Kurmanciya Xorasanê (gundê Kelehnû)

Peyam Aghdaşî
Payam_70m@yahoo.com

NAVÊ DEVOKÊ YAN DEVERÊ

• Gundê Kelehnû (bi farsî Qelêno) / Bajarê Kelat Nadir / herêma Xorasan

NASANDINA DEVERÊ

• Gundê Kelehnû ji aliyê coxrafî Rojhilata bajarê Meşhed û bakûrê bajarê Serexs û başûrê Bajarê Kelat û Rojavaya sinorê Tirkmenistan ku dikeve bajarê mihne (inglîzî:Miana) li Tirkmenistan e, çiyay Gundê Kelehnû li dawiya rêze çiya herî mezin Hezarmecît (Fars : Hizarmescid) e ku rêze çiyeke herî mezin ya kurdê Xorasane ku ji başûrê herêma kurdê Xorasan heta bakûrê kurdê Xorasan rêz dibe.
• ji aliyê dewletî û siyasî vê gund dikeve bin bajarokê Kelat ku Rojhilat parêzgeha Xorasan ya Îran e
• ji aliyê ziman gund herî başûr-rojhilatî zimanê kurdî Xorasane êdî başûrê gundê me tenê çend gundê kurd hene û yên din Tat û Fars û…
• li herêma bajêrê Kelat bilî zarava Kurmancî zarava Lekî jî tê axaftin li gundê Kelenû du ziman tê axaftin yek kurdî bi zarava Kurmancî yek jî Tirkî bi zarava Xarezmî kurdên vê gundê ji zêde eşîreta şêxanin ku dusêd an sêsid sal berê ji bakûrê xorasan bo leşkeriya NadirŞah hatine vir û alîkariya Nadirşah kirin ji bo hemleya ser Hindistanê bike ku jeber vê hinek peyv jî hindistanê ketiye nava kurdiya vê gundê wek (çûrî:bazin, saf/sab : hemû…) lê dîsa jî devoka kurmancî vê gundê wek hemû Xorasan devokek Rojhilatî tê hesibandin. (li pirtûka Tevehodî behsa hatina kurdê xorasan ji Mereş û Riha dike.)

CÎNAV

• Cînavên kesî yên xwerû:
• Ez, Tu, Ew, Em, Hûn, Ew/Ewna
• Nîşandêr
  • yekjimar :
    • Nêzîk: va: Va qelema bide mi. (Vî qelemî bide min.)
    • dûr: ew: Ew qelema bide mi.
  • Pirjimar:
    • Nêzîk: evana, evan, vana: Evana ra hûn jî qelem dibêjin.

• • • dûr: ewana, ewan, wana

• Cînavên çemandî/tewandî:
  • Mi/min, Te, Wî/Wê/vî/vê, Me, we, wan
• nîşandêr
  • yekjimar :
    • Nêzîk: vî/viya
    • dûr: wî/wê

• Pirjimar:
  • Nêzîk: Vana
  • dûr: Wan
• Cînavê veger ”xwe”:
  • Du şikl ji vegerok tê bikar anîn
    • xwe: E xwe ra gep eke/deke : (ew bi xwe re diaxife.)
    • Xwa: We xwa ra gep eke/deke.
    • xwa : ev şikl z^wde li Xorasanê tê bikaranîn lê li gundê Kelenû pir kêm tê bikaranîn.
• Cînavê pirsiyar taybet:
  • Çere (çawa), Çima, sa çi (bo çi), Çend, Çiqes (çiqas)
  • Kînga, kî, kê, çi, kîjan, çendan

BERHEVDANA RENGDÊRAN

• Rengdêra berawirdî (komparatîv):
  • Şehr je kelan girtir in : Bajar ji gundan mezintir in

• Rengdêra berawirdî (sûperlatîv):
  • Kelê me je safê/kullê/ gistê kelan rintir e : gundê me ji hemû gundan baştir e.

HOKER

• Hokerên giştî:

• • Çereyî, kîngê, çiqas/çend
  • Evîna (eynî, wisa), haka (wisa), weqes
• Hokerên demî:
  • Duh,pêr, duhnapêr, betirpêr
  • suwe (sibe), dusuwe (dusibe), sêsuwe(sêsibe)
  • îro, îşev, şevê çû (şeva borî, şeva çûyî)
  • suweyî (beyanî, spêde), nîvro,  bedeznîvro (piştî nîvro), êvar, şev
  • îsal, par, pêrar, betirpêrar , par na pêrar
• Hokerên cihî:
  • vira (vê derê, wira (wê derê), hemû ciya, herder
• Hokerên bersivdanê:
  • ê/belê, na/nexêr, belkim, şayed

DAÇEK

• pêşdaçekên bingehîn:
  • e (bi, jê re),  saa/sa (bo), de (di), je (ji), le (li)
    Bo nimûne:
    • Mi e te go. (Min bi te got. Min gote te. Min ji te re got.)
    • Saa min çayek bîne. (Bo min çayekê bîne.)
  • e/de, re, ve

• Paşdaçek:
  • da, ra, va
• Daçeka komîtatîv:
  • pê ra

GIRÊDEK

• lê (lê)
• saa kê (ji ber ku, bo ku, daku), çonkê, eger,
• loma, yenê,
• ta, gava, dare (dare=dubare: êdî)
• extê (wextê), extê ku (dema ku)

HEJMAR

• Hejmarên sade

• 1- 9: yek, dudu, sisê, çar, pênc, şeş, heft, heyşt, nehe/noh, dehe
• 11-19:
  • Yanzde/yazdeh, diyanzde, sêzde, çarde, panzde, şanzde, hevde, hejde, nazde
    mirovê kalê vê gundê hinek çaran wisa jî dijmêrin:
  • dehûyek, dehûdu… dehûneh
• 10-90:
  • Deh, bîst, sih, çel, pênceh, şêst, heftê, heyştê, neved (Kalê vê gundê nod jî dibêjin.)
• 100-1000
  • Sed, hezar
• H : li van hêjmaran wek hilmî û nerm tê bilêv kirin
• Rêzî:
  Di çêkirina hejmarên rêzî de li gel hejmara “yek” paşgira “-ê” û bi hejmarên din re paşgira “-an” tên bikaranîn
  • Mamût here kilasê pêncan. (Mehmûd dere/diçe pola/sinifa pêncan.)

ÇEMANDINA/TEWANDINA NAVDÊRAN

• Tewandina navdêrên nêr bi guherandina A/E bi Ê ye:
  • xênî (xanî), xêzûr (xezûr), bêrîn (beran), mêk (mak)…
• Paşgira nediyariyê –ek e: Wekî:
  • tiştek, sêvek

• Raveka pirhejmariyê tenê bi “ê” tê bilêv kirin:
  • Birek sêvê min heyê/hene. (Min bireke/komeke sêvan heye/hene.)
• Li devokê ji bo pirhijmarê carna “hene” dibêjin lê zêde “heyê” tê gotin.

ÇEMANDINA LÊKERAN

• Pêşgira berdewamiyê “de” ye:
  • Ez dewêjim. (ez dibêjim.)

• Pêşgira dema bêt li vê devok bênîşan (ê, dê, wê, yê) tê gotin:

• • Ez bêjim, tu bêjî,… (ne “ez ê bêjim, tu ê bêjî…)
    

Paşgirên kesî yên lêkeran di demên neborî (dema niha û dema bêt) de:

• • ez dewêjim, tu dewêjî, ew dewêje, em dewêjin, hûn dewêjin, ew dewêjin

• Dema bêt li pêşgira “bi” tê bikaranîn:
  • Ez sêvek bixwim. (Ez ê sêvekê bixwim.)

• Formên raweya subjunktîv

• • Ez bixwim, min bixwara, min xwaribûya…

• Neyînîkirina raweya fermanî bi pêşgira “me-” ye:
  • meke, mewêje! (neke, nebêje!)
  • Lêkera ”bûn” wek forma standard tê gotin
• Dijwateya “heyê, hene ≠ tune, tunînê
• ew kurd e, ew kurd in ≠ ew kurd nîne, ew kurd nînin
• Lêkerên ”birin, dan/dayîn, kirin” di dema niha de wiha diçemin:
  • ez dewem, dedem, dekem (ez dibim, ez didim, ez dikim)

• Lêkera alîkariyê (karîn, şiyan) di vê devokê de wiha ye:
  • ”eşe kirin, kaynîn: eku/dekuy”
    • Ez eş ekim, tu eşe ekî, ew eşe eke, em eşe ekin, hûn eşe ekin, ew eşe eken
    • Ez kaynim, tu kaynî, ew kayne, em kaynin, hûn kaynin , ew kaynin
    • Ez ekum, tu ekuy, ew ekuy, em ekuyn, hûn ekuyn, ew ekuyn
  • Lêkera alîkarî zêde “eş kirin” û “kaynîn” tên gotin, lê “eku” an “dekuy” kêm tên bikaranîn.
• Lêkera ”çûn” di dema niha de wiha diçeme:
  • Ez herem. (ez diçim/derim.)
  • Ez narem. (ez naçim/narim.)

• Lêkera “hatin” di dema niha de wiha diçeme:
  • Ez têm.
  • Ez nêm. (ez nayêm.)

DENGNASÎ

• Komdengê ”xwe-” wekî ”xe” tê gotin
  • xe, xeş, Xedê (xwe, xweş, Xwedê)

• Komdengê ”xwa-” wek ”xa-” tê gotin
  • xarin, lingxas (pêxwas)

• Li hinek deran komdengên “o, û“ di nava peyvê de diguhere û dibe “ü / -wî-“:
  • xwîn/xün (xûn), sür/swîr (sor), güz/gwîz (gûz), kü/kwîn (kon), kür/kwîr (kor)…
• H-ya li dawiya navên hejmarên 11-19 nayê nîne.

Rewşa vê devoka

• Wekî min berê jî got ev devok ji ber leşkeriya Nadirşah û çûyîna wan ser Hindistanê û kom bûna çend eşîre wek şêxan û reşan û erdelan û… û koçber bûn ji kurdistanê, gelek guherîn taybet diye, lê mixabin ev taybetmendî ku li gundin vê herêma tê dîtin jiber hatina Tirkan van salan xerab bûye û gund ji bo peywendî mecbûr bûne Farsî xeber den û zarokê 15 heta bîst salî tenê Kurdî fahm dikin lê bi xwe napeyivin.

Binêrin herwiha:
– Îkram Baban: Devoka Panosê
– Reben Celikan: Kurmanciya reşiyan (Konya)
– Têngiz Siyabendî: Kurmanciya Ermenistanê
– Sadiq Der Goyî: Devoka Goyan
– Oruç Sural: Devoka Xoçvanê (Erdexan)
– Amed Çeko Jiyan: Devoka Gurdilan (Xerzan, Sêrt)
– Fatih Aydin: Devoka Semsûrê
– Miradxan Şemzînî: Devoka Şemzînan
– Orhan Agirî: Kurmanciya herêma Agirî
– Îsmaîl Taha Şahîn: Devokan hacan ji eşîra ertoşiyan
– Raman Ehmed: Taybetmendiyên devoka Kobankî
– Youness Sheikh Nassan:Taybetmendiyên kurmanciya Efrînê
– Husein Muhammed: Taybetmendiyên kurmanciya Zaxoyê
– Qasimê Xelîlî: Taybetmendiyên kurmanciya Torê
– Mehdi Jafarzadeh: Kurmanciya Deregezê