Dengê P – varyant, peydabûn û guherîna wî

 

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de P / p herfeke konsonant e ku navê wê yê dengnasî ”dulêviya seknî ya bêlerz e”. Mebest ji ”seknî”ê ew e ku di derxistina wê de lêv pêşî bi temamî girtî ne û paşî tên vekirin. Mebest ji ”dulêvî” ew e ku ku cihê derxistina vî dengî bi herdu lêvan e: lêva jorîn û lêva jêrîn di dema peydabûna vî dengî de bi hev dikevin. Merem ji ”bêlerz” jî ew e ku di dema peydabûna vî dengî de perdeyên dengî nalerizin.

Ev deng di alfabeya kurdî-latînî de – û di piraniya zimanên bi alfabeya latînî dinivîsin de – bi awayê ”P” (gir) û p (hûr) tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî ew wek [b] tê nîşankirin. Di erebiya standard de ev deng peyda nabe û ti herf jî bo nivîsîna wî di erebî de nînin. Di kurdiya bi alfabeya kurdî-erebî û herwiha di gelek zimanên din jî yên erebînivîs de herfa پ bo nivîsîna jî dengî tê bikaranîn. Wek wek herfa ب (B) ya alfabeya erebî ye lê li şûna nuqteyekê sê nuqte li bin hene. Bi alfabeya kurdî-krîlî ew wek П (gir) û п (hûr) dihat nivîsîn.

Mirov li vê derê dikare guh bide vî dengî:

Dengê ”i” – peydabûn û windabûna wî

Husein Muhammed

Di nivîsên kurmancî de”i” herfa herî mişe ye yan jî piştî herfa ”e” ya herî mişe ye. Ev vokalekî bilind û pêşî ye anku di devî de li nêzîkî banê devî û li pêşiya devî (ne li paşiya wî) tê çêkirin. Ew dengekî ne-gilor (ne-girovir) e anku lêv di dema derxistina wî de pehn in, ne dudikî ne.

Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) bi nîşana [ɪ]. Mirov dikare li vê derê guh bide wî dengî:

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Near-close_near-front_unrounded_vowel.ogg

Ev deng di alfabeya kurdî-erebî de li nava peyvê nayê nivîsîn. Bo nimûne, peyvên ”kirin, bir, sifir, rind” wek ”krn, br, sfr, rnd” tên nivîsîn. Bi alfabeya kurdî-krîlî ew wek ь dihat nivîsîn.

 

Berhevdan li gel ”ɪ”ya tirkî û ”kesre” ya erebî

Dengê ”i” yê kurdî nêzîkî lê ne wek dengê ”ɪ” (i-ya bênuqte) ya tirkîye. Cudahiya wan ew e ku ”i” ya kurdî li pêşiya devî lê ”ɪ” ya tirkî li paşiya devî çêdibe. Dengê wek ”ɪ” ya tirkî bi alfabeya IPAyê wek [ɯ] tê nivîsîn. Mirov dikare li vê derê guhdariya wî bike:

Dengê E – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Herfa E / e di kurmanciya giştî û standard de[1] nîşana vokala nizm ya pêşî ya ne-gilor e, bi gotineke din vokala vekirî ya pêşî ya ne-girovir e. Mebest ji ”nizm” yan ”vekirî” ew e ku di dema çêbûna vî dengî de ziman li binê devî ye (ne bi banê devî ve ye). Mexseda ”pêşî” ew e ku ziman di dema peydabûna vî dengî de li pêşiya devî ye (ne li paşiya devî ye). Merem bi ”ne-gilovir, ne-gilor” jî ew e ku lêv nayên gilor- anku girovirkirin û nayên pêşve lê pehn û li cihê xwe yê asayî dimînin.

Bi alfabeya kurdî-erebî li nav û dawiya peyvê ew wek ە (serbixwe) yan ـە (girêdayî) tê nivîsîn. Li destpêka peyvê di kurdî de ew wek ئه‌ tê diyarkirin. Di erebî de li destpêka peyvê ev deng wek أ û farisî de ew wek ا tê nîşankirin. Lê di erebî û farisî de li nava peyvê ev deng adeten nayê nivîsîn[2] û li dawiyê jî di erebî de axlebe nayê nivîsîn. Bi alfabeya kurdî-krîlî ew wek Ә (gir) yan ә (hûr) dihat nivîsîn. Di tirkî de jî E hevdenga E-ya kurdî ye lê di gelek zimanên ewropî de dengê herfa E zêdetir nêzîkî Ê ya kurdî ye. Di hin zimanên bakurê Ewropayê de, dengê nêzîkî E ya kurdî bi herfa Ä (du nuqte li ser A) tê nivîsîn.

Ev deng bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) bi nîşana [æ]  (A û E bi hev) tê diyarkirin. Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

Dengê F – peydabûn, guherîn û ketina wê

 

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de F / f nîşana dengê ”lêvî-didanî yê xişok yê bêlerz” e. Mebest ji ”lêvî-didanî” ew e ku di dema gotina vî dengî de didanên (diranên) jorîn dikevin ser lêva jêrîn. Merem ji ”xişok” ew e ku di dema gotina vî dengî de hewa di buhirkeke teng ya devî re derdikeve û ji ber vê tengaviyê xişînek derdikeve. Mexsed ji ”bêlerz” jî ew e ku di dema derketina vî dengî de perdeyên dengî yên di gewriyê de nalerizin.

Ev deng di alfabeya kurdî-erebî de û di zimanên din yên yên erebînivîs de bi herfa ف tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-krîlî de, wek di piraniya zimanên krîlînivîs de, ev deng bi herfa Ф (gir) û ф (hûr) dihat nivîsîn. Di hin zimanên navend û rojhilata Ewropayê de (bo nimûne almanî, holendî) V bo nivîsîna vî dengî li kar e û dengê V bi herfa W tê nivîsîn. Di hin zimanan de jî (bo nimûne di inglîzî de) PH bo diyarkirina vî dengî tê nivîsîn (bi taybetî di peyvên ji yûnaniya kevn wergirtî de).

Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî ev deng bi herfa [f] tê nivîsîn. Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

Dengên X

Husein Muhammed

Du dengên nêzîkî hev hene ku herdu jî bi alfabeya kurdî-latînî ya standard bi eynî herfê anku bi X tên nivîsîn. Di alfabeya kurdî-erebî û di zimanê erebî de jî dengek ji wan bi خ û yê din jî bi غ bi tê diyarkirin. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) de dengê yekem wek bi kurdî-latînî jî bi [x] tê nivîsîn lê yê duyem bi herfa [ɣ] destnîşankirin.

Di transkrîpsiyona navên kesên ji Rojhilata Navîn û Bakurê Afrîkayê bi gelemperî dengê yekem bi “kh” û yê duyem jî “gh” tê nivîsîn. Di zimanê tirkî de hevberî ti ji herduyan bi temamî nînin. Dengê yekem bi piranî wek H tê nivîsîn (Halil ji Xelîl û hata ji erebî xeṭai). Dengê duyem li nava peyvê bi Ğ tê nivîsîn (mağdur ji erebî “meɣdûr” – destnîşankirina wî dengî li gor IPAyê) lê destpêkê bi G tê nivîsîn (gazi ji erebî ɣazî).

Mirov dikare ji van lînkan guhdariya wan dengan bike:

– خ  anku [X]: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiceless_velar_fricative.ogg

– غ anku [ɣ]: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_velar_fricative.ogg

Cudahiya wan ya serekî ew e ku [X] bêlerz e lê [ɣ] bilerz e anku di deranîna [ɣ] de perdeyên dengî dilerizin anku direcifin lê [X] wan nalerizîne.

Piraniya X-yên di kurdî de wek خ ya alfabeya erebî yan [X] ya IPAyê tên gotin: ”xav, xirab, xet, xatir, text, rex, çerx…” (koma 1). Lê di hin peyvan de mirov dikare dengê غ anku [ɣ] bibihîze: “xezal, xerîb, xurbet, axa, oxir / wexer, [ji] xêr/xeyrî, [ji] xeynî / xênî…” (koma 2).

Dengên koma 1 di alfabeya kurdî-latînî de herdem bi X tên nivîsîn. Lê hin caran dengên koma 2 bi herfa Ẍ anku X-ya du nuqte li ser tên diyarkirin. Wek dilsozî bo vê rêbazê, em ê jî di vê nivîsê de Ẍ bo diyarkirina dengê koma 2 binivîsin.

Berhevdana herdu alfabeyên kurdî

Husein Muhammed

Zimanê kurdî – heta zaravayê kurmancî bi xwe jî – niha bi kêmî bi du alfabeyan tê nivîsîn: 1) bi alfabeya latînî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî û 2) bi alfabeya erebî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî.

Ji bilî van, di dîrokê de zimanê kurdî bi alfabeya krîlî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî jî hatiye nivîsîn lê niha nivîsîna kurdî ya bi alfabeya krîlî hema-hema nemaye. Ji bilî van her sê alfabeyan, çend berhem bi alfabeya ermenî û hin nivîs bi çend alfabeyên din jî hatine nivîsîn lê ji bilî alfabeyên latînî, erebî û krîlî, van alfabeyên din ti roleka giring li ser ziman û wêjeya kurdî nebûye.

Di vê nivîsê de em ê alfabeya latînî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî bi ”alfabeya kurdî-latînî” û alfabeya erebî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî jî bi ”alfabeya kurdî-erebî” bi nav bikin. Em ê alfabeya kurdî-latînî wek KL û alfabeya kurdî-erebî jî wek KE kurt bikin.

Dengên H di kurdî de

Piraniya kurdîzanan bi hêsanî dibînin ku H di peyvên ”her, heval, hêvî, hestî, Hacer, bihar, guh” de (koma 1) ji H di peyvên ” hal, herf, heram, hekîm, hefs, hez (kirin), (pê) hesîn, hîle, Hesen, Hisna, Ehmed, Mihemed, rehm, behs, ruh” (koma 2) cuda ye.[1]

Dengê H wek di koma 1 de bi alfabeya alfabeya kurdî-erebî bi herfa  ﻫ û dengê H wek di koma 2 de jî bi herfa ‍ح tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de (IPA) dengê koma 1 bi [h] û yê koma 2 jî bi [ħ] anku h û xetek raketî li serê wê tê diyarkirin. Di gelek tîpguhêzî û transkrîsyonan de dengê koma 1 wek “h” û yê koma du jî bi “ḥ” anku h bi nuqteyek li binî tê destnîşankirin.

EYN (ع) DI KURDÎ DE

Husein Muhammed

Dengê ”eyn” bi alfabeya erebî û kurdî-erebî bi herfa ع tê diyarkirin. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de (IPA) nîşana wê ʕ ye.

Mebesta me ew konsonant e (ew herfa “bêdeng” e) ku li serê navê Elî yan Emer heye. Anku ne “e” ya wan navan lê dengê ku hê berî wê E-yê heye lê di alfabeya latînî û kurdî-latînî de nîne.

Eger mirov peyvên “ez, erzan, eziyet, Ehmed, Emîn” (koma 1) bide ber peyvên “esman, erd, egîd, Emer, Elî” (koma 2), mirov dibîne ku dengê destpêkê yê peyvên koma 1 û koma 2 ne wek hev in. Sebeb ew e ku li destpêka peyvên koma 2 dengê “eyn” heye.

DIYARKIRINA DENGÊN CUDA YÊN Ç, K, P, T

Husein Muhammed

Gelek caran gazin ji alfabeya kurdî-latînî ya standard tê kirin ku ew hemû dengên kurdî di xwe de nahewîne. Bo nimûne, tê gilîkirin ku em tenê K-yekê yan T-yekê dinivîsin tevî ku me du K û heta çar T-yên cuda hene. Alfabeya kurdî-erebî jî van dengan bi herfên ji hev cuda nanivîse.

Lê daxwazkerên zêdekirina herfan li alfabeyê ji bîr dikin ku zêdekirina herfan heke xwandinê piçekê hêsantir bike jî, bi hêsanî rastnivîsînê dijwartir dike û xeletiyên nivîsînê zêde dike. Bo nimûne, yek ji daxwazkerên dengbilind yên zêdekirina herfan yan diyarkirina dengên Ç, K, P, T yên cuda bi alîkariya apostrofan, nivîskar Ezîzê Cewo ye. Ew dixwaze em wan dengên bipif (bihilm, hewadar, ”req”) û yên bêpif (bêhilm, bêhewa, ”nerm”) ji hev cuda bikin[1]. Di nivîsên xwe de ew vê cudakirinê li ser navê rastnivîsîn û rastgotina peyvên kurdî diparêze. Lê heke mirov nivîsên wî bixwîne, mirov dibîne ku ew bi xwe bi berdewamî wan xelet dinivîse tevî ku mirov dikare wî wek bikarînerekî pispor û ne-sade yê zimanê kurdî bihesibîne jî.

Cotdengên H di kurdî de

Husein Muhammed

Piraniya kurdîzanan bi hêsanî dibînin ku H di peyvên ”her, heval, hêvî, hestî, Hacer, bihar, guh” de (koma 1) ji H di peyvên ” hal, herf, heram, hekîm, hefs, hez (kirin), (pê) hesîn, hîle, Hesen, Hisna, Ehmed, Mihemed, rehm, behs, ruh” (koma 2) cuda ye.[1]

Dengê H wek di koma 1 de bi alfabeya alfabeya kurdî-erebî bi herfa  ﻫ û dengê H wek di koma 2 de jî bi herfa ‍ح tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de (IPA) dengê koma 1 bi [h] û yê koma 2 jî bi [ħ] anku h û xetek raketî li serê wê tê diyarkirin. Di gelek tîpguhêzî û transkrîsyonan de dengê koma 1 wek “h” û yê koma du jî bi “ḥ” anku h bi nuqteyek li binî tê destnîşankirin.

Di nivîsîna standard ya kurdî-latînî de ev herdu H ji hev nayên cudakirin. Lê ji dema kovara Hawarê ve hin caran bo rêgirtina li ber xelettêgihiştinê dengê koma 2 bi herfa ḧ anku h-ya du nuqte li ser ji dengê koma yek anku h-ya xwerû tê cudakirin. Di vê nivîsê de em ê jî li ser vî bingehê kurdî bimînin anku em ê ji van bijarteyan h-ya bi du nuqte bo H-ya koma 2 binivîsin, wek “ḧeram, ḧekîm, Ḧesen…”