Têkiliya dengên K, G û Q di dengnasiya kurdî de

Husein Muhammed

Ev her sê deng di kurdî û zimanên din de pirr nêzîkî hev in. Awayê derxistina wan ”seknî” ye, bi inglîzî ”stop”, bi gelek zimanên din ”klusîl” e. Mebest ji ”seknîtiyê” ew e ku di buhirka dengî de livîna hewayî pêşî tê rawestandin û paşî tavilê rê tê dan ku ew hewa bi carekê derkeve, bipeqe.

Cihê derxistina K, G û Q banziman e anku banê zimanî ye, cihê navîn yê zimanî ye, ne serziman anku pêşziman e û ne jî rehziman e anku paşiya zimanî ye. Cudahiya K û G ji Q ew e ku cihê ku banê zimanî di derxistina K û G de li banê devî dikeve piçekê ji cihê Q li pêştir e. Cudahiya K li gel G ew e ku di derxistina G de perdeyên dengî dilerizin, di derxistina K de na.

Di alfabeya kurdî-erebî de K wek ک, G wek گ û Q wek ق tên nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de wek [k], [g] û [q] in.

Mirov dikare li vê derê guhê xwe bide her yek ji van sê dengan:

–          K: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiceless_velar_plosive.ogg

–          G: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_velar_stop.ogg

–          Q: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiceless_uvular_plosive.ogg

K, G û Q her sê jî fonem in, dengên serbixwe û wateguhor in[1]: Heke mirov wan bi hev biguherîne, maneya peyvê dikare biguhere:

–          K/G: kul/gul, ka/ga, kerr/gerr…

–          K/Q: kul/qul, kîr/qîr, ket/qet…

–          G/Q: genc/qenc, gul/qul, gelî/qelî…

Herfa mit

Husein muhammed

Inglîzîzan dizanin ku di peyva ”know” (zanîn) de K tê nivîsîn lê nayê gotin. Farisîaxiv haydar in ku hevwateya ”xew” ya kurdî di farisî de bi nivîskî ”xvab / خواب” e lê wek ”xab / خاب” tê gotin.

Erebîziman agadar in ku li dawiya forma kesê sêyem yên pirhejmar di demên borî de A heye lê ew A nayê gotin: bo nimûne, mirov dinivîse ”qalûa / قالوا” (wan got) lê wek ”qalû قالو” dibêje. Dîsa di tirkî de jî herfa Ğ teqrîben nayê gotin: ”doğan” (baz, eylo) tê nivîsîn lê teqrîben wek ”doan” tê gotin.

Ev diyarde di zimannasiyê de wek ”herfa mit” yan ”herfa hiş / bêdeng” tê nasîn. Ew ne tenê di van çar zimanên li jor rêz kirî de lê di gelek zimanan de heye. Di fransî de, bo nimûne, li dawiya peyvê piraniya konsonantan mit in anku nayên gotin: petit [pêtî] (biçûk), quand [kan] (kengî), sous [sû] ([li] bin)…

Gelo diyardeyeke wisa di zimanê kurdî de jî heye?

Dengê Û-yê di kurdî de

Husein Muhammed

Wek U-ya dirêj

Dengê Û yek ji vokalên zimanê kurdî ye. Di piraniya devokên kurmancî û soranî de ew hevberî dengê [u] yê alfabeya dengnasî ya navneteweyî ye û dirêj e anku bi IPAyê wek [u:] tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-erebî de ew li nav û dawiya peyvê bi du ”waw”an (وو) tê nivîsîn. Di zimanê erebî û yê farisî de ew hevdenga ”waw”a (و) vokal e, wek di peyva ”qanûn / قانون” de. Di tirkî de ew bi herfa U tê nivîsîn lê Û-ya kurdî piçekê ji U ya tirkî dirêjtir e. Ne bi temamî be jî, Û di piraniya devokan de gelek nêzîkî dengê U-ya kurdî lê dirêjtir e.

Xusûsiyetên vî dengî wiha ne: ”girtî / bilind, paşkî, girovir”. Bilindî/girtîtî tê wê maneyê ku ziman nêzîkî banê devî ye, paşkîtî tê wateya wê ku ziman li paşiya devî ye û girovirî jî wê diyar dike ku ji herdu aliyên devî ve lêv li ser hev hatine şidandin lê li nîva devî lêv vekirî ne û li wê derê ber bi pêş ve hatine dehfdan.

Mirov dikare li vê derê guhê xwe bide wî dengî: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Close_back_rounded_vowel.ogg

Ev deng di piraniya devokên kurdî de, ne bi berfirehî be jî, li nava peyvê heye: ”bûk, cûn/cûtin, çûn, dûr, gûn, hesûn/sûn, kûp, Mûş, Nûh, pûç, sûr, şûr, tûr, zûr…”

Kengî ”u” dibe ”i”, kengî nabe?

Husein Muhammed

     

Di kurmancî de diyarde û fenomeneke gelek berbelav e ku dengê ”u” û yê ”i” dikarin bi hev biguherin. Bo nimûne:

–          bihar, buhar

–          cuda, cida

–          dinya, dunya

–          Mihemed, Muhemed

–          niha, nuha

–          ruh, rih

Gelo ti sinorek ji vê veguhastinê re heye? Gelo ”u” herdem dikare bibe ”i” û her carê ”i” dişê bibe ”u”? Heke herdem nikare, gelo kengî dikare û kengî nikare?

Em dikarin ji pirsa herî hêsan dest pê bikin: Gelo hergav ”i” dişê bibe ”u” anku hertim ”i” dikare bibe ”u”? Bersiva vê pirsê bêguman e: ”i” nikare herdem bibe ”u”. Di kurmancî de peyvên wek ”kirin, gotin, dil, min” û bi hezaran peyvên din hene ku mirov nikare li cihê i-ya wan u-yê bi kar bîne: *kurun, gotun, dul, mun…”

Bi gotineke din, ”i” bi giştî nabe ”u”.

Madem ku ”i” bi giştî nabe ”u”, gelo ”u” bi giştî dibe ”i”?

Dengên X

Husein Muhammed

Du dengên nêzîkî hev hene ku herdu jî bi alfabeya kurdî-latînî ya standard bi eynî herfê anku bi X tên nivîsîn. Di alfabeya kurdî-erebî û di zimanê erebî de jî dengek ji wan bi خ û yê din jî bi غ bi tê diyarkirin. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî (IPA) de dengê yekem wek bi kurdî-latînî jî bi [x] tê nivîsîn lê yê duyem bi herfa [ɣ] destnîşankirin.

Di transkrîpsiyona navên kesên ji Rojhilata Navîn û Bakurê Afrîkayê bi gelemperî dengê yekem bi “kh” û yê duyem jî “gh” tê nivîsîn. Di zimanê tirkî de hevberî ti ji herduyan bi temamî nînin. Dengê yekem bi piranî wek H tê nivîsîn (Halil ji Xelîl û hata ji erebî xeṭai). Dengê duyem li nava peyvê bi Ğ tê nivîsîn (mağdur ji erebî “meɣdûr” – destnîşankirina wî dengî li gor IPAyê) lê destpêkê bi G tê nivîsîn (gazi ji erebî ɣazî).

Mirov dikare ji van lînkan guhdariya wan dengan bike:

– خ  anku [X]: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiceless_velar_fricative.ogg

– غ anku [ɣ]: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_velar_fricative.ogg

Cudahiya wan ya serekî ew e ku [X] bêlerz e lê [ɣ] bilerz e anku di deranîna [ɣ] de perdeyên dengî dilerizin anku direcifin lê [X] wan nalerizîne.

Piraniya X-yên di kurdî de wek خ ya alfabeya erebî yan [X] ya IPAyê tên gotin: ”xav, xirab, xet, xatir, text, rex, çerx…” (koma 1). Lê di hin peyvan de mirov dikare dengê غ anku [ɣ] bibihîze: “xezal, xerîb, xurbet, axa, oxir / wexer, [ji] xêr/xeyrî, [ji] xeynî / xênî…” (koma 2).

Dengên koma 1 di alfabeya kurdî-latînî de herdem bi X tên nivîsîn. Lê hin caran dengên koma 2 bi herfa Ẍ anku X-ya du nuqte li ser tên diyarkirin. Wek dilsozî bo vê rêbazê, em ê jî di vê nivîsê de Ẍ bo diyarkirina dengê koma 2 binivîsin.

Berhevdana herdu alfabeyên kurdî

Husein Muhammed

Zimanê kurdî – heta zaravayê kurmancî bi xwe jî – niha bi kêmî bi du alfabeyan tê nivîsîn: 1) bi alfabeya latînî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî û 2) bi alfabeya erebî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî.

Ji bilî van, di dîrokê de zimanê kurdî bi alfabeya krîlî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî jî hatiye nivîsîn lê niha nivîsîna kurdî ya bi alfabeya krîlî hema-hema nemaye. Ji bilî van her sê alfabeyan, çend berhem bi alfabeya ermenî û hin nivîs bi çend alfabeyên din jî hatine nivîsîn lê ji bilî alfabeyên latînî, erebî û krîlî, van alfabeyên din ti roleka giring li ser ziman û wêjeya kurdî nebûye.

Di vê nivîsê de em ê alfabeya latînî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî bi ”alfabeya kurdî-latînî” û alfabeya erebî ya li gor zimanê kurdî eyarkirî jî bi ”alfabeya kurdî-erebî” bi nav bikin. Em ê alfabeya kurdî-latînî wek KL û alfabeya kurdî-erebî jî wek KE kurt bikin.

Dengên H di kurdî de

Piraniya kurdîzanan bi hêsanî dibînin ku H di peyvên ”her, heval, hêvî, hestî, Hacer, bihar, guh” de (koma 1) ji H di peyvên ” hal, herf, heram, hekîm, hefs, hez (kirin), (pê) hesîn, hîle, Hesen, Hisna, Ehmed, Mihemed, rehm, behs, ruh” (koma 2) cuda ye.[1]

Dengê H wek di koma 1 de bi alfabeya alfabeya kurdî-erebî bi herfa  ﻫ û dengê H wek di koma 2 de jî bi herfa ‍ح tê nivîsîn. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de (IPA) dengê koma 1 bi [h] û yê koma 2 jî bi [ħ] anku h û xetek raketî li serê wê tê diyarkirin. Di gelek tîpguhêzî û transkrîsyonan de dengê koma 1 wek “h” û yê koma du jî bi “ḥ” anku h bi nuqteyek li binî tê destnîşankirin.

Dengnasî: dirûvên dengan di zimanî de

Ji: Kovara Kanîzar, hejmar 2

——————–

George Yule

ji inglîzî: Dilyar Amûdî

wêne: wergêr Dilyar Amûdî

 

Uans appona taim uas tri berres; mamma berre, pappa berre, e beibi berre. Live inne

contri nire foresta. NAISE AUS. No mugheggia. Uanna dei pappa, mamma, e beibi go bice, orie e furghetta locche di dorra.

         Bai ene bai commese Goldilocchese. Sci garra natingha tu du batte meiche troble. Sci puscia olle fudde daon di maute; no live cromma. Den sci gos appesterrese enne slipse in olle beddse.

 

Bob Belviso, quoted in Espy (1975)

Di beşa pêş de^[1], Me, li ser asta mekanîzma dengjenînê ^[2]ya buhirka dengî ya mirovî, li awayê fîzîkî yê derxistina dengên axiftinê vekola. Ew tûjandin bi xêra rastiyên seyr yên taybetmendiyên zimanî pêkan bû. Gava ku me behsa buhurka dengî dikir, me hesab nedikir, gelo ew kesê ku em qala wî dikin, ka mirovekî ji rêjeyê ye ku wezna wî 90 kîlo ye û 180 santîm e, yan jî mirovekî hinekî hûriktir e ku 150 santîm e û wezna wî jî 45 kîlo ye. Tevî ku em dizanin ku  buhurka dengî ya van herdû şexsan dê ji hev cuda bin, anku ji aliyê hecim û teşeyî ve. Wek encam buhurka dengî ya herkesî cuda ye û eger em bi awayekî fîzîkî meseleyê binirxînin, her mirovek dengan bi awayekî cuda bi lêv dike. Ev jî tê wê wateyê ku milyon awayên fîzîkî yên cuda hene ji bo bilêvkirina peyveke besît wek me.^[3]

 

EYN (ع) DI KURDÎ DE

Husein Muhammed

Dengê ”eyn” bi alfabeya erebî û kurdî-erebî bi herfa ع tê diyarkirin. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de (IPA) nîşana wê ʕ ye.

Mebesta me ew konsonant e (ew herfa “bêdeng” e) ku li serê navê Elî yan Emer heye. Anku ne “e” ya wan navan lê dengê ku hê berî wê E-yê heye lê di alfabeya latînî û kurdî-latînî de nîne.

Eger mirov peyvên “ez, erzan, eziyet, Ehmed, Emîn” (koma 1) bide ber peyvên “esman, erd, egîd, Emer, Elî” (koma 2), mirov dibîne ku dengê destpêkê yê peyvên koma 1 û koma 2 ne wek hev in. Sebeb ew e ku li destpêka peyvên koma 2 dengê “eyn” heye.

DIYARKIRINA DENGÊN CUDA YÊN Ç, K, P, T

Husein Muhammed

Gelek caran gazin ji alfabeya kurdî-latînî ya standard tê kirin ku ew hemû dengên kurdî di xwe de nahewîne. Bo nimûne, tê gilîkirin ku em tenê K-yekê yan T-yekê dinivîsin tevî ku me du K û heta çar T-yên cuda hene. Alfabeya kurdî-erebî jî van dengan bi herfên ji hev cuda nanivîse.

Lê daxwazkerên zêdekirina herfan li alfabeyê ji bîr dikin ku zêdekirina herfan heke xwandinê piçekê hêsantir bike jî, bi hêsanî rastnivîsînê dijwartir dike û xeletiyên nivîsînê zêde dike. Bo nimûne, yek ji daxwazkerên dengbilind yên zêdekirina herfan yan diyarkirina dengên Ç, K, P, T yên cuda bi alîkariya apostrofan, nivîskar Ezîzê Cewo ye. Ew dixwaze em wan dengên bipif (bihilm, hewadar, ”req”) û yên bêpif (bêhilm, bêhewa, ”nerm”) ji hev cuda bikin[1]. Di nivîsên xwe de ew vê cudakirinê li ser navê rastnivîsîn û rastgotina peyvên kurdî diparêze. Lê heke mirov nivîsên wî bixwîne, mirov dibîne ku ew bi xwe bi berdewamî wan xelet dinivîse tevî ku mirov dikare wî wek bikarînerekî pispor û ne-sade yê zimanê kurdî bihesibîne jî.