Kanîzar, hejmar 16

SERNIVÎSAR

Kerem bikin hejmareke nû ya kovara zimanê kurdî Kanîzarê, xwandevanên hêja. Di vê hejmarê de jî em bi nêzîkî 250 rûpelan vekolîn û xebatên li ser zimanê kurdî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî dixin xizmeta we yên hêja de.

Di vê hejmarê de Husein Muhammed li ser baneşanan anku peyvên gazîkirinê (nîda, interjeksiyon, bi inglîzî interjection) di zimanê kurdî de pêşkêş dike. Nivîsarên wî yên din di vê hejmarê de li ser xebatên ziman(nas)î yên di navbera lehceyên kurdî de û herwiha li ser dengê J ne.

Ji Selîm Biçûk em vê carê nivîsareke li ser cînavên kurdî belav dikin. Halil Aktug jî li ser cînavên pirsyarkî ”kî, kê” dinivîse.

Zeynelabidîn Zinar li ser hokerên bêpîvan û bêkêşan dinivîse. Samî Tan hevalnavên (rengdêrên) kurdî dide nasîn.

Bahoz Baran ravekên kurmancî bi awayekî giştî dide nasîn. Ezedîn Rotîn û Ş. Dêrikî bi taybetî behsa qertaf û ravekên rewşa diyar ya navdêran dikin.

Rûken Sarili teoriyên li ser çawaniya peydabûna zimanî/zimanan pêşkêş dike. Abdusamet Yigit nêrînên xwe li ser morfolojiya hin peyvên kurdî dinivîse.  Amed Tigrîs hewl dide hemû pêşgir û paşgirên peyvsaz yên kurdî li gel nimûneyên wan rêz bike.

Çetoyê Zêdo li ser dîroka şanogeriya kurdî dinivîse û hewl dide hemû berhemên şanoyî rêz bike. Zeyneb Atli çend guhartoyên dastana Xecê û Siyabendî dide ber hev.

Bi soranî em nivîsa Baban Seqizî li ser rewşa zimanê kurdî bi taybetî li Rojhilata Kurdistanê belav dikin. Bi zazakî em beşek ji kitêba David Crystal ya li ser zimankujiyê pêşkêş dikin.

Bi inglîzî vê carê em hem li ser belavkirina berhema Rêbîn Kerîmî ya derbarê çemandina (tewandina) lêkerên kurdî berdewam dibin û hem jî dest belavkirina beş bi beş ya bawernameya doktorayê ya Laura Mahalingappa li ser hînbûna ergatîviyê di kurmancî de dikin.

Kerem bikin û kovara xwe Kanîzarê û bi hêviya ku hûn xêrê jê bibînin!

 

Vekin û bixwînin!

 

Sernivîsar, r. 2

Husein Muhammed
Baneşan (nîda) di kurdî de, r. 4

Selîm Biçûk
Cînav, r. 14

Halil Aktuğ
Nivîsîna cînavê ”kî, kê”, r. 31

Zeynelabidîn Zinar
Hokerên bêpîvan û bêkêşan, r. 35

Xebatên ziman(nas)î
di navbera lehceyên kurdî de, r. 43

Samî Tan
Hevalnav (rengdêr), r. 49

Dengnasî
Dengê J – peydabûn û guherîn, r. 69

Ezedîn Rotîn û Ş.Dêrikî
Qertafên diyariyê, r. 75

Rûken Sarili
Nêrînên li ser peydabûna zimên, r. 77

Bahoz Baran
Ravek, r. 80

Zinar Ednan Mele
Tesîra erebî û soranî li ser kurmancî, r. 92

Baban Seqizî
Awirêk li helumercî zimanî kurdî, r. 96

Amed Tigrîs
Pêşgir û paşgir, r. 107

Çetoyê Zêdo
Metnên şanoya kurdî, r. 149

Zeynep Sultan Atli
Berhevdana çend varyantên “Siyabend û Xecê”, r. 180

David Crystal
Daşinasnayîşê Kitabê “Qetlê Ziwanan”, r. 184

Murad Ciwan
Mirovê pirziman û miletê pirziman, r. 193

RENGDÊR Û BIKARANÎNA WAN (3)

Bo beşên pêştir binêrin: 1, 2

 

5. CIHÊ RENGDÊRAN DI PEYVRÊZIYÊ DE

Mebest ji peyvrêziyê ew e ka li gor zimanî adeten kîjan peyv dikere pêş yan paş peyvên din yên heman hevokê yan komika navdêrî.

Li jêr em ê cihê rengdêran pêşî di hevokên bi lêkera ”bûn” de diyar bikin û dû re jî cihê rengdêran di komikên navdêrî de.

RENGDÊR Û BIKARANÎNA WAN (2)

Bo beşên pêştir binêrin: RENGDÊR Û BIKARANÎNA WAN (1)

_______________________________________

Husein Muhammed

 

 

 

3. Rengdêrên me çawan in û çawa çêbûne?

Rengdêrên kurdî hinek jê peyvên xwerû ne, hinek dariştî ne (bi peyveke xwerû li gel pêşgir an paşgirekê) û hinek jê pêkhatî ne (ji du yan çend peyvên her yek serbixwe). Hinek jî di bingeh de navdêr in lê wek rengdêr tên bikaranîn.

Li vê derê em ê her yekê ji van cûrên rengdêran bi kurtî bidin nasîn.

RENGDÊR Û BIKARANÎNA WAN (1)

Husein Muhammed

 

1. MIJAR Û PEYVNASIYA WÊ

Di zimannasî û rêzimanê de rengdêr (sifet, hevalnav, bi inglîzî adjective) ew peyv in ku behsa çawaniya kesekî, tiştekî yan rewşekê dikin. Bo nimûne (rengdêr hatiye xwehrkirin):

• hevalên baş.
• Îro hewa sar e
• Birayê biçûk û yê mezin.
• Ew binamûs e lê ev bênamûs
• Tu ji wî mezintir î.
• Gelo dirêjtirîn çemê dinyayê kîjan e?

Wek navê xwe, rengdêr ”rengekî” yan ”rengan” didin kesan, tiştan an rewşan. Li vê derê mebest ji peyva ”reng” berfireh e: rewş, şikil, awa, şêwe…

Rengdêr çawaniya navdêran diyar dikin anku rengdêr navdêran rave dikin. Loma di rêzimanê de rengdêr ravekerên (bi inglîzî modifier) navdêran in û navdêr jî raveberên (modified) rengdêran in anku bi rengdêran tên ravekirin.

Piraniya rengdêran berhevbar anku miqayesebar (bi inglîzî comparable) in yanî bi wan navdêr dikarin bên berhevdan anku miqayesekirin (comparison, comparing). Mebest ji berhevdanê ew e ku mirov dikare bibêje ku çawaniya tiştekî ji ya tiştekî din bihêztir e, xurttir e, mezintir e û hwd. Bo nimûne, ”ev kitêb ji wê kitêbê xweştir e” yan ”ev xweştirîn kitêb e.”

Kovara Kanîzar, hejmar 12

Sernivîsar

Kerem bikin hejmareke nû ya kovara zimanê kurdî Kanîzarê. Em vê carê bi qasî 270 rûpelan vekolînên li ser ziman û rêzimana kurdî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî pêşkêş dikin.

Di vê hejmarê de Husein Muhammed vekolîna xwe ya li ser rengdêrên (hevalnav, sîfet, adjective) di zimanê kurdî de didomîne. Ew vê carê bi taybetî li ser cihê rengdêran di komik û hevokan de radiweste û herwiha cudahiyên bikaranîna rengdêran di lehceyên kurdî de dide ber hev. Nivîsarên wî yên din di vê hejmarê de li ser hevdengî û pirdengiyê di nivîsîna kurdî de û herwiha li ser dengê C di zimanê kurdî ne.

Vekolîna Deham Ebdulfettah li ser lêkerên (kar, fiil, verb) kurmancî di vê hejmarê de jî didome. Seyidxan Kurij jî dûr û dirêj li ser lêkeran di zazakiya Çewligê de bi zazakî di vê hejmarê de dinivîse.

Emîr Hesenpûr li ser siyaseta zimankuj ya Bakurê Kurdistanê dinivîse. Ergîn Opengîn jî li ser parastin û guherîna zimanî li heman deverê vedikole. Michael Chyet dîroka ferhengsaziya kurmancî bi inglîzî pêşkêşî me dike.

Yaron Matras û Yay Gertrud Reershemius derbarê standardkirina zimanên bêdewlet dinivîsin û zimanê kurdî, qereçî û yidişî wek nimûne bi kar tînin. Em vekolîna wan hem bi orijînala wê ya inglîzî û hem jî bi wergera soranî ya Hesenê Qazî belav dikin.

Xanna Omerxalî remz û sembolîzma teyran di êzidîtiyê de behs dike. Newzad Valêrî li ser wergerandinê ji zimanekî li zimanekî din bi zazakî dinivîse.

Vê carê jî em du kitêbên kurdî didin nasîn û herduyan jî bi tevahiya wan dixin xizmeta xwandevanên kurd. Yek jê ferhenga mezin ya soranî-inglîzî ya Şefîq Qezaz e û ya din jî kitêbek li ser cinsê rêzimanî di kurmancî de ye ku ji aliyê jineke bi bernavê Keça Kurd ve hatiye nivîsîn.

Kerem bikin kovara xwe bixwînin û berhemên xwe bo wê bişînin!

Vekin û bixwînin! 

 

Naveroka hejmara 12

Husein Muhammed
Rengdêr di zimanê kurdî de, r. 3

Pêşkêşkirina kitêba
Zayenda mê û nêr, r. 28

Emîr Hesenpûr
Zimanê kurdî û zimankujî, r. 29

Ergîn Opengîn
Parastin û guherîna zimanî, r. 36

Pêşkêşkirina ferhenga
Şarezor kurdî-inglîzî, r. 57

Yaron Matras û Y. G. Reershemius
Standardkirdinî bê dewlet, r. 58

Seyidxan Kurij
Fekî Çewligî de antişî karan (fiilan), r. 92

Deham Ebdulfettah
Lêker di zimanê kurdî de, r. 122

Hevdengî û pirdengî
di nivîsîna kurdî de, r. 154

Newzad Valêrî
Açarnayîş û açarnayox, r. 178

Xanna Omerxalî
Sembolîzma teyran di êzidîtiyê de, r. 185

Dengê C
Peydabûn û guherîna wî, r. 200

Yaron Matras & Y. G. Reershemius
Standardisation beyond States, p. 207

Michael L. Chyet
Kurmanji Kurdish Lexicography, r. 236

Zarname
Ferhengoka zimannasiyê, r. 250

Çawa binivîsim?
Rêbera rastnivîsînê, r. 268

 

 

Kovara Kanîzar, hejmar 11

 

Vekin û bixwîn!

 

Sernivîsar

Bi berhemên nû û yên kevnar

Kerem bikin dîsa hejmareke nû ji kovara zimanê kurdî Kanîzarê, xwandevanên hêja. Di vê hejmarê de em  çendîn berhemên nû û çend vekolînên li ser zimanê kurdî bi kurmancî, soranî, zazakî û inglîzî  pêşkêşî we yên hêja dikin.

Di vê hejmarê de em dest bi belavkirina vekolîna Husein Muhammedî ya li ser rengdêrên (sifet, adjective) kurdî û bikaranîna wan dikin. Ev  vekolîn dê di hejmarên bên de jî berdewam be. Nivîsarên wî yên din di hejmarê de li ser cinsê rêzimanî (mê û nêr) û tesîra lerzê li ser guherîna dengan in.

Rêzevekolîna me ya din ji Deham Ebdulfettah e û  xebata wî ya dûr û dirêj ya li ser lêkerên (fiil, verb) kurdî ye. Ev vekolîn jî dê di hejmarên bên de jî bidome.

Vekolîna me ya dirêj ya bi zazakî nivîsara Seîd Verojî ya li ser berhevdan anku miqayesekirina zimannasî ya  navbera kurmancî û zazakî ye.

Bi soranî Cemal Nebez li ser ”birakujiya zimanî” anku neheqîkirina li lehceyên din yên kurdî dinivîse. Nivîsara din ya bi soranî derbarê guherîn û ketina dengan di kurdiya kirmaşanî de ye û ji kekê me yê hêja Elî Şahmuhemmedî ye.

Bi inglîzî Mehmet Şerif Derince û Ergin Opengin agahiyên bingehîn li ser kurdî (bi taybetî kurmancî) pêşkêş dikin û berhemên giring bo hînbûna kurmancî û vekolînên zimanê kurdî rêz dikin.

Di vê hejmarê de jî em du kitêban – yeke nû û yeke kevn – didin nasîn. Yek jê Ferhenga Zaravên Teknîkî ya bi kurdî – tirkî – inglîzî ye. Ya din jî ferhengokeke kurdî ya ji sala 1884 e. Em van herdu berheman bi temamî belav dikin û dixin xizmeta xwandevanên xwe û vekolînên li ser zimanê kurdî.

Kerem bikin kovara xwe bixwînin û bo me binivîsin:

kovarakanizar@gmail.com

 

NAVEROK

Sernivîsar
Bi berhemên nû û kevnar, r. 2

Husein Muhammed
Rengdêr û bikaranîna wan, r. 3

Ferhenga zaravên teknîkî
bi kurdî – tirkî – inglîzî, r. 18

Elî Şahmuhemmedî
Gorrîn û qirtandin le zarawey kurdîy kirmaşanî, r. 20

Seîd Veroj
Vacêkerdena zazakî û kurmancî, r. 23

Nasandin
Ferhengeke kurdî ji sala 1884, r. 51

Ziman û cins
Cinsê rêzimanî, r. 53

Cemal Nebez
Birakujîy zimanî, r. 64

Deham Ebdulfettah
Lêker di zimanê kurdî de, r. 72

Tesîra lerzê
li ser guherîna dengan, r. 124

Mehmet Şerif Derince & Ergin Opengin
Background information on Kurdish, r. 131

Zarname
Ferhengoka zimannasî, r. 144

Em wiha dinivîsin
Kurterêbera rastnivîsînê, r. 162

Vekin û bixwîn!

 

 

Rêbazên neyînîkirinê

Husein Muhammed

”Na, ne, nei, nexêr / nexê, no, nabêjin, negot, nebêje/mebêje, nizanin, nezan in, nemêr, nikarim / neşêm, bêkar, dijwate. Xêr-misilman, bilasebeb / bîlasebeb. Namûssiz. Antî-demokratîk, asosyal, anarşî, îlegal, imperfekt, infînît, enfantîl, non-verbal…”

Çi tiştek hevpar di navbera van gotinan de heye? Helbet rehên van peyvên serekî ji hev cuda ye: ti hevpariyeka diyar di navbera, bo nimûne, ”sebeb, kar, misilman, jiyan, sosyal” de nîne. Lê heke em li pêşpirtikên (prefîksên) wan binêrin, em ê bi hêsanî bibînin ku ew hemû nîşana neyînîkirinê ne: ew pêşpirtika formên neyînî/negatîv/nefî çêdikin: ”negot” dijwateya peyva ”got” e, ”xêr-misilman” dijmaneya kelîmeya ”misilman” e, ”asosyal” ew kes e ku ne ”sosyal” e, ”îlegal” ew tişt e ku ne ”legal” e anku ne qanûnî ye û hwd.

Lê madem ku maneya van pêşpirtikan eynî ye, gelo çima hinde pêşpirtikên ji hev cuda hene? Çima, bo nimûne, herdem pêşpirtika ”ne-” yan ”na-” nayê bikaranîn?

Suplesyon anku “hatin” çima dibe “were”?

Husein Muhammed

Di kurdî de, wek di gelek zimanên din de jî, peyv dikarin biçemin anku bitewin. Di rêziman û zimannasiyê de ”çemîn” anku ”tewîn” tên maneya guherîna peyvan di hevokan de. ”Çemandin” û ”tewandin” jî wê diyar dikin ku peyv ji aliyê mirovan ve di hevokan de şiklên piçekê ji hev digirin. Anku peyv li gor hin rewş û haletan ji forma xwe ya xwerû diguherin û şikl û dirûvên piçekê ji peyva xwerû cuda digirin.

Ji piraniya peyvên kurdî yên tewandî jî diyar e ku ew hevrehên formên din yên eynî peyvê ne. Bo nimûne: ”baranê, baranan” bi zelalî têkilî peyva ”baran” in. Heta heke peyv bi şiklê xwe ve  gelek ji hev cuda bin jî, dîsa mirov dikare rehê piraniya wan bibîne: ”bizane > bi-zan-e < zan-în” yan jî ”wan < ewan < ew”.

Lê hin peyv hene ku mirov ti rehê wan yê hevbeş nabîne: Erê ”bi-zan-e” forma fermanî (imperatîv) yekhejmar ji peyva ”zanîn”ê ye û peyva ”were” jî forma fermanî ya yekhejmar ji peyva ”hatin”ê ye. Lê çima rehê ”zanîn”ê di ”bizane” de diyar e lê ti rehên hevpar yên di navbera şiklê peyva ”hatin” û peyva ”were” de nîne?

Mirov dikare bi hêsanî bibîne ku cînavê ”(e)wî” di hevoka ”(e)wî got” de formek ji cînavê ”ew” e, wek di hevoka ”ew dibêje” de. Lê gelo çima cînavê ”min” (wek di ”min got” de) wisa ji cînavê ”ez” (mîna ”ez dibêjim”) cuda ye madem ku maneya wan hema-hema eynî ye?

Li gor qeyd û bendên rêzimana sade ya kurmancî ye ku em dibêjin ”tiştek xweş e” û ”tiştek xweştir e” yan ”îro hewa sar e” û ”sibê hewa dê sartir be” anku forma berhevder (komparatîv) bi ”rengdêr+tir” tê çêkirin. Lê çima li gor hin devokan forma ”pirr”ê ”bêhtir” e û ya ”gelek”ê jî ”pitir” e. Çima di hin devokan de rengdêra hevsengker (ekwatîv) ”çê” (baş, qenc) nîne lê dîsa jî forma berhevder ”çêtir” li kar e?

Mijara vê nivîsa me ”suplesyon” û peyvên ”supletîv” in. Bi ronkirina van peyvan em ê hewl bidin zelal bikin ka çima ”hatin” dibe ”were”, ”gotin” dibe ”dibêjim”, ”ez” dibim ”min”, ”gelek” dibe ”pitir” û hwd. Anku em sebebên awarteyî û istisnayên di tewandina peyvên kurdî de şirove bikin.

RÊBER – rêbernameya rastnivîsîna kurdî

Husein Muhammed

Gelo forma standard ya peyvê çi ye? Mirov kengî dinivîse “kî” û kengî “kê”? Gelo li dawiya hejmarên 11-19 “-deh” yan “-de” heye. Gelo nuqte li ser i-ya mezin heye yan na? Mirov kengî peyvan bi hev re dinivîse û kengî ji hev cuda? Gelo em navê serokkomarê berê yê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê wek George Bush yan Corc Buş binivîsin…

RÊBER – rêbernameya rastnivîsîna kurdî bersiva van pirsan û bi dehan pirsên din jî dide. Dikarî wê li jêr yan jî wek PDF bar bikî û bixwînî.

Wek PDF bixwîne: Rastnivîsîn

Peyvrêzî

Hevok (riste, cumle, sentence) ji peyvan (kelîmeyan) pêk tên. Di hevokekê de dikare yek, du, sê yan – wek prensîp – bêhejmar peyv hebin:

1)

1a) Çû.

1b) Were malê!

1c) Te kî dît?

1d) Bila ew jî sibê bi te re bên bajarî.

Anku hevok dikare kurt, dirêj yan navînî be. Anku mirov dikare hema-hema bi dûvdilî (keyfî, ixtiyarî, arbitrarily) peyvan li hevokê zêde bike yan jî jê kêm bike. Lê mirov nikare peyvekê li her cihê hevokê zêde bike. Bo nimûne, ev hevokên li jêr li gor kurmanciya giştî xelet in:

– * Malê were!

– * Dît kî te?

– * Te dît kî?

– * Dît te kî?

– * Bajarî sibê bila ew jî bi te re bên.

Gelo çima hevokên wiha di kurmancî de nayên qebûlkirin? Bo çi em dibêjin ku ew xelet in?

Bersiv peyvrêzî ye: hin peyv li cihê xwe yê di hevokê de nehatine danîn lê li cihê hin peyvên din in. Bi gotineka din, di hevokên nimûne de peyv ne di rêz û rista xwe de ne.

Lê gelo ev rêza peyvan di hevokên zimanê me de çi ne? Gelo em ê bikarin wan rêzikan peyda û diyar bikin? Gelo ew rêzik herdem wek hev in yan jî diguherin? Heke biguherin, li gor çi qeyd û bendan diguherin.

Ev nivîsar dê hewl bide bersiva van pirsan bide. Ev vekolîn li ser peyvrêziyê (word order) ye. Anku ev nivîsar li ser rêza peyvan di hevokan de disekine. Berî niha me nivîsarek li ser dengrêziyê nivîsiye ku qeyd û bendên rêzkirina dengan di peyv û kîteyan de vedikole.