine-di-klasikan-de/
[3] https://krd.riataza.com/2019/04/15/der-bare-rebera-rastnivisine-de/
[4] Binêrin bo nimûne: Johnny Cheung: Etymological Dictionary of the Iranian Verb. Leiden 2007.
[5] https://zimannas.wordpress.com/2020/02/04/rebera-rastnivisine-ya-wm-u-derde-giran-ye-hiperkorektiye-u-xweferzkirine-7/
Zimannas 