Dengê T – peydabûn û ketina wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de T / t nîşana dengê ”seknî-pidûyî-bêlerz” e. Mebest ji ”seknî” ew e ku di dema derketina wî dengî de hewa pêşî bi temamî tê sekinandin anku rawestandin berî ku tê berdan. Merem ji ”pidûyî” ew e ku di dema derketina vî dengî de ziman bi pidûyan dikeve. Mexsed ji ”bêlerz” ew e ku di dema gotina T de perdeyên dengî di gewriyê de nalerizin.

Di alfabeya kurdî-erebî de û herwiha piraniya zimanên erebînivîs de ev deng bi herfa ت tê diyarkirin. Di alfabeya kurdî-krîlî û piraniya zimanên krîlînivîs de ev deng bi herfa Т (gir) û т (hûr) tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) de jî ev deng bi herfa [t] tê nivîsîn.

Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiceless_alveolar_plosive.ogg

 

Peydabûna T di peyvan de

Li gor lêkolînên me yên berî niha[1], rêjeya herfa T di nivîsên kurmancî de 2,6 % e. Di nav konsonantan de T herfa heştem mişe ye: N, R, D, K, W, Y û herwiha vokalên E, I, A, E, Û di nivîsan de jê zêdetir peyda dibin.

Di ku kurdî de T dikare li destpêk, nav û dawiya peyvan peyda bibe:

• destpêk: tarî, teng, tifek, tîr, tov, tûrik…
• nav: bijartin, xeter, kompûter…
• dawî: hat, dest, text, qet, hût…

Li destpêka peyvê T bi rêjeyeke normal peyda dibe. T-ya nav û dawiya peyvan di peyvên xwemalî de adeten di lêkeran de peyda dibe nîşana rehê demên borî ye[2]:

• got, nekuşt, girtiye, neşûştibû, gihiştin…

Wek ku tê dîtin, ev hemû nimûne di demên berê de ne yan jî formên rader/mesder/infinitîv in (gihiştin). Lê eger em li demên niha yan bên binêrin, em ê bibînin ku T tê de nîne:

• dibêjim, nekujin, bigire, naşon, bigihin…

 

Herfek û du fonem: T-ya bipif û T-ya bêpif

Herfa T di kurmancî û zazakî de du dengên ji hev cuda û serbixwe pêk tîne. Yek ji wan T-ya bipif e (req e, bihilm e, hilmdar e, bi inglîzî ”aspirated”.) Ew bo nimûne di van peyvan de heye:

• talan, tebeşîr, têr, tifek …

Mebest ji ”bipif” ev e: heke dengek bipif be, hingê pifek yan hilmek yan bayekî xurt ji devî dertê. Mirov dikare bi wê pifê yan wî bayî bihese heke perrekê / kaxezekê nêzîkî devê xwe bigire yan jî devê xwe nêzîkî mûmekê bike û peyva ”talan” bibêje. Hingê ew perr dê biheje ji ber ku T di peyva ”talan” de bipif e. Lê heke mirov bi heman awayî peyva ”(ez) têm” bibêje, ew perr dê neheje ji ber ku T di peyva ”têm” de bêpif e.

Awayekî din yê realîzebûna dengê T bêpif e (nerm e, bêhilm e, bi inglîzî ”unaspirated”). Ew awayê T bo nimûne di van peyvan de heye:

• te, tîr, tûrik…

Di kurmancî û zazakî de pifdarî herfa T dike du fonem anku du dengên serbixwe. Sebebê vê ew e ku eger mirov T-ya bipif wek T-ya bêpif bibêje, maneya peyvê dikare biguhere:

T-ya bipif (req)		T-ya bêpif (nerm)
ta	(taser, tagerm)	ta	(ben, dezî)
tu	(hîç)	tu	(cînavê 2yem yê yekhejmar)

 

Di peyvên xwemalî de T li nav û dawiya peyvê bêpif anku nerm e:

• dest, hat, girtin, bijartibû…

Di peyvên esil-biyanî de jî ew adeten bêpif anku nerm e:

• kompûter (ji inglîzî), xeter (ji erebî), siyaset (ji erebî)…

Lê ew dikare herwiha bipif anku req jî be:

• met (ji erebî), xalet/xaltî (ji erebî), hotêl/otêl (ji inglîzî/fransî)

Wek ku tê dîtin, pifdarî (hebûna yan nebûna pifê) di herfê de di peyvên esil-biyanî de nikare were pêşbînîkirin:

• di ”met”a ji erebî de T bipif anku req e lê di ”siyaset”a dîsa ji erebî de bêpif anku nerm e.
• di ”hotêl”a ji inglîzî de T bipif e lê di ”kompûter”a dîsa ji inglîzî de bêpif anku nerm e.

Di peyvên ji zimanên ewropî de li destpêkê axlebe T bipif anku req e:

• tank, televizyon, tayre (xirxal, çerx, teker)

Lê di çend peyvên ji zimanên ewropî de jî T bêpif e yan jî dikare bêpif yan bipif be:

• tîp (ji fransî ”type”)

Hêjayî gotinê ye ku di soranî, farisî, tirkî û inglîzî de T bipif e loma piraniya peyvên van dehsalên dawiyê ketine kurdî, tê de li destpêkê T bipif anku req e. Di fransî de T bêpif e loma bo nimûne peyva ”tîp” bi forma xwe ya bi T-ya bêpif di kurdî de cih girtiye lê ji tesîra tirkî ew dikare bi T-ya bipif jî were gotin.

Di erebî de ت herdem T-ya bipif e. Lê di erebî de herwiha ط heye ku T-ya bêpif e. Di peyvên ji erebî de ت pifa xwe di kurdî de jî axlebe – lê ne herdem – diparêze.  ط jî bêpifiya xwe di kurdî de diparêze. Di heman demê de ط qelew e (bo T-ya qelew li jêrtir binêrin) jî û carinan lê ne herdem qelewiya xwe jî diparêze. Li dawiya peyvan T di erebî de adeten ة e ku tenê hingê tê bilêvkirin eger bi peyva pey xwe ve were girêdan. Di kurdî de ة dikare bibe T-ya bipif (wek ”met, xalet/xaltî”) lê dikare bibe T-ya bêpif jî, wek ”siyaset, qenaet, hedayet”…

 

Alofonên din: T-ya zirav û T-ya qelew

Ji bilî pifdariyê, kurmancî û zazakî herwiha bi awayekî din jî T-yan ji hev cuda dikin. T dikare zirav be yan jî qelew be:

• T-ya zirav: te, tîr, tûrik, tê de…
• T-ya qelew: tav, teng, tov…

T-ya bêpif berî O herdem qelew e (tov, top, tolik), berî Ê, Î, Û zirav e (tê de, tîr, tûrik), berî A bi piranî qelew e (tav, tazî) lê berî E, I carinan zirav e (te, tivir) lê carinan jî qelew e (teng, tirs). Bi gotineke din, qelewî yan ziraviya T-ya bêpif bi piranî nikare were payîn û pêşbînîkirin.

Cudakirina awayên zirav û qelew bi taybetî di T-ya bêpif de heye. Bi piranî tenê T-ya bêpif / nerm dikare qelew be. T-ya bipif/req bi piranî zirav e:

• talan, tebeşîr, têr, tifek … (hemû bipif û zirav in)

Lê di çend peyvan de T-ya req dikare di heman demê de qelew jî be:

• ”tep” (derbeya bi kefa destan) bi T-ya bipif ya qelew e

Di peyvên biyanî de T-ya bipif ya berî O di kurdî de dibe T-ya bêpif ya qelew:

• ”top” (ji tirkî bi T-ya bipif lê di kurdî de bûye T-ya bêpif ya qelew)

Lê di peyvên xwemalî de P-ya req li berî O jî zirav e:

• tol

Di peyvên esil-biyanî de jî T dikare berî O jî pifa xwe biparêze lê hingê jî ne qelew e:

• toz (ji tirkî ”toz” ji tirkiya kevn ”tog”, hevreha ”togusun” ya mongolî)

Ziravîtî û qelewîtiya T di kurdî de ne taybetiyeke fonemîk e. Anku guherandina T-ya qelew bi T-ya zirav yan T-ya zirav bi T-ya qelew nikare maneya ti peyvan biguherîne. Anku T-ya zirav û T-ya qelew ne du fonem in lê tenê du alofon in: du awayên derketina heman dengî ne lê ne awayên wateguhor in.

 

Peydabûna dîrokî ya dengê T û ketina wê

Dengê T di hemû lehceyên kurdî û zimanên cîranên wî de (aramî, erebî, ermenî, farisî, tirkî) de peyda dibe. Ev deng herwiha di maka zimanên hindûewropî de anku di proto-hindûewropî de jî hebû. Bo nimûne

kurmancî	bide ber…	bide ber…	proto-hindûewropî
tav	farisî: tab (tav)	latînî: tepeo (germ kirin)	*tep- (germ kirin)
teng	sanskrîtî: tenekti	inglîzî: tight [tayt]	*tenk-
tirs	farisî: ters	latînî: terrora	*tres
heft	avestayî: hepte-	yûnanî: hêpta	*septm-

 

T-ya proto-hindûewropî li destpêka peyvên kurdî baş hatiye parastin. Ew herwiha li dawî û nava peyvan jî hatiye parastin eger berî wê konsonantek (adeten F, S, Ş yan X) hebin:

• heft, dest, heşt, text

Di çend peyvan de T-ya niha bi eslê xwe ji ye:

• kurmancî ”tarî”, soranî û farisî ”tarîk”, inglîzî ”dark” ji proto-hindûewropî *”dʰerg-“
• ”têm, tînim” ji ”di-êm, di-înim” (bide ber ”di-kim, di-bim”)
• Di hin devokan de (bi taybetî di behdînî de) daçeka ”di” (tê de) û paşpirtika lêkeran ya berdewamiyê ”di-” herdem dibe t’: ez-it’kim (ez dikim), t’wê kitêbê da (di wê kitêbê da).
• Paşpirtika pirhejmariyê ”-êt, -yêt” ya kurmanciya rojhilatî, tarîxiyen ji ”ên + di”: ”kitêbêt wî” (kitêbên [di] wî).

 

Ketina T ya dîrokî

Lê wek din T-ya nav û dawiya peyvên xwerû pêşî bûye D û paşî bi temamî ketiye yan jî bûye Y yan H:

avestayî	pehlewî	farisî	zazakî	kurmancî
vate-	vat	bad	va	ba
–	apat	abad	–	ava
–	bût	bûd	bî	bû (ji ”bûn”)
zamat-er	damad	damad	zama	zava
brat-er	brat-, brad-er	berad-er	berad-er	bira
mat-er	mad-er, mat-e	mad-er	may	ma-k

 

 

Lê T-ya nîşana rehên borî yên lêkeran hatiye parastin:

kurmancî	farisî
gotin	goften
kuştin	koşten
dîtin	dîden
girtin	giriften

 

Lê carinan ev T jî dikare bikeve:

• go (got), dî (dît)

Lê mirov dikare bi dilekî rehet bibêje ku ji bilî lêkeran û ji bilî pey konsonantên F, S, Ş, X, eger T di peyveke xwerû de li nav yan dawiyê peyda bibe[3], bi ihtimaleke gelek mezin ew peyv bi eslê xwe biyanî ye:

• qet, met, xalet/xaltî, rehet, xeter (ji erebî)
• çete (ji tirkî)
• hotêl, kompûter (ji inglîzî)

Di soranî de û xaseten di kurdiya başûrî[4] de T ji pey S dikeve:

• des (dest)
• sendin (standin, stendin)
• hesare (stêr, histêrk)

Di kurmancî de jî T hingê dikeve, gava ku konsonantek tê pey cotkonsonantên ST:

• destpêk (dest+pê+k) à despêk
• *destmal (dest + malîn – -în) à desmal

 

Guherîna li gel dengên din

Wek ku li jortir hatiye gotin, T li nav û dawiya peyvê tarîxiyen bûye D, H yan Y yan jî bi temamî ketiye. Bi marjînalî T dikare herwiha li gel hin dengên din jî, xaseten bi Ç re biguhere:

• li gel Ç: pate / paçe,
• têşt / çêşt (taştê)
• tu/ti vs. çu/çi (hîç)

Guherîna T/Ç bi taybetî di devoka şêxbizinî (ku devokeke kurdiya başûrî ye lê li niha li rojava Tirkiyê tê axiftin) de biguhere:

• taşandin û taşîn – çaşandin û çaşîn (hîn bûn/kirin, fêr bûn/kirin, elimandin, elimîn)

 

Guherîna T bi Ş?

Di hin lêkeran de di rehê demên borî û forma rader de T heye lê di rehê demên niha û bên de Ş heye:

rader	rehê demên borî (nimûne)	rehê demên niha û bên
firotin	–firot– (firot, ne-firot-in, firot-iye…)	–firoş– (di-firoş-im, na-firoşî, bi-firoş-in…)
dotin	–dot– (dot, ne-dot-in, dot-ibû)	–doş– (di-doş-im, na-doş-e, bi-doş-in…)

 

Mirov dibêje heçku T dibe Ş (eger mirov rehê demên borî wek bingeh bihesibîne) yan jî Ş dibe T (eger mirov rehê demên niha û bên wek serekanî bihejmêre. Lê di rastiyê de tarîxiyen mesele ne guherîna Ş/T ye.

Di rastiyê de T-ya van peyvan nîsa_ana demên borî ye.[5] Herçi Ş ye, ew yan jî dengekî din di dîrokê de li cihê wî hebû:

kurmancî	soranî	farisî
firotin	firoştin	forûxten
dotin	doşan	doxten

 

Di rastiyê de di hin devokên kurmancî de jî peyva ”dotin” hê wek ”duhtin” maye anku H berî T heye. Wek ku tê dîtin, di farisî de X heye. Lê ji xwe li gelek cihên din jî hevberî H ya kurdî di farisî de X heye:

• kurmancî: hirç, hişk
• farisî:xers, xoşk

Di gelek peyvên din de jî herfa berî T ketiye:

• kurmancî avêtin, soranî hawîştin, kurdiya başûrî aştin / oyştin, zazakî eştene…
• kurmancî: gotin, cot, farisî goften, coft…
• piraniya devokên kurmancî mizgeft, şkeft, hin devok mizget, şket…

Welhasil:  niha Ş û T-yên van peyvan wisa dixuyin ku bi hev diguherin. Lê tarîxiyen li vir mesele ne guherîna bi hev e: Ş yan dengê li şûna wê ji berî T ketiye.

__________________________

TÊBÎNÎ

[1] https://zimannas.wordpress.com/2015/07/04/rejeya-herfan-di-nivisen-kurmanci-de/

[2] Bo T û D wek nîşana demên borî, binêrin: http://www.kulturname.com/?p=10246

[3] Di rastiyê de T-ya li nav yan dawiya lêkeran jî (hat, ketin, gotiye, nesotibû…) ne di peyvên xwerû de ne lê di rehên wan yên demên borî û forma infinitîv de hene. Di rehên demên niha û bên de nînin. Di hin lêkeran de di rehê demên niha û bên de jî heye (wek ”di-şewit-e, bi-qetîn-in” lê ev lêker bi eslê xwe ji erebî ne. Herwiha di paşpirtika berhevdanê ya rengdêran de ”-tir, -tirîn” de T heye (çêtir, çêtirîn) lê ew jî ne peyvên xwerû ne.

[4] Kurdiya başûrî: feylî, kelhurî, kirmaşanî.

[5] Binêrin: T û D wek nîşana demên borî: https://zimannas.wordpress.com/2015/11/15/t-u-d-wek-nisana-demen-bori/