Komên konsonantî di kurdî de

Husein Muhammed

Di kurdî de komeke cotkonsonantan heye anku du konsonant dikarin li peyv hev di heman kîteyê (hece, bi inglîzî syllable) de peyda bibin, bo nimûne (cotkonsonant hatine qelewkirin): kurd, reng, kerb, text, evd / ebd, blok, standin…”

Hin ji van komkonsonantan dikarin hem di peyvên xwemalî û hem jî di peyvên esil-biyanî de peyda bibin. Hin ji wan tenê di peyvên esil-biyanî de hene, bo nimûne koma BD wek di peyva ”ebd” ya erebî de yan jî KR di ”krîz” ya ji zimanekî ewropî wergirtî de.

Bi tabloya li jêr em ê hewl bidin hemû komên konsonantan yên di kurdî (kurmancî) de mimkin pêşkêş bikin. Paşî em ê ji her komekê ji wan çend nimûneyan bidin. Dû re em ê van koman li ser sê beşan parve bikin: 1) komên konsonantî yên ku di peyvên kurdî-îranî de peyda dibin, 2) komên ku di peyvên îranî de peyda nabin lê di peyvên ji erebî wergirtî de hene û 3) komên ku ne di peyvên esil-îranî de û ne jî di yên esil-erebî de peyda nabin lê yên ku di hin peyvên ji zimanên ewropî wergirtî de li kar in.

Piraniya mezin ya hemû komên konsonantî di kurdî û zimanên din de ji du konsonantan pêk tên. Lê di kurdî û hin zimanên din de jî çend komên 3-konsonantî jî hene ku em ê li jêr wan jî bidin nasîn.

Dengê C – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de C / c nîşana dengê ”paşpidûyî-xişok-nevizok yê bilerz” e. Mebest ji ”paşpidûyî” ew e ku di dema gotina vî dengî de ziman bi paşiya pidûyan dikeve. Mebest ji ”xişok” ew e ku pêşî deng bi temamî tê rawestandin û paşî hêdîka tê vekirin û loma xişînek ji hewayê dengî derdikeve. Mexsed ji ”bilerz” jî ew e ku di dema derketina vî dengî de perdeyên dengî di gewriyê de dilerizin.

Ji bilî kurdiya bi alfabeya latînî, herwiha di tirkî û azerî de jî ev deng bi vî C / c tê nivîsîn. Lê wek din piraniya zimanên latînînivîs vê herfê li cihê K, S yan Ç ya kurdî bi kar tînin. Li cihê dengê C yê kurdî, hin ziman J, hin G û hin jî cotherfên DZ dinivîsin.

Di alfabeya kurdî-erebî de û di nivîsîna farisî û hin zimanên din yên erebînivîs de ev deng bi herfa ج tê diyarkirin. Di alfabeya kurdî-krîlî de ev deng bi Щ (gir) yan щ (hûr) dihat nivîsîn.

Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de ev deng bi cotherfên [d͡ʒ] tên diyarkirin. Berê ew wek [ʤ] dihat nîşankirin.

Dengê B – peydabûn û windabûna wî

Husein Muhammed

B herfeke konsonant e ku navê wê yê dengnasî ”girteka dulêvî ya bilerz” e. Mebest ji ”girtek” ew e ku di derxistina wê de lêv pêşî bi temamî girtî ne û paşî tên vekirin. Mebest ji ”dulêvî” ew e ku ku cihê derxistina vî dengî bi herdu lêvan e: lêva jorîn û lêva jêrîn di dema peydabûna vî dengî de bi hev dikevin. Merem ji ”bilerz”iyê jî ew e ku di dema peydabûna vî dengî de perdeyên dengî dilerizin.

Ev deng di alfabeya kurdî-latînî de – û di piraniya zimanên bi alfabeya latînî dinivîsin de – bi awayê ”B” (gir) û ”b” (hûr) tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî ew wek [b] tê nîşankirin. Di alfabeya kurdî-erebî de ew wek ب tê diyarkirin. Bi alfabeya kurdî-krîlî ew wek Б (gir) û б (hûr) dihat nivîsîn.