Rehê “hatin”ê di klasîkan de

Husein Muhammed

Di Rêbera Rastnivîsînê ya Weqfa Mezopotamyayê de tê idiakirin ku rehê demên neborî (rehê dema niha, dema bêt û raweya subjunktîv) ”-hê-” ye û divê mirov wek ”ez di-hê-m, ew di-hê-n…” û ”ez bi-hê-n, ew bi-hê-n…” binivîse.

Wek ku me pêştir jî diyar kiriye, ev gotin ne rast e. Rehê orijînal ne -hê- ye.

Rehê orijînal -ê- ye, wek ”ez t-ê-m, ew t-ê-n”.

Pêştir me bi berhevdana li gel zar û zimanên din isbat kiriye ku rehê orijînal -ê- ye, ne -hê-.

Êdî ne wek rexne li Rêbera Rastnivîsînê lê wek hin belgeyên dîrokî li jêr jî em ê bi nimûneyên ji klasîkên kurdî (kurmancî û soranî) dîsa bipeyitînin û biselmînin ku rehê lêkera “hatin” -ê- ye û h tê de nîne.

Di lêgerîna me ya di nav klasîkan de tenê nimûneyeke wisa jî peyda nekir ku rehê lêkera hatin wek -hê- hatibe bikaranîn.

Herwiha em ê isbat ku di kurmancî de (lê ne di soranî de) pêşgira berdewamiyê (duratîv) li gel lêkera “hatin” di dema niha de t- ye (ez t-êm, tu t-ê, ew t-ê(t), em/hûn/ew t-ên). Anku ne pêşgira di- ya li gel piraniya lêkerên din e.

Ev lêkolîn bi alîkariya Lêgerîna berfireh ya malpera Asoya Helbesta Kurdî hatiye kirin.

Kerem bikin!

 

Elî Herîrî

• Dîsan ji nû eşqa berê[1]

Eql û huşim bûne esîr dinya ku geh geh tête bîr
Dem şubheta bedra munîr zulfa ji werdê bênxweş e

 

Melayê Cizîrî

• Ahê ji derdê dil[2]

Ma j`hesreta şîrînleban
Xew tête çehvan qet şeban
Firyad-i der ber kewkeban
Pirsê bike j’ bîdarê çerx

…

Min pir şevan hetta seher
Danîne rê sem` û beşer
Ew mahirû ma bête der
Ta bême newbetdarê çerx

…

D`ev kuhnexanê mislê deyr
çendîn kewakib têne seyr
Peykan bi davê şubhê teyr
Her jê dibarin narê çerx

 

• Dîsa ji nû bêhal e dil[3]

Mihra te pir ebter kirîn
Xalan ji ber biskan derîn
Zulfa muselsel `enberîn
çîn çîn ji çînê tête bac

 

• Ellah sehergaha ezel[4]

Mey ku di camê bite noş
Bêdeng û sewt her tête goş
Jê tête di herdem siroş
Lew ev şerab alûde da

 

• Bi yarê firqetê sohtim[5]

Li kelbê asitanê xwe
Nepirsî qet hebîb carek
Gelo nayêne bîrê em
Di vê nêçîr û ravê da

 

• Aşiq er carek[6]

Lami`a husn û cemalê dê ji `ilmî bête `eyn
`Işq-i da jê hilbitin kê dî heqîqet bêmecaz

 

• Min dî ji xilfet cam di kef

Min dî di newbê yarê tew sundus e ew bêm bêderew
Min bû di qewsê boyî ew şevan mi lew nayême xew

 

 

Ehmedê Xanî

• Ey Dila (Saqiyê Mehweş)[7]

Işqi bazî du terîq e, çi heqîqet çi mecaz
şem’ê can dê bi qejîtin,çi bi nar û çi bi nûr
şebê zulumatê bi îmkanê dibit subhî numa
Afîtabê Ehediyyet ji feleq tête zuhûr

 

Feqiyê Teyran

• Ey av û av[8]

Geh geh sipî şubhetê şîr
Qet mislê te na çin tu tîr
Renge ku te yar tête bîr
Meyla `Hebîb j` çûna te tê

 

• Ay dilê min, ay dilo[9]

Sîne ey hubê herişte
Bi agirê işqê birişte
Qet li min nayên nivişte
Ay dilê min ay dilo

 

Mela Huseynê Bateyî

• Mewlîda Kirmancî[10]

 

Tête heşrê ew digel xelqê berî
Ye`nî ba Pêxamberanî enwerî

…

Bête xwendin ger li yek sikke-diraf

Dê mubarek bin dera hin bêne zaf

 

Bête xwendin ger li avê û vexwit

Rehmî nazil cumleê ‘îlet dibit

 

• Ji çiriya paşî pê da[11]

Xwinavê girtî nesrînê
Cemed çêbû li sewlînê
Girya me tê ji bo asmînê
Zerî nayêne seyranê

 

Şêx Evdirehmanê Axtepî

• Aşiq û maşûq[12]

Bo te qafî kim kelamê, guh bide beyta fesîh
Zanim ez, nayête destê min aşiqê çendîn melîh

 

 

Hacî Qadirî Koyî (soranî)

• Dellên yar dêtewe[13]

Dellên yar dêtewe babî mehebbet, ya Xuda wa bê
Eger duşmin dellê: Nabê! Muxennî to billê: Nabê

 

Nalî Şarezûrî (soranî)

• Bê to[14]

Bînayîm kwêr e, hellnayê be rûy kes
Mujem yek yek dellêy bizmar e bê to
Le kin min ba wicûdî nas û ecnas
Kesî tê da niye em şare bê to

 

Pîremêrd (soranî)

• Awatexwazî[15]

Ew sîne safe şewq bidate aw
Aw bête lerze, şerim hellsê le naw

…

Înca be tikay nîga û be niyaz
Razî dill bête ser gurîşme û naz

 

_______________________________________

ÇAVKANÎ

[1] http://helbestakurdi.com/helbest/eli-heriri-disan-ji-nu-esqa-bere.html

[2] http://helbestakurdi.com/helbest/melaye-ciziri-ahe-ji-derde-dil-%28cerx%29.html

[3] http://helbestakurdi.com/helbest/melaye-ciziri-disa-ji-nu-behal-e-dil.html

[4] http://helbestakurdi.com/helbest/melaye-ciziri-ellah-sehergaha-ezel.html

[5] http://helbestakurdi.com/helbest/melaye-ciziri-bi-nare-firqete-sohtim.html

[6] http://helbestakurdi.com/helbest/melaye-ciziri-asiq-er-carek.html

[7] http://helbestakurdi.com/helbest/ehmede-xani-ey-dila-%28saqiye-mehwes%29.html

[8] http://helbestakurdi.com/helbest/feqiye-teyran-ey-av-u-av.html

[9] http://helbestakurdi.com/helbest/feqiye-teyran-ay-dile-min-ay-dilo.html

[10] http://helbestakurdi.com/helbest/melaye-bateyi-mewlida-kurmanci.html

[11] http://helbestakurdi.com/helbest/melaye-bateyi-ji-cirya-pasi-pe-da.html

[12] http://helbestakurdi.com/helbest/sex-evdirehmane-axtepi-asiq-u-masuq.html

[13] http://helbestakurdi.com/helbest/haci-qadire-koyi-dellen-yar-detewe.html

[14] http://helbestakurdi.com/helbest/nali-sarezuri-be-to.html

[15] http://helbestakurdi.com/helbest/piremerd-awatexwazi.html