Husein Muhammed
Di dengnasiya kurdî de W nîşana dengê ”dulêvî-tengav” e. Mebest ji ”du-lêvî” (bilabial) ew e ku di dema gotina vî dengî de herdu lêv nêzîkî hev dibin û dû re ji hev vedibin. Mebest ji ”tengav” jî ew e ku di dema derketina vî dengî de rêya dengî tê tengkirin lê bi temamî nayê girtin. Ev deng nîv-vokal e ji ber ku buhirka dengî bi temamî nayê girtin. Lê ew ne vokaleke temam e jî ji ber ku nikare wek navika kîteyê be anku bêyî ti vokalên din kîteyeke serbixwe pêk bîne.
Ev deng bi alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) jî wek [w] tê nivîsîn. Bi hin zimanên din jî (bo nimûne bi inglîzî) ev deng wek W tê nivîsîn. Lê di gelek zimanên ewropî de ev deng peyda nabe û W di hin ji wan zimanan de (bo nimûne almanî) bo diyarkirina dengê V yê kurdî tê nivîsîn.
Di kurdiya bi alfabeya erebî de û di zimanê erebî de ev deng bi herfa و tê nivîsîn. Heman herf wek vokal jî tê bikaranîn û di kurdî de hingê dengê U û di erebî de jî dengê Û dide. Di farisî de ev herf wek konsonant dengê V û wek vokal jî dengê Û û carinan jî dengê O dide. Di alfabeya kurdî-erebî de bo nivîsîna dengê Û ew herf ducarî tê nivîsîn (وو). Di alfabeya kurdî-krîlî de jî ev deng bi herfên Ԝ / ԝ dihat nivîsîn.
Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:
https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_labio-velar_approximant.ogg
Peydabûna dengê W di peyvan de
Dengê W di kurdî de dikare li destpêk, nav û dawiya peyvê peyda bibe:
- destpêk: war, we, wê, wir, wî…
- nav: awir, bawî, ewr, gewr…
- dawî: ew, dew, kew, mêw…
Li gor lêkolînên me yên berî niha, rêjeya herfa W di nivîsên kurmancî de 3,3 % e.[1] Ev tê wê maneyê ku 10 herf ji W zêdetir û 20 herf jî jê kêmtir di nivîsên kurmancî de peyda dibin. Lê dema ku mirov li ferhengan dinêre, mirov dibîne ku hejmara peyvên bi W dest pê dikin pir kêm e. Herwiha W di kurmancî de li nav yan dawiya peyvan kêm heye. Sebebê rêjeya mezin ya W di nivîsên kurmancî de ew e ku W di cînavê “ew” de û di peyvên ji wî cînavî çêkirî de heye. Ew cînav û formên wî yên çemandî jî yek ji bikarînayîtirîn peyvên kurmancî ye:
- ew, wê, wî, wan, wir…
Dengê W di soranî de
Min nedîtiye ku lêkolîn li ser rêjeya herfan di nivîsên soranî de hatibin kirin. Lê dîsa jî mirov dikare bi esehî bibêje ku rêjeya W di nivîsên soranî de bi ihtimaleke gelek mezin ji rêjeya W di kurmancî de jî zêdetir e. Sebebê vê ew e ku li cihê V ya kurmancî di soranî de bi amî W heye:
| kurmancî | soranî |
| av | aw |
| bav, bab | bawk, bab |
| çav | çaw |
| nav | naw |
| şev | şew |
Lê V-ya kurmancî ne herdem di soranî de W ye, carinan M ye:
- kurmancî: ev, dev
- soranî: em, dem
Li aliyekî li hevberî F ya kurmancî jî, bi taybetî berî T, di soranî de W heye:
| kurmancî | soranî |
| heft | hewt |
| şkeft | eşkewt |
| mizgeft | mizgewt |
Herwiha W di soranî de gelek caran li cihê H ya kurmancî heye:
| kurmancî | soranî |
| hirç | wirç |
| hişk | wişk |
| zuha, ziwa | ziwa |
| hinda, winda | win |
Di soranî de W – di komika “-wê-” de – dikare cihê O yan Û ya kurmancî jî bigire:
| kurmancî | soranî |
| kor | kwêr |
| (li, ji) kû | (le) kwê (we) |
Peydabûna dîrokî ya dengê W
Di peyvên xwemalî de dengê W yê nav yan dawiya peyvê gelek caran ji B ya zimanên kevn yên îranî yan jî proto-hindûewropî peyda bûye (ewr, kew) lê ew dikare bi eslê xwe jî W / Û bûbe (de, derew).
| kurmancî | ewr | dew | derew, direw |
| farisî | ebr | doẍ | dorûẍ |
| pehlewî | ebr | dos (d-w-s) | drûz |
| avestayî | ebre- | dewç- | drewc- |
| sanskrîtî | ebre- | – | – |
| latînî | imber | – | – |
| yûnaniya kevn | ombros | – | – |
Wek din W bi piranî di peyvên esil-biyanî de, xaseten di peyvên ji erebî wergirtî de peyda dibe. Çend nimûne ji erebî:
| li destpêkê | li navê |
| wawik | dewlet |
| welat | dewam |
| wijdan | dews |
Herwiha hin peyvên bi W jî ji tirkî hatine wergirtin:
- dewar, werdek (ordek), wexer (oxir)
Guherîna W li destpêkê
Dengê W yan V li destpêka peyvên xwemalî bi awayekî giştî di kurdî û farisî de bûye B, carinan jî bûye G:
| kurmancî | farisî | hewramî | pehlewî | avestayî |
| ba | bad | wa | vat | vate- |
| baran | baran | waran | varan | vara- |
| berf, befr | berf | wewre | vefr | vefre- |
| beraz | goraz | weraz | veraz | veraze- |
Ev diyardeyeke giştî ya kurmancî, soranî û farisî ye. Anku W li destpêka peyvên xwemalî de di van ziman û zaravayan de herdem bûye B yan W. Tek awarte û istisnaya vê qeydê pêşlêkera kurdî “wer-“ e:
- wergirtin, wergerandin, werbûn, werkirin
Di farisî de ev pêşlêker jî ”ber-” e anku di wê de jî W/V ya kevnar bûye B.
Lê gelo çima dîsa jî W di hin peyvên xwemalî de li destpêka peyvê peyda dibe, bo nimûne:
- war, we, wêran, wî,
Dîsa peydabûna W li destpêka peyvan
Me li jortir gotiye ku W/V yên kevnar di peyvên xwemalî de di kurmancî, soranî û farisî de bûye B yan G. Lê dîsa jî hin peyvên bi W dest pê dikin di kurdî de hene.
- wan, wek, wê, winda…
Gelo ev çawa wiha mimkin e?
Sebebê serekî yê hebûna W li destpêka peyvên xwemalî ketina dengekî ji destpêka wan peyvan e. Bi piranî ew dengê ketî “e” ye:
- “wê” ji “ewê” (ji “ew+ê” wek “kitêbê” ji “kitêb+ê”)
- “wî” ji “ewî” (ji “ew+î” wek “[wî] mêrî” ji “mêr+î”)
- “wan” ji “ewan” (ji “ew+an” wek “kitêban” ji “kitêb+an”)
- “wek” ji “we+ku” ji “wesa/wisa + ku”, “wisa” ji “ew+sa”
- “wir” ji “wê derê” ji “ewê derê”
- “wêran” jî bi ketina “e” ji destpêkê, bide ber pehlewî “evêran”
- “war” bi ketina “e-“ yan “he-“ ji destpêkê, bide ber soranî “hewar”
- “we” (forma çemandî ji cînavê “hûn”) bi ketina “e-“ yan “he-“, bide ber kurmanciya rojhilatî “hewe”
- “wiqa, wiqas” ji “ewqas” ji “ew+qas”
Hin caran jî W ji encama guherîna H ye:
- winda / wenda – hinda
W herwiha dikare ji D peyda bibe. Bo nimûne nîşana dema bê:
- ”wê” (kurmanciya navendî) – ”dê” (kurmanciya rojhilatî) – ”do” (zazakî):
- ”tu wê bikî” (kurm. navendî) – ”tu dê [bi]kî” (kurm. rojhilatî)
________________________________________________
TÊBÎNÎ
[1] https://zimannas.wordpress.com/2015/07/04/rejeya-herfan-di-nivisen-kurmanci-de/
Zimannas 