Degemînasyon di dengnasiya kurdî de

Bo beşa pêştir: Asîmîlasyon û dîsîmîlasyon di dengnasiya kurdî de

Husein Muhammed

Niha jî kerem bikin li van awayên cuda yên peyvan binêrin:

• şembî, şemî (roja piştî îniyê û berî yekşemê)
• bend, ben
• çend, çen

Niha di kurmanciya nivîskî de mirov bi piranî navên rojên hefteyê bi awayê -şem- dibîne:

• şemî, yekşem, duşem, sêşem, çarşem, pêncşem

Lê di hinek devokan de navên rojên hefteyê bi awayê -şemb- tê dîtin:

• şembî, yekşemb, duşemb, sêşemb, çarşemb, pêncşemb (yan: şembî, yekşembî, duşembî, sêşembî, çarşembî, pêncşembî

Gava ku mirov li lehceyên din yên kurdî dinêre, mirov wisa texmîn dike ku B di kurmancî de li van peyvan zêde bûye ji ber ku di soranî û zazakî de B di van peyvan de peyda nabe:

• soranî: şemme, şeme
• zazakî: şeme

Lê eger em li zimanên din binêrin, em ê bibînin ku B bi rastî di peyvê de hebûye. Bo nimûne:

• farisî: شنبه (niha bi “şenbê”, bi gotin “şembê”, berê bi nivîsïn “şenbe”, bi gotin “şembe”)
• partî: şembet
• azerî: şənbə
• ermenî: շաբաթ (šabatʿ)
• siryanî: ܫܒܬܐ (šabbəṯāʼ)
• îbranî: שבת (šabát)
• akadî: šapattu
• erebî: السبت (es-sebt)

Ji ber ku di van hemû zimanan (û di gelek zimanên din de jî ku me li vê derê rêz nekirine de) di peyva ”şemî/şembî” de B heye, wisa diyar e ku “şemî” forma guheriye û B jê ketiye, ne ku B li peyva “şembî” zêde bûye.

Lê gelo çima B ji “şembî” û navên din yên rojan ketiye lê wek din di gelek peyvan de maye?

Bo bersivdana vê pirsê, kerem bikin dîsa li awayên cuda yên peyva “şemî” bi soranî binêrin:

• soranî: şemme, şeme

Wek ku tê dîtin, di soranî de d yek ji herdu awayên vê peyvê de du M hene. Sebebê peydabûna du M-yan di peyva “şemme” da asîmîlasyon e. Diyar e ku demekê di soranî de jî peyv bi awayê “şembe” bû lê paşî dengê M dengê B yê li dûv xwe bi asîmîlasyona dengî wek xwe lê kiriye anku kiriye M:

• şembe > şemme

Lê wek ku tê zanîn, di kurdî de adeten du konsonantên wek hev li pey hev li hev nakin loma yek ji wan dikeve. Bo nimûne:

• paş + şîv > paşşîv > paşîv

Navê vê diyardeya kitbûna dengên cot anku ketina yek ji du dengên wek hev yên li pey hev di zimannasiyê de degemînasyon (inglîzî: degemination) e.

Loma peyva soranî, ya ku carekê diyar e ku “*şembe” bû, bi asîmîlasyonê bûye “şemme” û dûv re jî bi gemînasyonê bûye “şeme”.

Peyva kurmancî “şemî” jî diyar e ku pêşî “şembî” bû, dûv re bi asîmîlasyonê bûbû “*şemmî” û paşî jî bi degemînasyonê bûye “şemî”.

Cudahiya dîroka dengnasî ya vê peyvê di kurmancî û soranî de ew e ku peyva kurmancî “şembî” neketiye ber asîmîlasyona dengnasî lê “şemî” pêşî ketiye ber asîmîlasyona dengnasî û paşî ketiye ber degemînasyonê jî wiha guheriye:

• şembî + asîmîlasyon > *şemmî + degemînasyon > şemî

Peyvên soranî “şemme, şeme” herdu jî ketine ber asîmîlasyona dengî û forma asîmîlenebûyî “*şembe” qet di soranî de nemaye. Dûv re di hin devokên soranî de peyva “şemme” ketiye ber degemînasyonê û bûye “şeme” lê li hin deran jî forma “şemme” hatiye parastin.

Di dîroka dengnasiya kurdî de asîmîlasyona dengnasî û dûv re jî degemînasyonê tesîr li ser gelek peyvan kiriye.

Bo nimûne:

• bend > *benn > ben
• *dizd[1] > *dizz > diz

Tesîra asîmîlasyon û degemînasyonê ne tenê di dîrokê de lê niha jî li ser gelek peyvên kurdî heye, bi taybetî gava ku ew di hevokan de di axiftina bilez de tên bikaranîn. Bo nimûne:

• çend > çenn > çen

Di soranî de peyva ”dest” ji ber asîmîlasyon û degemînasyonê bi piranî wek ”des” tê gotin û wiha peyda bûye:

• dest > dess > des

 

______________________________________________

[1] Bi zazakî ”dizd”, bi farisî ”dozd”.