Dengê C – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de C / c nîşana dengê ”paşpidûyî-xişok-nevizok yê bilerz” e. Mebest ji ”paşpidûyî” ew e ku di dema gotina vî dengî de ziman bi paşiya pidûyan dikeve. Mebest ji ”xişok” ew e ku pêşî deng bi temamî tê rawestandin û paşî hêdîka tê vekirin û loma xişînek ji hewayê dengî derdikeve. Mexsed ji ”bilerz” jî ew e ku di dema derketina vî dengî de perdeyên dengî di gewriyê de dilerizin.

Ji bilî kurdiya bi alfabeya latînî, herwiha di tirkî û azerî de jî ev deng bi vî C / c tê nivîsîn. Lê wek din piraniya zimanên latînînivîs vê herfê li cihê K, S yan Ç ya kurdî bi kar tînin. Li cihê dengê C yê kurdî, hin ziman J, hin G û hin jî cotherfên DZ dinivîsin.

Di alfabeya kurdî-erebî de û di nivîsîna farisî û hin zimanên din yên erebînivîs de ev deng bi herfa ج tê diyarkirin. Di alfabeya kurdî-krîlî de ev deng bi Щ (gir) yan щ (hûr) dihat nivîsîn.

Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de ev deng bi cotherfên [d͡ʒ] tên diyarkirin. Berê ew wek [ʤ] dihat nîşankirin.

Dengê B – peydabûn û windabûna wî

Husein Muhammed

B herfeke konsonant e ku navê wê yê dengnasî ”girteka dulêvî ya bilerz” e. Mebest ji ”girtek” ew e ku di derxistina wê de lêv pêşî bi temamî girtî ne û paşî tên vekirin. Mebest ji ”dulêvî” ew e ku ku cihê derxistina vî dengî bi herdu lêvan e: lêva jorîn û lêva jêrîn di dema peydabûna vî dengî de bi hev dikevin. Merem ji ”bilerz”iyê jî ew e ku di dema peydabûna vî dengî de perdeyên dengî dilerizin.

Ev deng di alfabeya kurdî-latînî de – û di piraniya zimanên bi alfabeya latînî dinivîsin de – bi awayê ”B” (gir) û ”b” (hûr) tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî ew wek [b] tê nîşankirin. Di alfabeya kurdî-erebî de ew wek ب tê diyarkirin. Bi alfabeya kurdî-krîlî ew wek Б (gir) û б (hûr) dihat nivîsîn.

Dengê A – peydabûn û guherîna wî

(Nûkirin 12.1.2020)

 

Husein Muhammed

Herfa ”a” di kurmanciya giştî û standard de[1] nîşana vokala nizm ya paşî ya ne-gilor e, bi gotineke din vokala vekirî ya paşî ya ne-girovir e.

Mebest ji ”nizm” yan ”vekirî” ew e ku di dema çêbûna vî dengî de ziman li binê devî ye (ne bi banê devî ve ye). Mexseda ”paşî” ew e ku ziman di dema peydabûna vî dengî de li paşiya devî ye (ne li pêşiya devî ye). Merem bi ”ne-gilovir, ne-gilor” jî ew e ku lêv nayên gilor- anku girovirkirin û nayên pêşve lê pehn û li cihê xwe yê asayî dimînin.

Bi alfabeya erebî li nav û dawiya peyvê ew wek ا tê nivîsîn. Li destpêka peyvê di kurdî de ew wek ئا tê diyarkirin lê di erebî û farisî de ew wek آ tê nîşankirin. Bi alfabeya kurdî-krîlî ew wek ”а” dihat nivîsîn.

Dengê ”a” yê kurdî û heman dengê tirkî ji eynî cihî derdikeve lê ”a” ya kurdî ji ya tirkî di peyvên tirkî yên xwemalî de dirêjtir e.

Ev deng bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) bi nîşana [ɑ]  (ne bi ”a”) tê diyarkirin. Di kurdî de ew herdem dirêj e û loma bi IPAyê herdem nîşana dirêjkirinê : li pey vî dengê kurdî ye anku ew wek [ɑ:] tê diyarkirin.

Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

Kovara ZIMANNAME

Zimanname kovareke elektronîkî ya zimannasî û kurdînasî ye. Zimanname dê mehê carekê derkeve. Tê de nivîsên li ser zimanê kurdî û zimannasiyê bi kurdî (hemû zarava û herdu alfabe) tên weşandin. Em herwiha cih didin lêkolînên bi zimanên din yên li ser zimanê kurdî bin û lêkolînên bi kurdî yên li ser zimanên din.

Di hejmarên pêşîn de em ê giringiyê bidin nasandina devok û zaravayên zimanê kurdî.

Em li benda nivîsarên we ne bo yekem hejmara kovarê. Hejmara 1. meha 8/2015 derdikeve. Nivîsên xwe bo hejmara 1 berî 25.7. bigihînin me.

Li gel silavên germ,

Husein Muhammed: kovara.zimanname@gmail.com