پەیڤرێزی
نڤیسین: حسێن موحەمەد
تیپگۆهەرین ژ لاتینییێ: دیار عەبدولعەزیز
ھەڤۆک (رستە، جوملە، سەنتەنجە) ژ پەیڤان (کەلیمەیان) پێک تێن. د ھەڤۆکەکێ دە دکارە یەک، دو، سێ یان – وەک پرەنسیپ – بێھەژمار پەیڤ ھەبن:
١)
١ا) چوو.
١ب) وەرە مالێ!
١ج) تە کی دیت؟
١د) بلا ئەو ژی سبێ ب تە رە بێن باژاری.
ئانکو ھەڤۆک دکارە کورت، درێژ یان ناڤینی بە. ئانکو مرۆڤ دکارە ھەما-ھەما ب دووڤدلی (کەیفی، ئختیاری، ئاربترارلی) پەیڤان ل ھەڤۆکێ زێدە بکە یان ژی ژێ کێم بکە. لێ مرۆڤ نکارە پەیڤەکێ ل ھەر جھێ ھەڤۆکێ زێدە بکە. بۆ نموونە، ئەڤ ھەڤۆکێن ل ژێر ل گۆر کورمانجیا گشتی خەلەتن:
– * مالێ وەرە!
– * دیت کی تە؟
– * تە دیت کی؟
– * دیت تە کی؟
– * باژاری سبێ بلا ئەو ژی ب تە رە بێن.
گەلۆ چما ھەڤۆکێن وھا د کورمانجی دە نایێن قەبوولکرن؟ بۆ چ ئەم دبێژن کو ئەو خەلەتن؟
بەرسڤ پەیڤرێزییە: ھن پەیڤ ل جھێ خوەیێ د ھەڤۆکێ دە نەھاتنە دانین لێ ل جھێ ھن پەیڤێن دنن. ب گۆتنەکا دن، د ھەڤۆکێن نموونە دە پەیڤ نە د رێز و رستا خوە دە نە.
لێ گەلۆ ئەڤ رێزا پەیڤان د ھەڤۆکێن زمانێ مە دە چ نە؟ گەلۆ ئەمێ بکارن وان رێزکان پەیدا و دیار بکن؟ گەلۆ ئەو رێزک ھەردەم وەک ھەڤن یان ژی دگوھەرن؟ ھەکە بگوھەرن، ل گۆر چ قەید و بەندان دگوھەرن.
ئەڤ نڤیسار دێ ھەول بدە بەرسڤا ڤان پرسان بدە. ئەڤ ڤەکۆلین ل سەر پەیڤرێزیێ (word order)یە. ئانکو ئەڤ نڤیسار ل سەر رێزا پەیڤان د ھەڤۆکان دە دسەکنە. بەری نھا مە نڤیسارەک ل سەر دەنگرێزیێ نڤیسیە کو قەید و بەندێن رێزکرنا دەنگان د پەیڤ و کیتەیان دە ڤەدکۆلە.
بەری کو ئەم خوە بگھینن پەیرێزیا ھەڤۆکێن تەمام، دڤە ئەم ژ کۆمکێن (فرازێن) کورتتر دەست پێ بکن. گەلۆ د کۆمکێن کو ژ دو پەیڤان پێک تێن دە رێزا پەیڤان چاوایە؟ بۆ نموونە، چما ئەم دبێژن “برایێ من” و نە “*یێ من برا” تەڤی کو، بۆ نموونە، ب ئنگلیزی مرۆڤ دبێژە “می برۆتھەر” (یێ من برا). دیسا ئەم ب کورمانجی دبێژن “ل مالێ” لێ، بۆ نموونە، ب ترکی مرۆڤ دبێژە “evde” (ev: مال، -de: ل) ئانکو “مال-ل”.
خوەدی و خوەدیدار
د کورمانجی دە تشت تێ بەری خوەدیێ خوە:
– مالا من
– دکانا ئەحمەدی
– کتێبا ژیانێ
ل ڤێ دەرێ دڤێ کو پەیڤا “خوەدیدار” و خوەدی فرەھ بێن فەھمکرن. بۆ نموونە، “ھەڤالێ من” نایێ وێ مانەیێ کو ئەز “خوەدیێ” ھەڤالێ خوە مە لێ ئەو ب قالبێ “دلێ من، سەرێ من، مالا من” د رێزمانێ دە تێ بکارانین.
ب سۆرانی، فارسی و ئەرەبی ژی تشت تێ بەری خوەدیێ خوە. د ئنگلیزی و فرەنسی دە بەرەڤاژییە ئانکو خوەدی ل پێش خوەدیدارە. د ترکی دە خوەدی ھەم ل پێش و ھەم ژی ل پاش خوەدیدار تێ دیارکرن:
– “بەنم ئەڤ-م” ئانکو “مالا من” پەیڤ-ب-پەیڤ ب کورمانجی دبە “یا من مالا من”. لێ “بەنم” نە زەروورییە. ئانکو مرۆڤ دکارە تەنێ ببێژە “ئەڤم” ژی کو ھنگە ئەو ژی وەک زمانێن دنیێن رۆژھلاتا ناڤین دبە “خوەدیدار + خوەدی”.
د ئنگلیزی دە ژی فۆرما “خوەدیدار + خوەدی” د فۆرمێن وەک “ا فرەند ئۆف منە” دە ھەیە کو مانەیا “ھەڤالەکێ من” ددە لێ پەیڤ-ب-پەیڤ مرۆڤ دکارە وەک “یەک ھەڤال ژ من” وەرگەرینە.
راڤەبەر و راڤەکەر
د کورمانجی دە ناڤدێر بەری وی رەنگدێری تێ کو چاوانیا ناڤدێری دیار دکە:
– برایێ مەزن
– خوشکا دەلال
– کتێبێن کوردی
دیسا د سۆرانی، فارسی و ئەرەبی دە ژی پەیڤرێزی دڤێ نوقتەیێ دە وەک کورمانجییە. د ئنگلیزی و ترکی دە بەرەڤاژییە ئانکو رەنگدێر بەری ناڤدێری تێ. د فرەنسی دە ب گشتی وەک کوردییە لێ چەند رەنگدێرێن بەربەلاڤ وەک ئنگلیزی و ترکی بەری ناڤدێری تێن.
ھەلبەت د کورمانجی دە ھن جاران رەنگدێر بەری ناڤدێری ژی تێن، وەک “خوەشمرۆڤ، کورتەچیرۆک، جوامێر”. لێ د ھالەتێن وسا دە ئەو رەنگدێر بوونە پشکەکا سابت ژ پەیڤێ و ئێدی ئەو نە کۆمک (فراز) لێ پەیڤێن پێکھاتی (ھەڤەدودانی، compound) نە.
نیشاندەر و ناڤدێر
د کوردی دە جیناڤێن نیشاندەر (demonstrative pronouns) بەری ناڤدێران تێن:
– ئەڤ کەس
– وان ھەڤالان
– وێ ژنێ
د سۆرانی، فارسی، ئەرەبی، ترکی، ئنگلیزی و فرەنسی دە ژی وسایە.
ھۆکەر و رەنگدێر
د کورمانجی دە ھۆکەر (adverb) بەری رەنگدێرێ تێ:
– گەلەک باش
– پڕ خوەش
د سۆرانی، فارسی، ترکی، ئنگلیزی و فرەنسی دە ژی وھایە. لێ د ئەرەبی دە رەنگدێر بەری ھۆکەرێ تێ.
ژ بەر کو ھۆکەر بەری رەنگدێرێ تێ و رەنگدێر ژی دکەڤە پەی ناڤدێرێ، ھۆکەر دکەڤە ناڤبەرا ناڤدێرێ و رەنگدێرێ:
– ھەڤالەکێ پڕ باش (ناڤدێر + ھۆکەر + رەنگدێر)
دیارکەر و ناڤدێر
د کورمانجی دە دیارکەر (determiners) بەری ناڤدێران تێن:
– پچەک ئاڤێ
– ھن کەسان
– گەلەک مرۆڤ
د سۆرانی، فارسی، ئەرەبی، ترکی، ئنگلیزی و فرەنسی دە ژی ئەڤ قەید وەکیا کورمانجییە.
ھەژمار و ناڤدێر
ھەژمار ب گشتی بەری ناڤدێرێ تێن:
– دو کەس
– دەھ مالان
– سەد کتێب
د سۆرانی، فارسی، ئەرەبی، ترکی، ئنگلیزی و فرەنسی دە ژی ئەڤ قەید وەکیا کورمانجییە.
لێ د کورمانجی دە ل جھێ ھەژمارا یەک، ب پرانی پاشپرتکا “-ئەک” تێ بکارانین:
– کتێب-ئەک
– کەس-ئەک-ی
– رۆژنامە-یەک-ێ
ئانکو ھەژمارا “یەک” ناکەڤە بەری ناڤدێرێ لێ ل دووڤ وێ تێ. د سۆرانی دە ژی وسایە لێ ل جھێ “-ئەک”یا کورمانجی، د سۆرانی دە فۆرما ستاندارد “-ئێک، -یێک”ە. د ئەرەبی دە ژی ھەژمارا “دو” ب پاشپرتکەکێ (-ئەین، -ێن) تێ دیارکرن ئانکو دکەڤە پەی ناڤدێرێ.
د کورمانجی، سۆرانی، فارسی، ترکی، ئنگلیزی و فرەنسی دە پرھەژماری ب خوە (لێ نە ھەژمارا دەقیق) ب پاشپرتکەکێ تێ دیارکرن ئانکو دکەڤە داویا ناڤدێرێ:
– کورمانجی: دار-ئان (د کورمانجی دە تەنێ د فۆرمێن چەماندی / ئۆبلیکیێن ناڤدێران دە بەرچاڤە)
– سۆرانی: دار-ەکان
– فارسی: درەخت-ان
– ترکی: ağaç-lar
– ئنگلیزی: tree-s
– فرەنسی: arbre-s
لێ د ئەرەبی دە گەلەک جاران گوھەرین د ناڤی ئان ھەتا دەستپێکا پەیڤێ دە ژی پەیدا دبە: “شجرة” (دار، دارەک) > “اشجار” (دار، داران).
داچەک و ناڤدێر / جیناڤ
داچەک (adpositions) ب پرانی بەری ناڤدێران یان جیناڤان تێن:
– ژ مالێ
– ل دکانێ
– ب کێرێ
– بۆ وی
د سۆرانی، فارسی، ئەرەبی، ئنگلیزی و فرەنسی دە ژی وسایە. لێ د ترکی دە ل جھێ داچەکان رەوشێن جودایێن ناڤدێر و جیناڤان بکارانین و د وان دە جوداھی ل داویا ناڤدێران/جیناڤان دیارە:
– ev-de (ل مالێ)
– ev-den (ژ مالێ)
– bıçak-la (ب کێرێ: bıçak = کێر)
– o-na (بۆ وی: o = ئەو)
لێ د کوردی دە ژ بلی پێشداچەکان (prepositions) ھەروھا گەلەک پاشداچەک (postpositions) ژی ھەنە. ئەو ب پرانی د ئەینی دەمێ دە ب پێشداچەکان رە تێن بکارانین:
– د کتێبێ دە
– ژ من رە
– ب دیواری ڤە
– د ناڤ باژاری رە
ھن جاران ژی پاشداچەک بێیی پێشداچەکان تێن بکارانین لێ د راستیێ دە کورتکرنا پێشداچەک + پاشداچەکانن:
– پێش ڤە (کورتکرنا “بەر ب پێش ڤە”)
– ور دە (کورکتنا “بەر ب وێ دەرێ دە”)
گاڤا کو لڤا بەر ب ئالیەکێ یان ھەتا جھەکی تێ قەستکرن، ھنگە داچەک ب پرانی ب تەمامی وندایە:
– [ئەز چووم] مالێ.
د ھن دەڤۆکان دە قالبێ “پێشداچەک + پاشداچەک” ھاتیە سڤککرن و تەنێ پاشداچەک مایە:
– [د] کتێبێ دە
– [ب/ژ] من رە
ھن جاران ژی، ب تایبەتی د ھەلبەستان دە، پاشداچەک ژ قالبێ “د … دە” تێ ئاڤێتن.
قالبێن “پێشداچەک + پاشداچەک” و تەنێ پاشداچەک ژی د زمانێن دن ژییێن ھندووئەورۆپی دە پەیدا دبن.
چەند راڤەکەر ب ھەڤ رە
ھەکە د ئەینی کۆمکێ دە ل گەل ناڤدێرێ چەند راڤەکەر (رەنگدێر، جیناڤ، نیشاندەر، داچەک، ھەژمار، خوەدی…) ھەبن، ھنگێ پەیڤرێزی وھایە:
داچەک + جیناڤ + ھەژمار + ناڤدێر + خوەدی + ھۆکەر + رەنگدێر
– ژ ڤان دو ھەڤالێن منیێن گەلەک باش
ژ: داچەک، ڤان: جیناڤ، دو: ھەژمار، ھەڤال: ناڤدێر، -ێن من: خوەدی، گەلەک: ھۆکەر، باش: رەنگدێر
ھەڤۆکێن کردەیی-بەرکاری-لێکەری
یەک ژ گشتیترین ھەڤۆکێن کوردی و گەلەک زمانێن دن ژی، بەلکی گشتیترین تیپ، ھەڤۆکێن کردەیی-بەرکاری-لێکەری نە، وەک:
– من سێڤەک خوار.
د ھەڤۆکێ دە “من” کردەیە ئانکو ئەو کەسە کو تشتەکی دکە، “سێڤ” بەرکار ئانکو برەسەر یانی ئەو تشتە کو تەسیر لێ دبە و “خوار” ژی لێکەرە ئانکو ئەو تشتە کو تێ/ھاتیە کرن.
ھەڤۆکا “من سێڤەک خوار” قەیدا گست_ئییا پەیڤرێزیا کوردی دیار دکە: کردە (ک) ل دەستپێکێیە، پاشی بەرکار (ب) تێ و تالیێ ژی لێکەر (ل). ئانکو کوردی ب پرانی زمانەکێ کبلە (ب ناڤنەتەوەیی سۆڤ ئانکو سوبژەجت-ئۆبژەجت-ڤەرب). مرۆڤ دکارە گەلەک نموونەیان بدە:
– ئەز تە دبینم.
– وێ نان پەھت.
– ئەو کتێبەکێ دنڤیسە.
ل گۆر تەخمینێن زمانناسان1، نێزیکی ٤٥% ژ زمانێن دنیایێ ڤێ پەیڤرێزیا کبل (SOV) وەک پەیڤرێزیا خوەیا سەرەکی ب کار تینن. بۆ نموونە، فارسی، ترکی، لاتینی، سانسکریتی و ژاپۆنی ڤێ پەیڤرێزیا وەکیا کوردی ب کار تینن. پەیڤرێزیا دنیا پڕ بەربەلاڤ (٤٢%) کردە-لێکەر-بەرکار ئانکو کلب (SOV)ە. بۆ نموونە ئنگلیزی و پرانیا زمانێن دنیێن ئەورۆپایێ وێ ب کار تینن. ئانکو ل جھێ کو ئەم ب کوردی دبێژن ”ئەز تە دبینم”، ئنگلیز دبێژن ”ئەز دبینم تە”. ژ ڤان ھەردو پەیڤرێزیێن بەربەلاڤ زێدەتر ژی پەیڤرێزی ھەنە کو یەک ژێ لکب کو ب تایبەتی د زمانێن باکورێ ئافریکایێ و زمانێن کەلتی دە ل کارە. ب وان زمانان مرۆڤ دبێژە ”دبینم ئەز تە”.
ھەڤۆکێن کۆپوولایی (copular) ئانکو رستەیێن ب لێکەرا ”بوون”ئێیا ستاتیڤ ژی د کورمانجی ب ڤێ پەیڤرێزیا کبل نە:
– ئەو کوردن.
– ئەھمەد ھەڤالێ منە.
ھەڤۆکێن ب داچەک ژی ڤێ پەیڤرێزیێ ب کار تینن:
– ئەز ژ مالێ ھاتم.
– ئەو ل مالێیە.
– ئەز بەر ب مالێ ڤە چووم.
لێ چما “ئەو دچن مالێ”؟
لێ ب کورمانجی خەلەتە کو مرۆڤ ببێژە ”*ئەز مالێ چووم” تەڤی کو ل گۆر پەیڤرێزیا کبل دڤێ وسا بوویا: ”ئەز” کردەیە، ”مالێ” بەرکارا نەیەکسەرە یان کۆمکا داچەکییە و ”چووم” ژی لێکەرە.
لێ ھەکە د کورمانجی دە لڤینا یان گوھەرینا بەر ب جھەکی یان تشتەکی ڤە بێ داچەک بێ بکارانین، ھنگێ پەیڤرێزیا مە نە کبلیە لێ کلبیە:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1] Russel S.Tomlin: Basic word order, 1986, London, Croom Helm.
– ئەز چووم مالێ. (لڤینا بەر ب جھەکی ڤە)
– ئەو بوو دۆکتۆر. (گوھەرینا بەر ب تشتەکی ڤە. بدە بەر ”ئەو دۆکتۆر بوو” کو رەوشەکا سابت و ستاتیک دیار دکە.)
لێ ئەڤ قەید تەنێ ھنگێ تێ بکارانین گاڤا کو لڤین بێ داچەک تێ ئسباتکرن. ھەکە داچەک بێن بکارانین، ھنگێ پەیڤرێزی دیسا کبلیا گشتییە:
– ئەز بەر ب مالێ ڤە چووم. (ئەز: کردە، بەر ب مالێ ڤە: بەرکار، چووم: لێکەر)
– ئەز ھەتا مالێ چووم (ئەز: کردە، ھەتا مالێ: بەرکار، چووم: لێکەر)
لێ تەنێ د لڤین یان گوھەرینا بەر ب جھەکی / تشتەکی ڤە دە قالبێ کلب ممکنە. ھەکە داچەک ڤەشارتی بە ژی لێ لڤین تنە بە یان ”ژ” جھەکی یان تشتەکی بە، پەیڤرێزی دیسا ژی کبلیا گشتییە. د ھن دەڤۆکان دە داچەکێن ”ژ، ل” ڤەشارتی نە لێ پەیڤرێزی ھەر کبلیە:
– ئەز [ل] مالێ بووم.
– ئەز [ژ] مالێ ھاتم.
بەرکار و کۆمکا داچەکی د ئەینی ھەڤۆکێ دە
گەلۆ مرۆڤ دێ چاوا ڤان ھەردو ھەڤۆکان بکە یەک:
– من ئەو دیت.
– من ل مالێ دیت.
مرۆڤ دکارە وان ب یەکێ ژ ڤان ھەردو ئاوایان بکە ھەڤۆکەک:
١) من ئەو ل مالێ دیت.
٢) من ل مالێ ئەو دیت.
ژ ڤان ھەردویان ھەڤۆکا یەکەم گشتیتر و نۆرمالترە لێ ھەڤۆکا دویەم ژی ممکنە. ئانکو مرۆڤ دکارە قالبێ ھەڤۆکێ وھا فۆرموولە بکە:
کردە + بەرکار + کۆمکا داچەکی + لێکەر (“من ئەو ل مالێ دیت.”)
لێ ھەروھا ئەڤ ئەڤ قالب ژی ممکنە:
کردە + کۆمکا داچەکی + بەرکار + لێکەر (من ل مالێ ئەو دیت.)
لێ د ڤی قالبی دە گرنگی و پووتە ب “ل مالێ” ھاتیە دان، ئانکو تشتێ گرنگ ”ل مالێ”یە، نە ”ئەو”ە یان ”دیتن”ە یان ژی ”من”ە.
ھەروھا ئەڤ قالب ژی ممکنە:
– ل مالێ من ئەو دیت.
ئانکو قالب ئەڤە:
کۆمکا داچەکی + کردە + بەرکار + لێکەر
لێ د قالبێ وھا دە گرنگیەک گەلەک مەزن ژ جھێ دیتنێ (“ل مالێ”) رە ھاتیە دان.
جھێ دەم و ئاوایان
دەم د ھەڤۆکێن ترانستیڤ (ب لێکەر) دە دکارە یەکسەر پشتی کردەیێ یان ژی پشتی بەرکارێ بە:
١) من ئیرۆ ئەو دیت.
٢) من ئەو ئیرۆ دیت.
ھەروھا ئاوا ژی دکارە یەکسەر پشتی کردەیێ یان ژی پشتی بەرکارێ بە:
٣) من زوو ئەو دیت.
٤) من ئەو زوو دیت.
د ھەڤۆکێن کلب دە دەم و ئاوا بەری لێکەرێ نە:
٥) ئەز زوو چووم مالێ.
٦) ئەز ئیرۆ چووم مالێ.
ھەکە دەم و ئاوا ھەڤدەم د ھەڤۆکێ دە ھەبن، دەم بەری ئاوایی تێ:
٧) ئەز ئیرۆ زوو چووم مالێ.
د ھەڤۆکێن دەمی و ئاوایی دە ژی ممکنە کو دەم و ئاوا ھەتا بێن بەری کردەیی ژی:
٨) ئیرۆ زوو من ئەو دیت. (دەم + ئاوا + کردە + بەرکار + لێکەر)
ھەڤۆکێن ب لێکەرێن ئالیکارێن
لێ مادەم کو قەیدا گشتی کبلیە، گەلۆ ئەم چما ھەڤۆکێن وھا ب کار تینن:
٩) ئەز نکارم ژ مالێ دەرکەڤم.
١٠) ئەو دخوازە تە ببینە.
١١) وان دڤێ سەفەرەکێ بکن.
وسا دیارە کو ئەڤ ھەڤۆک ژ قالبێ کلبل (کردە + لێکەر + بەرکار + لێکەر) پێک ھاتنە.
د ڤان ھەڤۆکان دە د راستیێ دە دو ھەڤۆک ھەنە:
١٢) [ئەز نکارم] [(ئەز) ژ مالێ دەرکەڤم]. (کل + [ک]بل)
١٣) [ئەو دخوازە] [(ئەو) تە ببینە]. (کل + [ک]بل)
١٤) وان دڤێ [(ئەو) بچن کوردستانێ]. (کل + [ک]لب)
ئانکو د ناڤ جۆتھەڤۆکان دە ھەڤۆکا یەکەم کلیە ویا دویەم ژی کبلیە. لێ ئاڤێتنا کردەیی ژ ھەڤۆکا دویەم زەروورییە. ھەکە لڤینا بەر ب جھەکی ھەبە و داچەک ڤەشارتی بە (تنە بە)، ھنگێ ھەلبەت جۆتھەڤۆک ژ ھەڤۆکەکا کل پێک ھاتیە و ژ ھەڤۆکەکا دنیا کلب:
١٥) [وان دڤێ] [(ئەو) بچن کوردستانێ].
د ھەڤۆکێن دەما بێت دە ژی ”ێ”یا نیشانا دەما نھا (ل گۆر دەڤۆکان ”دێ، وێ،یێ”) یەکسەر ددە پەی کردەیێ، وەک لێکەرێن ئالیکار (کارین، خواستن، ڤیان…). د راستیێ دە ئەو ”ێ” ب خوە ژی ئەسلەن لێکەرەکا ئالیکارە، ژ ”دڤێ”یە (”دڤێ / دوێ > دێ / وێ >ێ”،بدە بەر ئنگلیزی ”will: ڤیان، خواستن، ئیرادە > نیشانا دەما نھا”) و ل گۆر کەسان ناچەمە:
١٦) ئەزێ ژ مالێ دەرکەڤم. (کل + [ک]بل)
١٧) توێ وی ببینی. (کل + [ک]بل)
١٨) ئەمێ بچن مالێ. (کل + [ک]لب)
لێکەرا ”دڤێ” تێ دەستپێکا جۆتھەڤۆکان و ب خوە ب تەنێ ھەڤۆکا یەکەم پێک تینە:
١٩) [دڤێ] (کو) [ئەز ژ مالێ دەرکەڤم.]
٢٠) [دڤێ] (کو) [تو وی ببینی.]
٢١) [دڤێ] (کو) [ئەم سەفەرەکێ بکن.]
ھەڤۆکێن ب ”بلا” ژی وەکیێن ب ”دڤێ” ل کارن:
٢٢) بلا ئەو ژ مالێ دەرکەڤە.
٢٣) بلا ئەو تە ببینە.
٢٤) بلا وان سەفەرەک کربوویا.
لێ ھەم ”بلا” و ھەم ژی (ئادەتەن کێمتر) ”دڤێ” ژی دکارن جھێ خوە بگوھەرینن ژی:
٢٥) ئەو بلا ژ مالێ دەرکەڤە.
٢٦) ئەز دڤێ ژ مالێ دەرکەڤم.
لێ نە ب سەربەستی:
٢٧) ؟ ئەو ژ مالێ بلا دەرکەڤە. (نیشانا پرسیارکی؟ ل پێشیا ھەڤۆکێ دکارە دکە کو بەلکی ھەڤۆک ممکن بە لێ ھەما-ھەما نایێ بکارانین.)
٢٨) ؟ ئەز ژ مالێ دڤێ دەرکەڤم.
٢٩) * ئەز ژ مالێ دەرکەڤم دڤێ. (ستێرکا * ل پێشیا ھەڤۆکێ دیار دکە کو ئەڤ قالب نە ممکنە.)
٣٠) * ئەو ژ مالێ دەرکەڤە بلا.
جھێ پەیڤکێن پرسیارکی و بەرسڤێن وان
ژ پەیڤێن پرسیارکی ”گەلۆ، ما” ب پرانی ل دەستپێکا ھەڤۆکێ نە. لێ جارنان ئەو دکارن (کێمتر ئادەتەن) ل ھن دەرێن دن ژی بن:
٣١) گەلۆ ئەو کییە؟
٣٢) ما تو ماستی ناخوی؟
٣٣) ؟ ئەو گەلۆ کییە؟
٣٤) ؟ تو ما ماستی ناخوی؟
٣٥) ؟ تو ماستی ما ناخوی؟
٣٦) ؟ تو ماستی ناخوی ما؟
٣٧) ؟ ئەو کییە گەلۆ؟
٣٨) * ئەو کی گەلۆیە؟
ھەموو پەیڤکێن دن ژییێن پرسیارکی دکارن ل دەستپێکا ھەڤۆکێ بن لێ ب دو شەرتان:
١) پەیڤکا پرسیارکی نە بەرکارا یەکسەریا لێکەرێ بە
٢) ھەڤۆک نە کۆپوولایی بە ئانکو لێکەرا ھەڤۆکێیا سەرەکی نە فۆرمەک ژ لێکەرا ”بوون”ئێیا ستاتیڤ بە:
پەیڤکا پرسیارکی ل دەستپێکا ھەڤۆکێ:
٣٩) کەنگی توێ بکی؟
٤٠) چاوا تە ئەو ناس کر؟
٤١) چما ھوون کارێ خوە ناکن؟
٤٢) چەند کەس ھاتن وێ دەرێ؟
لێ وھا نابە:
٤٣) * چ تە کر؟ (ژ بەر کو ”چ” بەرکارا ھەڤۆکێیە.)
٤٤) * چاوا تویی؟ (ژ بەر کو ھەڤۆک کۆپوولایییە.)
مرۆڤ پەیڤا پرسیارکی گەلەک جاران د ھالەتێن ممکن دە یەکسەر تینە دەستپێکا ھەڤۆکێ داکو گوھدار / خوەندەکار ژ سەری ڤە بزانە کو تشتەک تێ پرسین، دڤێ ئەو لێ ھشیار بە و بکارە بەرسڤا پرسێ بدە. لێ پەیڤکا پرسیارکی دکارە ھەروھا ل وی جھی بەیێ کو بەرسڤا وێ پرسێ دێ لێ بە ئەگەر ھەڤۆک نە پرسیارکی لێ راگھینەرکی (declarative) بە. کەرەم بکن ئەم ھەڤۆکەکا راگھینەرکی بکن چەند ھەڤۆکێن پرسیارکی (interrogative). ئەمێ د ھەر ھەڤۆکا پرسیارکی دە پەیڤکا پرسیارکی قەلەو بکن:
راگھینەرکی: ئازادی ئیرۆ خوارن بۆ ژیانێ چێکر.
ھەڤۆکێن پرسیارکی ژ ھەڤۆکا ژۆریا راگھینەرکی:
٤٥) کێ ئیرۆ خوارن بۆ ژیانێ چێکر؟
٤٦) ئازادی کەنگی خوارن بۆ ژیانێ چێکر؟
٤٧) ئازادی ئیرۆ چ بۆ ژیانێ چێکر؟
٤٨) ئازادی ئیرۆ خوارن بۆ کێ چێکر؟
٤٩) ئازادی ئیرۆ بۆ ژیانێ چ کر؟
وەک کو ئەم دبینن، پەیڤا پرسیارکی د ھەڤۆکێ دە دکارە تام ل وێ دەرێ بە کو بەرسڤ ژی لێیە. لێ مرۆڤ دکارە بۆ گرنگی- و پووتەپێدانا پرسێ و باشتر بالکشاندنێ، پەیڤکا پرسیارکی نەقلی دەستپێکێ بکە ھەکە پەیڤا پرسیارکی کردە یان دەم یان ئاوا بە لێ نە بەرکار بە و ھەڤۆک ژی نە کۆپوولایی بە. دیسا ستێرک * ل دەستپێکا ھەڤۆکێ دیار دکە کو ھەڤۆکەکا وسا نە ممکنە. نیشانا پرسیارکی ؟ ژی دیار دکە کو ب تەئۆریکی ھەڤۆک ممکنە لێ ئادەتەن نایێ بکارانین:
٥٠) کێ ئیرۆ خوارن بۆ ژیانێ چێکر؟
٥١) کەنگی ئازادی خوارن بۆ ژیانێ چێکر؟
٥٢) * چ ئازادی ئیرۆ بۆ ژیانێ چێکر؟
٥٣) ؟ بۆ کێ ئازادی ئیرۆ خوارن چێکر؟
٥٤) * چ ئازادی ئیرۆ بۆ ژیانێ کر؟
نەیینیکرنا لێکەرا ”بوون”یا ستاتیڤ
د کوردی دە ئادەتەن نەیینیکرن ب پێشپرتکا ”نە-، نا-، ن-، مە-” ب لێکەرێ ڤە تێ گرێدان و دبە بەشەک ژ لێکەرێ. لۆما ئەو تەسیرێ ل پەیرێزیێ ناکە:
٥٥) من برنج خوار > من برنج نەخوار.
٥٦) تە ئەز دیتم > تە ئەز نەدیتم.
لێ نەیینیکرنا فۆرمێن جودایێن لێکەرا ”بوون”ئێیا ستاتیڤ ب پەیڤکا ”نە”یا سەربخوە تێ دیارکرن. تەسیرێ ل پەیڤرێزیێ دکە. د رەوشا نۆرمال دە ئەو دکەڤە ناڤبەرا کردە و بەرکارێ:
٥٧) ئەز ل مالێ مە > ئەز نە ل مالێ مە.
٥٨) ئەو دۆکتۆرە > ئەو نە دۆکتۆرە.
لێ جارنان جھێ وێ دکارە دەرەکا دن ژی بە:
٥٩) نە ئەز ل مالێ مە. (لێ کەسەکێ دن ل مالێیە.)
٦٠) نە ئەو کوردە. (لێ کەسەکێ دن دۆکتۆرە.)
ئاڤێتنا کردە و بەرکارێ
د کورمانجی دە نە ھەوجەیە کو مرۆڤ ئڵەھ کردەیێ ببێژە ھەکە کردە ب لێکەرێ دیار بە:
٦١) (ئەز) تە دبینم.
٦٢) (ئەز) چووم.
٦٣) (ئەم / ھوون / ئەو) چوون (تەڤی کو پاشپرتکا ڤان ھەر سێ جیناڤان ئەینییە ژی لێ ھەکە ژ کۆنتەکستێ دیار بە کا مەبەست ژێ ”ئەم”، ”ھوون” یان ”ئەو”ە.)
٦٤) (ئەو) چوو (تەڤی کو پاشپرتکا کەسی ڤەشارتییە یان نینە ژی.)
د ھەڤۆکێن ترانستیڤ دە د دەمێن بۆری دە لێکەر نە کردەیێ لێ بەرکارێ دیار دکە. مرۆڤ ب پاشپرتکا کەسییا ب لێکەرێ ڤە پێ دھەسە کا بەرکار کییە. لێ دیسا ژی ئاڤێتنا بەرکارێ ژ ھەڤۆکێ نە ئاسایی و نۆرمالە (دیسا نیشانا پرسیارکی دیار دکە کو ھەڤۆک وەک پرەنسیپ ممکنە لێ کێم تێ بکارانین یان نایێ بکارانین):
٦٥) ؟ وی (ئەز) دیتم.
٦٦) ؟ من (تو) دیتی.
Zimannas 