Dengê K – peydabûn û guherîna wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de K / k nîşana dengê “paşdevî-seknî-bêlerz” e. Mebest ji ”seknî” ew e ku di derxistina wê de lêv pêşî bi temamî girtî ne û paşî tên vekirin. Mebest ji ”paşdevî” ew e ku cihê derxistina vî dengî paşiya devî ye anku ziman bi wê derê dikeve. Merem ji ”bêlerz” jî ew e ku di dema peydabûna vî dengî de perdeyên dengî nalerizin.

Ev deng di alfabeya kurdî-latînî de – û di piraniya zimanên bi alfabeya latînî dinivîsin de – bi awayê K (gir) û k (hûr) tê nivîsîn. Lê di gelek zimanên ewropî de C û Q jî vî dengî didin.[1] Di alfabeya kurdî-erebî de û di farisî jî de ev deng bi herfa ک lê di erebî de bi ك tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-krîlî de ev deng bi К (gir) û к (hûr) dihat diyarkirin. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî ew wek [k] tê nîşankirin.

Mirov li vê derê dikare guh bide vî dengî:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiceless_velar_plosive.ogg

 

Peydabûna K di peyvan de

Di kurdî de herfa K dikare niha li destpêk, nav û dawiya peyvê peyda bibe

• destpêk: kar, kes, kêm, kil, kul, kom, kurd, kûr…
• nav: dikan, rekeh, şekir…
• dawî: mak, çek, rik…

Li gor lêkolînên me[2], rêjeya herfa K di nivîsên kurmancî de 3,8  %. Tenê herfên E, I, N, A, Ê, R, D, B, Î ji herfa K zêdetir di nivîsên kurmancî de peyda dibin.

 

Du fonem: K-ya bipif û K-ya bêpif

Herfa K di kurmancî û zazakî de nîşana du fonemên anku du dengên serbixwe ye. Yek ji wan K-ya bipif e (req e, bihilm e, hilmdar e, bi inglîzî ”aspirated”.) Ew bo nimûne di van peyvan de heye:

• kar, ker (heywan), kêr (amûra birînê), kûr (wek ”ava kûr”)…

Mebest ji ”bipif” ev e: heke dengek bipif be, hingê pifek yan hilmek yan bayekî xurt ji devî dertê. Mirov dikare bi wê pifê yan wî bayî bihese heke perrekê / kaxezekê nêzîkî devê xwe bigire yan jî devê xwe nêzîkî mûmekê bike û peyva ”kurd” bibêje. Hingê ew perr dê biheje ji ber ku K di peyva ”kurd” de bipif e. Lê heke mirov bi heman awayî peyva ”kirin” bibêje, ew perr dê neheje ji ber ku K di peyva ”kirin” de bêpif e.

Awayekî din yê realîzebûna dengê P bêpif e (nerm e, bêhilm e, bi inglîzî ”unaspirated”). Ew awayê P bo nimûne di van peyvan de heye:

• ka (giyayê hişk), kevir, kirin, kî, kurr…

Di kurmancî û zazakî de pifdarî herfa K dike du fonem anku du dengên serbixwe. Sebebê vê ew e ku eger mirov P-ya bipif wek P-ya bêpif bibêje, maneya peyvê dikare biguhere:

K-ya bipif (req)		K-ya bêpif (nerm)
peyv	wateya wê	peyv	wateya wê
ka	li kû ye?	ka	giyayê hişkkirî

 

Di zazakî û ermenî de jî li destpêkê K carinan bipif û carinan jî bêpif e. Di soranî, farisî, erebî tirkî û inglîzî de K herdem li destpêkê bipif e.

Ji ber ku piraniya peyvên wergirtî yên bi K niha ji inglîzî, farisî, erebî, tirkî û soranî dikevin kurmancî, K-ya wan jî wek di van zimanan de di kurmancî de jî bi şiklê xwe yê bipif/req dimîne:

• kompûter (ji inglîzî), koçer (ji tirkî), kar (yekser an bi rêya soranî ji farisî), kamil (ji erebî)…

Lê di hin peyvên ji mêj ve ji tirkî hatî de K bêpif bûye:

• kon / kûn (çadir, xîvet)

 

Peydabûn û guherîna dîrokî ya K

Dengê K di hemû lehceyên kurdî de peyda dibe. Ew herwiha di hemû zimanên cîranî kurdî (aramî, azerî, erebî, ermenî, farisî, tirkî) de jî heye. Dengê K herwia di piraniya – eger ne hemû zimanên hindû de jî li kar e. Ew herwiha di maka zimanê kurdî û zimanên din yên hindûewropî de jî anku di proto-hindûewropî de jî hebû.

K-ya proto-hindûewropî bi piranî di kurdî de wek xwe hatiye parastin. Bo nimûne:

kurmancî	ji proto-hindûewropî		bide ber…
kî	*kʷis		latînî: qui (bixwîne: kî)
keftin, ketin	*kopto-		yûnanî: kopto
kurt	*(s)ker-	almanî: kurz

Lê K-ya proto-hindûewropî bi piranî di kurdî û zimanên din ên îranî de bûye dengekî din (adeten S yan Ç)

kurmancî	ji proto-hindûewropî	bide ber…
ser	*ḱer-	yûnanî: karê
çi	*kʷis	latînî: quis

 

Anku ”çi” û ”kî” di proto-hindûewropî de herdu jî *kʷis bûn lê di kurdî de ”kî” bi K maye û di ”çi” de jî K bi Ç guheriye.

Piraniya peyvên bi K yên di zimanên îranî de, rehê wan nagihe proto-hindûewropî. Anku ev peyv piştî parvebûna zimanê proto-hindûewropî di zimanên îranî de peyda bûne. Hin ji van peyvan ji erebî yan tirkî ne:

• ji erebî: kal (pîr), kerb, kil, kîs…
• ji tirkî: koç, koçer, kon / kûn…

 

Hin caran jî K ya peyvên kurdî ji X ya îraniya kevn peyda bûye. Bo nimûne:

kurmancî	zazakî	farisî	pehlewî	avestayî	sanskrîtî	ermenî
kanî	henî	xanî	xanîg	xan-	xan-	–
ker	her	xer	xer	xere-	xere-
ken		xende	xendek			xind

 

Di soranî de jî wek kurmancî ev peyv bi K ne. Lê wek ku tê dîtin, di zazakî de ew bi H ne.

Di hin devokên soranî û zazakî de (lê ne di kurmancî de) K li berî Ê û WÊ dibe Ç yan TS:

• soranî: ”le kwê” (li kû) bi hin devokan wek ”le çwê” tê gotin.

Tarîxiyen ev heman diyarde sebeba wê ye ku hevbera ”que” (bixwîne ”ki”) ya fransî di kurdî de ”çi” ye yan beramberî ”cuanto” (bixwîne: kwanto) ya spanî di kurdî de ”çend” heye anku yên van zimanna bi dengê K ne lê yên kurdî bi Ç ne.

Li aliyekî din, kurdî hin caran Q ya erebî kiriye K:

• erebî ”x-l-q-” (afirandin, xuliqandin) > kurdî ”xelk” (li gor hin devokan ”xelq”)

Lê hin caran jî erebî K-ya peyva îranî kiriye Q û ew peyv bi Q ji erebî li kurdî (û farisî) vegerîne:

• pehlewî ”pistek” > erebî ”festeq” > kurdî ”fisteq” (lê farisî ”piste / pistê” ya ne-erebîkirî)
• pehlewî ”zendîk” > erebî ”zendîq” > kurdî ”zendîq”

Di peyvên ji tirkî wergirtî de hin caran kurdî K-ya tirkiya kevn / navîn parastiye lê di tirkiya niha de ew deng bûye G:

• tirkiya kevn / navîn ”köç” > kurdî ”koç” (lê tirkiya niha ”göç”)

K û konsonantên din yên kurdî

CIH > AWA	du-lêvî	lêvî-didanî	pidûyî	paş-pidûyî	ban-devî	paşdevî	ser-gewrî	zima-nokî	qirrikî
BÊVILÎ	m		n
SEKNÎ – bêlerz –         bilerz	p b		t d			k g		q	ʔ
XIŞOKÊN VIZOK – bêlerz –         bilerz			s z	ş j		x
XIŞOKÊN NEVIZOK – bêlerz –         bilerz		f v		ç c			ḧ		h
JENOK			r
TENGAV	w		l		y

© Husein Muhammed 2014 – 2015

 

[1] Li destpêka nivîsîna kurdî bi alfabeya latînî di kovara Hawarê de K bo diyarkirina dengê Q û Q jî bo diyarkirina dengê K dihat nivîsîn. Bo nimûne, navê welatê me wek Qurdistan dihat nivîsîn û peyva bi maneya ”baş, çê, çak” jî wek ”kenc” dihat nivîsîn ku niha wek ”qenc” tê nivîsîn.

[2] Husein Muhammed: Rêjeya herfan di nivîsên kurmancî de: https://zimannas.wordpress.com/2015/07/04/rejeya-herfan-di-nivisen-kurmanci-de/