Xwandevanên hêja,
Kerem bikin hemû hejmarên kovara Kanîzar ya ziman û zimannasiyê.
(nûkirin: 1.1.2020)
Category: peyvrêzî
RENGDÊR Û BIKARANÎNA WAN (3)
5. CIHÊ RENGDÊRAN DI PEYVRÊZIYÊ DE
Mebest ji peyvrêziyê ew e ka li gor zimanî adeten kîjan peyv dikere pêş yan paş peyvên din yên heman hevokê yan komika navdêrî.
Li jêr em ê cihê rengdêran pêşî di hevokên bi lêkera ”bûn” de diyar bikin û dû re jî cihê rengdêran di komikên navdêrî de.
Kanîzar, hejmar 13
Sernivîsar:
Rengîn bi kurdî
Kerem bikin hejmareke nû ya kovara xwe û zimanê xwe Kanîzarê, xwandevanên hêja. Vê carê em hejmareke 300 rûpelî û bi naverokeke dagirtî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî dixin xizmeta we kurdiyaran anku evîndarên zimanê kurdî.
Di vê hejmarê de Husein Muhammed hokerên (hevalkar, zerf, adverb) kurdî bi berfirehî dide nasîn. Nivîsara wî ya din vê carê li ser bingehên rêzimana inglîzî bi ravekirina bi zimanê kurdî ye.
Mikaîl Bilbil vekolîneke li ser peyvrêziyê pêşkêş dike. Zafer Açar qertaf û ravekên rêzimanî bi berfirehî vedikole.
Bi soranî Ce’fer Şêxulîslamî beşên cuda-cuda yên zimannasiyê dide nasîn. Dîsa bi soranî Hesen Qazî behsa pirzimanîtiya Hindistanê dike.
Vekolîna Deham Ebdulfettahî li ser lêkerên (fiil, kar, verb) kurdî di vê hejmarê de jî didome. Hin beşên wê dê hê têra çend hejmarên bên jî bikin.
Di vê hejmarê de em çend gavan ji zimannasiyê ber bi edebiyatê ve jî diavêjin bi şertê ku têkiliya wê bi zimanê kurdî ve hebe. Bi vê minasebetê em vekolîneke Ayhan Meretowar li ser edebiyata kurdî ya klasîk belav dikin.
Herwiha em cih didin nivîsareke Şahînê Bekirê Soreklî li ser wergera dastana Derwêşê Evdî ji kurdî li inglîzî. Nivîsara din ya Soreklî li ser tehlûkeya derbarê man û nemana kurmancî ye.
Ji Seîd Verojî em nivîsarekê bi zazakî û yekê jî bi kurmancî belav dikin. Nivîsara bi zazakî dastana Xecê û Siyabendî vedikole. Nivîsara wî ya bi kurmancî jî li ser dîroka bikaranîna alfabeya kurdî-latînî ye.
Bi inglîzî di vê hejmarê de em cih didin vekolîneke lêkolerê polonî Krzysztof Lalik li ser siyaseta zimanî li Kurdistanê. Vekolîna din jî ya vê hejmarê bi inglîzî ji lêkolerê holandî Michiel Leezenberg e û derbarê şebekî û kakeyiyan û zimanê wan e.
Kerem bikin Kanîzara xwe bixwînin û jê re binivîsin!
Vekin û bixwînin!
Sernivîsar
Rengîn bi kurdî, r. 2
Husein Muhammed
Hoker di zimanê kurdî de, r. 3
Mikaîl Bilbil
Peyvrêzî di frazên navdêrî de, r. 18
Zafer Açar
Qertaf, ravek, r. 52
Seîd Veroj
Xebatên pêşîn li ser alfabeya kurdî-latînî, r. 63
Ayhan Yıldız
Xelîl Xeyalî û kurdî berî sed salan, r. 75
Ce’ferî Şêxulîslamî
Zimannasî çi ye?, r. 82
Hesenî Qazî
Zimanekanî Hindistan, r. 92
Deham Ebdulfettah
Lêker di zimanê kurdî de (3), r. 101
Ayhan Meretowar
Edebiyata kurdî ya klasîk, r. 128
Destana Derwêşê Evdî
li inglîzî hat wergerandin, r. 140
Seîd Veroj
Analîzek Seyehmed û Xece sero, r. 144
Şahînê Bekirê Soreklî
Tehlûkeya li ser kurmancî, r. 180
Rêzimana zimanê inglîzî
bi ravekirina kurdî, r. 185
پەیڤرێزی
نڤیسین: حسێن موحەمەد
تیپگۆهەرین ژ لاتینییێ: دیار عەبدولعەزیز
ھەڤۆک (رستە، جوملە، سەنتەنجە) ژ پەیڤان (کەلیمەیان) پێک تێن. د ھەڤۆکەکێ دە دکارە یەک، دو، سێ یان – وەک پرەنسیپ – بێھەژمار پەیڤ ھەبن:
١)
١ا) چوو.
١ب) وەرە مالێ!
١ج) تە کی دیت؟
١د) بلا ئەو ژی سبێ ب تە رە بێن باژاری.
ئانکو ھەڤۆک دکارە کورت، درێژ یان ناڤینی بە. ئانکو مرۆڤ دکارە ھەما-ھەما ب دووڤدلی (کەیفی، ئختیاری، ئاربترارلی) پەیڤان ل ھەڤۆکێ زێدە بکە یان ژی ژێ کێم بکە. لێ مرۆڤ نکارە پەیڤەکێ ل ھەر جھێ ھەڤۆکێ زێدە بکە. بۆ نموونە، ئەڤ ھەڤۆکێن ل ژێر ل گۆر کورمانجیا گشتی خەلەتن:
– * مالێ وەرە!
– * دیت کی تە؟
– * تە دیت کی؟
– * دیت تە کی؟
– * باژاری سبێ بلا ئەو ژی ب تە رە بێن.
گەلۆ چما ھەڤۆکێن وھا د کورمانجی دە نایێن قەبوولکرن؟ بۆ چ ئەم دبێژن کو ئەو خەلەتن؟
بەرسڤ پەیڤرێزییە: ھن پەیڤ ل جھێ خوەیێ د ھەڤۆکێ دە نەھاتنە دانین لێ ل جھێ ھن پەیڤێن دنن. ب گۆتنەکا دن، د ھەڤۆکێن نموونە دە پەیڤ نە د رێز و رستا خوە دە نە.
لێ گەلۆ ئەڤ رێزا پەیڤان د ھەڤۆکێن زمانێ مە دە چ نە؟ گەلۆ ئەمێ بکارن وان رێزکان پەیدا و دیار بکن؟ گەلۆ ئەو رێزک ھەردەم وەک ھەڤن یان ژی دگوھەرن؟ ھەکە بگوھەرن، ل گۆر چ قەید و بەندان دگوھەرن.
ئەڤ نڤیسار دێ ھەول بدە بەرسڤا ڤان پرسان بدە. ئەڤ ڤەکۆلین ل سەر پەیڤرێزیێ (word order)یە. ئانکو ئەڤ نڤیسار ل سەر رێزا پەیڤان د ھەڤۆکان دە دسەکنە. بەری نھا مە نڤیسارەک ل سەر دەنگرێزیێ نڤیسیە کو قەید و بەندێن رێزکرنا دەنگان د پەیڤ و کیتەیان دە ڤەدکۆلە.
بەری کو ئەم خوە بگھینن پەیرێزیا ھەڤۆکێن تەمام، دڤە ئەم ژ کۆمکێن (فرازێن) کورتتر دەست پێ بکن. گەلۆ د کۆمکێن کو ژ دو پەیڤان پێک تێن دە رێزا پەیڤان چاوایە؟ بۆ نموونە، چما ئەم دبێژن “برایێ من” و نە “*یێ من برا” تەڤی کو، بۆ نموونە، ب ئنگلیزی مرۆڤ دبێژە “می برۆتھەر” (یێ من برا). دیسا ئەم ب کورمانجی دبێژن “ل مالێ” لێ، بۆ نموونە، ب ترکی مرۆڤ دبێژە “evde” (ev: مال، -de: ل) ئانکو “مال-ل”.
Peyvsazî di zimanê kurdî de (kitêb)
CÎNAVÊN KURDÎ (beş 2)
Bo beşa 1 binêrin: Cînavên kurdî: peydabûn û bikaranîna wan
________________________
Husein Muhammed
- CÎNAVÊN PIRSYARKÎ
Mebest ji cînavên pirsyarkî ew peyv in ku mirov pê hevokên pirsyarkî çêdike û pê bikerê (fail) yan jî berkarê (mef’ûl) hevokê dipirse.
Di kurdî de du cînavên pirsyarkî yên bingehîn û xwerû hene. Di kurmancî de ew wiha ne:
- çi (li gel varyanta çî)
- kî (bi forma xwe ya çemandî kê)
- Cînavê “çi”
Ji bilî pirsîna mirovan, her tiştê din bi cînavê “çi” tê pirsî:
- Çi ye?
- Çi tişt hatiye kirin?
- Tu çi dibêjî?
Cînavê “çi” neçembar e anku nayê çemandin û tewandin. Forma wê ya xwerû, ya mê, ya nêr û ya pirhejmar hemû “çi” ne:
- çi kitêbê
- çi karî
- çi malan
Lê di rewşa ravekirinê de cins û hejmara rêzimanî diyar dibin:
- çiya te? – kitêba min
- çiyê te? – karê min
- çiyên te? – qelemên min
Forma “çî” jî heye ku li gel forma “çi” di hemû devokan de li kar e. Ew ne formeke çemandî ji cînavê “çi” ye lê hevwate û hev-erka wê ye. Lê forma “çî” zêdetir bi armanca şidandin û xurtkirinê li cihê “çi” tê bikaranîn.
Di kurmanciya nivîskî ya bi alfabeya latînî de forma “çi” serdest e lê forma “çî” jî yê dîtin. Di soranî de û herwiha di kurmanciya bi alfabeya erebî de jî forma serdesttir “çî” ye lê forma “çi” jî carinan di nivîsan de tê dîtin.
Daçek di kurdî de
Husein Muhammed
(Wek pdf vekin û bixwînin)
“Di tarîka şeva hicran çiraxek sîfet im ya Reb
Ji ser heta piyan ar e, bi carek vêketim ya Reb
Nema min sebr û aramek ji ber jana evîna dil
Evîn behr e belê tenha di ber pêlan ketim ya Reb
Ji dilber dûr ketim lewra bela ser daye can û dil
Temaşa nakî ey zalim kî ez bêtaqet im ya Reb
Meger pirsê li min nakî belê tim tê xiyala min
Şev û rojan bi nalîn im bi ah û hesret im ya Reb
Şev û rojan bi kovan im bi bilbil re dilovan im
Hevalê xuncê baxan im, ji gul ez dûr ketim ya Reb
Di gel bilbil dinalim ez, zirav im wek hilal im ez
Şikestî rengê dal im ez, di halê hirqet im ya Reb
Di kûra ‘eşqê borî me, yeqîn ez pîrê torî me
Di ”lailma” derûrî me, di qeyda hicret im ya Reb
Meger ez Rustemê kurd im, firaqê ez nexweş kerdim
Cegerxwîn im siyahçerd im di kunca xelwet im ya Reb
Cegerxwîn: Şeva hicran[1]
- MIJAR Û PEYVNASIYA WÊ
Daçek (adpozisyon, bi inglîzî adposition) birreke peyvan (word class) ya rêzimanî ye ku têkiliyên cihî yan demî diyar dike yan jî hin erkên wateyî nîşan dike.
Daçek li gel navdêran, cînavan, rengdêran, hokeran yan jî komikên navdêrî tên bikaranîn. Ji van gotinên bi daçekan re tên bikaranîn di rêzimanê re temamker (complement) yan jî berkara daçekî (object of the preposition) tê gotin. Daçek û temamker bi hev re dibin komika daçekî (adpositional phrase).
Di kurdî de daçk dikarin pêşdaçek (prepositon), paşdaçek (postposition) yan jî dordaçek (circumposition) bin.
Pêşdaçek (preposition) dikevin berî temamkerên xwe (daçek di nimûneyan de hatine qelewkirin):
- li malê
- bi kêran
- ji Kurdistanê
- bo me kurdan
- ji kû?
- heta niha
- bi xwandin û nivîsînê
Dordaçek (circumposition) ji du yan zêdetir beşan pêk tên ku bi kêmî beşeke wê li pêş û beşek î li paş temamkerê ye:
- di kitêbê de
- ji min re
- bi hevalên xwe re
- ji wê rojê ve
- ber bi malê ve
- ji sala 1994 şûn de
Paşdaçek (postposition) ew daçek in ku dikevin pey temamkera xwe:
- kû ve, kû de, pişt re, dû re
Paşdaçekan bêyî pêşdaçekan di kurmanciya nivîskî de diyardeyeke nadir e. Anku gava ku mirov paşdacekan di kurmancî de bi kar tîne, di zimanê nivîskî û di devokên rojhilatî û navendî de adeten pêşdaçekan jî pê re dibêje yan dinivîse anku wan bi hev re dike dordaçek.
Lêkera ”ê”: peydabûn, bikaranîn û cihê wê
Husein Muhammed
Di kurmancî de dema bê/were (future tense) adeten bi bikaranîna lêkera alîkar ya “ê” tê çêkirin:
- ez ê biçim
- tu ê bibînî
- ew ê bidin
Bi qasî ku em haydar in, varyanta “ê” ya vê lêkera alîkar di hemû devokên kurmancî de peyda dibe. Lê ji bilî forma ”ê”, li gor devokan ew dikare bi yek ji van awayên din jî peyda bibe:
- dê: tu dê bibînî
- wê: tu wê bibînî
- yê: tu yê bibînî
Ji aliyê etîmolojî ve forma kevnar ”dê” ye û formên din jê peyda bûne. Di zazakî de jî ew bi şiklê ”do” li kar e:[1]
- ez do bêra (ez ê/dê bêm)
Hêjayî gotinê ye ku di soranî de dema bê ya rêzimanî peyda nabe û ew jî bi dema niha tê diyarkirin.
Eslê forma kurmancî lêkera “divê” (ji forma ferhengî “vîn, viyan” anku “xwastin, xwestin, hez kirin”) e lê wek “dê” hatiye kurtkirin û paşî forma hê siviktir “ê” jê peyda bûye û yan jî di hin devokan de D bi W yan Y guheriye. Dengê D tê de pêşgira berdewamiyê “di-“ yan “d-“ ye, wek “di-kim” yan “d-avêjim”.
Lêkera ”ê”: peydabûn, bikaranîn û cihê wê
Husein Muhammed
Di kurmancî de dema bê/were (future tense) adeten bi bikaranîna lêkera alîkar ya “ê” tê çêkirin:
- ez ê biçim
- tu ê bibînî
- ew ê bidin
Bi qasî ku em haydar in, varyanta “ê” ya vê lêkera alîkar di hemû devokên kurmancî de peyda dibe. Lê ji bilî forma ”ê”, li gor devokan ew dikare bi yek ji van awayên din jî peyda bibe:
- dê: tu dê bibînî
- wê: tu wê bibînî
- yê: tu yê bibînî
Ji aliyê etîmolojî ve forma kevnar ”dê” ye û formên din jê peyda bûne. Di zazakî de jî ew bi şiklê ”do” li kar e:[1]
- ez do bêra (ez ê/dê bêm)
Hêjayî gotinê ye ku di soranî de dema bê ya rêzimanî peyda nabe û ew jî bi dema niha tê diyarkirin.
Eslê forma kurmancî lêkera “divê” (ji forma ferhengî “vîn, viyan” anku “xwastin, xwestin, hez kirin”) e lê wek “dê” hatiye kurtkirin û paşî forma hê siviktir “ê” jê peyda bûye û yan jî di hin devokan de D bi W yan Y guheriye. Dengê D tê de pêşgira berdewamiyê “di-“ yan “d-“ ye, wek “di-kim” yan “d-avêjim”.
Gelo ziman sîstemeke dûvdilî û keyfî ye?
Husein Muhammed
Gelo ziman sîstemeke dûvdilî (keyfî, ixtiyarî, arbitrary) ye? Anku gelo qeyd û bendên zimanî li gor keyfa mirovan in?
Gelek kes dê bilezin û vê dîtinê red bikin: Her zimanî sîstema xwe ya rêzimanî heye. Li gor rêzimana her zimanekî hin tişt rast in û hin jî xelet in. Mirov nikare li gor keyfa xwe peyvan bi kar bîne yan jî qeyd û bendên rêzimana heyî biguherîne.
Bo nimûne, fêkiyek heye ku kurmanc jê re dibêjin ”sêv”. Kesek nikare rabe bi kurmancî navekê din yê li gor dilê xwe lê bike. Heke lê bike, yan ev kiryara wî dê wek tiştekê xelet yan jî nefehmbar bê dîtin û hesibandin.
Herwiha, di rêzimana kurmancî de rast e ku mirov cînavê ”ez” li gel peyva ”hatim” bi kar bîne anku bibêje ”ez hatim”. Lê li gor rêzimana kurmancî mirov nikare ”ez” wek kirdeyê lêkera ”hatî” bi kar bîne û bibêje ”*ez hatî”. Stêrka * di vê nivîsarê de li destpêka peyv yan hevokên xelet tê danîn daku ew ji nimûneyên rast bên veqetandin û cudakirin.
Zimannas 