Komên konsonantî di kurdî de

Husein Muhammed

Di kurdî de komeke cotkonsonantan heye anku du konsonant dikarin li peyv hev di heman kîteyê (hece, bi inglîzî syllable) de peyda bibin, bo nimûne (cotkonsonant hatine qelewkirin): kurd, reng, kerb, text, evd / ebd, blok, standin…”

Hin ji van komkonsonantan dikarin hem di peyvên xwemalî û hem jî di peyvên esil-biyanî de peyda bibin. Hin ji wan tenê di peyvên esil-biyanî de hene, bo nimûne koma BD wek di peyva ”ebd” ya erebî de yan jî KR di ”krîz” ya ji zimanekî ewropî wergirtî de.

Bi tabloya li jêr em ê hewl bidin hemû komên konsonantan yên di kurdî (kurmancî) de mimkin pêşkêş bikin. Paşî em ê ji her komekê ji wan çend nimûneyan bidin. Dû re em ê van koman li ser sê beşan parve bikin: 1) komên konsonantî yên ku di peyvên kurdî-îranî de peyda dibin, 2) komên ku di peyvên îranî de peyda nabin lê di peyvên ji erebî wergirtî de hene û 3) komên ku ne di peyvên esil-îranî de û ne jî di yên esil-erebî de peyda nabin lê yên ku di hin peyvên ji zimanên ewropî wergirtî de li kar in.

Piraniya mezin ya hemû komên konsonantî di kurdî û zimanên din de ji du konsonantan pêk tên. Lê di kurdî û hin zimanên din de jî çend komên 3-konsonantî jî hene ku em ê li jêr wan jî bidin nasîn.

HEMÛ COTKONSONANTÊN DI KURDÎ DE LI KAR

B

C

Ç

D

F

G

H

J

K

L

M

N

P

Q

R

S

Ş

T

V

W

X

Y

Z

B

bb

mb

rb

C

nc

rc

Ç

rç

D

bd

jd

md

nd

rd

vd

wd

yd

zd

F

rf

yf

G

ng

rg

H

J

K

çk

sk

şk

L

bl

gl

hl

kl

sl

yl

M

cm

rm

sm

şm

N

cn

hn

jn

rn

yn

P

mp

sp

Q

rq

sq

wq

zq

R

br

dr

gr

kr

yr

S

bs

fs

hs

ks

ns

ps

qs

rs

xs

ys

Ş

hş

qş

rş

şt

wş

xş

T

ft

ht

qt

st

wt

xt

V

W

gw

X

rx

Y

Z

fz

mz

rz

vz

 

HEMÛ COTKONSONANTÊN KURDÎ BI NIMÛNEYAN

Eger li herdu aliyên komê xetik (-) hatibin danîn, hingê ev kom dikare li destpêka kîteyan û li dawiya kîteyan jî hebe. Bo nimûne: -BR-: Brîtanya (li destpêka kîteyê) û hibr / hubr (li dawiya kîteyê)

Eger xetikek berî komê hatibe danîn (lê piştî wê nehatibe danîn), hingê ev kom tenê dikare li dawiya kîteyê peyda bibe. Bo nimûne: -FT: heft, şkeft.

Eger xetik li pey komê (lê ne li berî wê) hatibe bicihkirin, hingê ev kom dikare tenê li destpêka peyvê peyda bibe. Bo nimûne: KR-: krîz, krîstiyan.

• -BD: ebd (evd)
• -BL-: blok, blanket, blond (li destpêkê), hebl (li dawiyê)
• -BR-: Brîtanya (li destpêkê), hibr / hubr (li dawiyê)
• -BB: rebb (reb)
• -BS: hebs (hefs)
• -CM: hecm, recm (hecim, recim)
• -ÇK: kuçk (kuçik)
• DR-: drama
• -FS: hefs
• -FŞ: kifş, kefş
• -FT: heft, şkeft
• -FZ: hefz, refz (revz)
• GL-: glas, global
• GR-: gram, gramer
• GW-: gwîz, gwîzan (gûz, gûzan)
• -HL: tehl, dehl
• -HL: pehn, pêhn
• -HS: behs
• -HŞ: wehş
• -HT: teht
• -JD: rijd
• -JN: bejn, cejn
• -KL: klasîk, klarînet
• KR-: krêm, krîstal
• -KS-: eks (li dawiyê), ksîlofon, ksîlîtol (li destpêkê)
• -MB: duşemb (duşem)
• -MP: kamp / kemp
• -MZ: remz
• -MD: hemd
• -NC: pênc, kinc, qenc
• -ND: bilind, çend, rind
• -NG: deng, reng, ceng
• -NS: cins
• -NX: zinx
• -PS-: heps (= hefs – li dawiyê), psîkolojî (li destpêkê)
• -QS: reqs (rexs)
• -QŞ: neqş (nexş)
• -QT: weqt (wext)
• -RB: kerb, herb
• -RC: merc, gurc
• -RÇ: hirç, pirç, qurç
• -RD: kurd, merd, derd
• -RF: herf
• -RG: gurg, merg, cerg
• -RM: germ, nerm, çerm
• -RN: curn, gorn
• -RQ: irq, xerq
• -RS: birs (birçîtî), Mars
• -RŞ: ferş, merş, marş
• -RX: berx, çerx, merx
• -RZ: derz, erz
• -SK-: misk (li dawiyê), skelet (li destpêkê)
• -SL-: slavî, Slovakya (li destpêkê), esl, fesl (li dawiyê)
• -SM-: resm (li dawiyê), smartfon (li destpêkê)
• -SP-: hesp, çesp (li dawiyê), spî, spor (li destpêkê)
• -SQ: risq (rizq)
• -ST-: dest, test (li dawiyê), stêr, Stembol (li destpêkê)
• -ŞK-: meşk (li dawiyê), şkeft, şkestin (li destpêkê)
• -ŞM: dirûşm
• -ŞT: heşt, deşt, mişt
• -VD: evd
• -VZ: hevz (hefz)
• -WD: hewd
• -WQ: zewq
• -WS: dews
• -WŞ: rewş, hewş
• -WT: çewt, (bi soranî) hewt, eşkewt (heft, şkeft à FT)
• -WZ: hewz
• -XS: rexs (reqs)
• -XŞ: nexş
• -XT: bext, text, wext
• -YD: eyd
• -YF: heyf, keyf
• -YL: meyl
• -YN: deyn, beyn, eyn
• -YR: seyr, teyr
• -YS: heys (heysûbeys)
• -ZQ: rizq (risq)

Herwiha sê komên 3-konsonantî jî di kurdî de peyda dibin:

• STR-: stran, stratejî
• -YŞT: heyşt (tenê di hin devokan de, wek din ”heşt”)
• -KST: tekst

Cotkonsonant di peyvên esil-îranî de

Li vê derê em ê wan komên 2-konsonantî rêz bikin ku di peyvên kurmancî yên esil-îranî de peyda dibin. Hin lê ne hemû ji van konsonantan herwiha di peyvên kurmancî yên esil-erebî yan esil-ewropî de jî peyda dibin. Lê komên konsonantî yên ku di peyvên esil-îranî de peyda nabin lê di peyvên esil-erebî de yan esil-ewropî de peyda dibin, em ê li jêrtir di beşên wan de rêz bikin.

• -ÇK: kuçk (kuçik)
• -FT: heft, şkeft
• GW-: gwîz, gwîzan (gûz, gûzan)
• -HL: tehl, dehl
• -HL: pehn, pêhn
• -HT: teht
• -JD: rijd
• -JN: bejn, cejn
• -MB: duşemb (duşem)
• -NC: pênc, kinc, qenc
• -ND: bilind, çend, rind
• -NG: deng, reng, ceng
• -RC: merc, gurc
• -RÇ: hirç, pirç, qurç
• -RD: kurd, merd, derd
• -RF: berf
• -RG: gurg, merg, cerg
• -RM: germ, nerm, çerm
• -RN: curn, gorn
• -RS: birs (birçîtî)
• -RX: berx, çerx
• -RZ: derz, erz
• -SK-: bisk (li dawiyê)
• -SP-: hesp, çesp (li dawiyê), spî, spor (li destpêkê)
• -ST-: dest, bîst (li dawiyê), stêr, Stembol (li destpêkê)
• -ŞK-: hişk (li dawiyê), şkeft, şkestin (li destpêkê)
• -ŞM: dirûşm
• -ŞT: heşt, deşt, mişt
• -WT: çewt, (bi soranî) hewt, eşkewt (heft, şkeft à FT)
• -XT: bext, text

Cotkonsonant di peyvên esil-erebî de

Li vê derê em ê wan komên 2-konsonantî rêz bikin ku di peyvên kurmancî yên esil-erebî de peyda dibin. Komên wiha di peyvên kurdî yên esil-îranî de peyda nabin lê hin ji van komên konsonantan herwiha di peyvên kurdî yên esil-ewropî de jî peyda dibin. Lê komên konsonantî yên ku di peyvên esil-îranî û esil-erebî de peyda nabin lê di peyvên esil-ewropî de peyda dibin, em ê li jêrtir di beşa wan de rêz bikin.

Hin lê ne hemû komên konsonantî yên li jor di beşa ”Cotkonsonant di peyvên esil-îranî de” jî rêzkirî di peyvên esil-erebî de jî peyda dibin. Lê li vê derê me tenê wan komên konsonantî rêz kirine ku di peyvên esil-erebî de hene lê di peyvên esil-îranî de peyda nabin.

• -BD: ebd (evd)
• BB-: rebb (reb)
• -BR: hubr, hibr
• -BS: hebs (hefs)
• -CM: hecm, recm (hecim, recim)
• -FŞ: kifş, kefş
  -FZ: hefz, refz (revz)
• -HS: behs
• -KS: eks
• -MZ: remz
• -MD: hemd
• -NS: cins
• -NX: zinx
• -QS: reqs (rexs)
• -QŞ: neqş (nexş)
• -QT: weqt (wext)
• -RB: kerb, herb
• -RQ: irq, xerq
• -RŞ: ferş, merş, marş
• -SM: resm
• -SQ: risq (rizq)
• -VD: evd (di erebî de BD e lê di kurmancî de bûye VD)
• -VZ: hevz (hefz) (di erebî de FẒ فظ e lê di kurmancî de bûye VZ)
• -WD: hewd
• -WQ: zewq
• -WS: dews
• -WZ: hewz (di erebî de WḌ وض e lê di kurmancî de bûye WZ)
• -SX: rexs (reqs) (di erebî de QṢ قص e lê di kurmancî de bûye XS)
• -ŞX: nexş (di erebî de QŞ e lê di kurmancî de bûye XŞ)
• -YD: eyd
• -YF: heyf, keyf
• – YL: meyl
• -YR: seyr
• -YS: heys (heysûbeys)
• -ZQ: rizq (risq)

Cotkonsonant di peyvên esil-ewropî de

Li vê derê em ê wan komên 2-konsonantî rêz bikin ku di peyvên kurmancî yên esil-ewropî de peyda dibin. Komên wiha di peyvên kurdî yên esil-îranî yan esil-erebî de peyda nabin. Hin lê ne hemû komên konsonantî yên li jor di beşên ”Cotkonsonant di peyvên esil-îranî de” û Cotkonsonant di peyvên esil-erebî de” jî rêzkirî di peyvên esil-ewropî de jî peyda dibin. Lê li vê derê me tenê wan komên konsonantî rêz kirine ku di peyvên esil-ewropî de hene lê di peyvên esil-îranî û esil-erebî de peyda nabin.

• BL-: blok, blanket, blond
• -BR: Brîtanya (li destpêkê)
• DR-: drama
• GL-: glas, global
• GR-: gram, gramer
• KL-: klasîk, klarînet
• KR-: krêm, krîstal
• KS-: ksîlofon, ksîlîtol
• -MP: kamp / kemp
• PS-: psîkolojî (li destpêkê)
• SK-: skelet (li destpêkê)
• SL-: slavî, Slovakya