Dengê R – varyant û guherînên wî

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de R / r dengekî ”pidûyî-jenok” e. Mebest ji pidûyîtiya wî ew e ku ziman bi pidûyan dikeve gava ku mirov wî dengî dertîne. Merem ji jenokiyê jî ew e ku ziman dijene.

Di kurdî û gelek zimanên din de jî ev herf xwedî du awayên cuda yên gotinê ye. Di kurdî de li destpêka peyvê ew bi jenîna zimanî li hevberî pidûyên jorîn derdikeve: ziman çendîn caran li pey hev bi pidûyan dikeve:

• rast, rev, rê, rind, ron, ruh, rû…

Di alfabeya dengnasî ya navenetweyî (IPA) de ev varyanta R bi nîşana [r] tê diyarkirin. Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_trill.ogg

Di nivîsên kurdî de gelek caran navê ”R-ya şidandî”, ”R-ya req” yan jî ”R-ya qelew” li vê varyanta R-yê tê kirin. Em jî dê di vê nivîsê de bo hêsankirina fehmkirina mebestê jê re bibêjin ”R-ya req”.

Lê li nav û dawiya peyvan di kurdî de di peydakirina R de ziman bi piranî ne çendîn caran lê tenê carekê bi pidûyan dikeve:

• agir, baran, mêr, zîrek…

Di alfabeya dengnasî ya navenetweyî (IPA) de ev dengê bi nîşana [ɾ] tê diyarkirin. Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Alveolar_tap.ogg

Di nivîsên kurdî de gelek caran navê ”R-ya sist”, ”R-ya nerm” yan jî ”R-ya zirav” li vê varyanta R-yê tê kirin. Em jî dê di vê nivîsê de navê ”R-ya nerm” bi kar bînin.

Di hin nivîsên li ser dengnasiya kurdî de R-ya nerm wek R/r û R-ya req jî wek Ř / ř ji hev tên cudakirin.

• agir, baran, mêr, zîrek…
• řast, řev, řê, řind, řon, řuh, řû…

Lê hin caran R-ya req li nav yan dawiya peyvê jî peyda dibe:

• bajar, pir (gelek), birîn (jê kirin, qetandin, piçandin, kêr kirin), biryar

Di nivîsîna normal ya kurdiya bi alfabeya latînî herdu jî bi R / r tê nivîsîn. Lê eger R-ya req li nav yan dawiya peyvê be, di hin nivîsînan de ew bi du R-yan anku ”rr” tê diyarkirin:

• bajarr, pirr, birrîn, birryar

Bi taybetî jî eger pêdivî be ku du peyvên hevnivîs lê ne hevdeng û hevwate ji hev bên cudakirin:

• birîn (birîndarî) vs. ”birrîn” (jê kirin)
• ”pir” (rêya di ser avê re) vs. ”pirr” (gelek, zehf)
• ”ker” (1. heywanek 2. parçe) vs. “kerr” (guhgiran, nebihîz)

Di alfabeya kurdî-erebî de R-ya nerm bi ر û R-ya req jî wek ڕ tê nivîsîn anku bi xetikekê li bin R-ya nerm tê danîn. Lê di pratîkê de gelek caran herdu bi R-ya bêxetik tên nivîsîn, xaseten li destpêka peyvê ku li gor rastnivîsînê diviya ku herdem bi R-ya bixetik hatibûya nivîsîn.[1] Di alfabeya kurdî-krîlî de wek zimanên din jî yên krîlînivîs ev herf wek ”Р” (gir) û ”р” (hûr) dihatin nivîsîn ku ji R / r zêdetir dişibin P / p yên latînî ku dengekî cuda ye. Di kurdî-krîlî de carinan bo diyarkirina R-ya req apostrofek (’) li pey herfê dihat nivîsîn anku P / p dibû P’ / p’.

 

Peydabûna R di peyvan de

R dikare di kurdî de li destpêk, nav û dawiya peyvê peyda bibe:

• destpêk: rabûn, rez, roj…
• nav: armanc, beran, ereb…
• dawî: bihar, dûr, par…

Lêkolînên me yên berî niha diyar dikin ku rêjeya herfa R di nivîsên kurmancî de 5,2 % e.[2] Ev tê wê maneyê ku R şeşem herfa herî mişe ya nivîsên kurmancî ye: tenê “e, i, n, a, ê” ji wê zêdetir peyda dibin. Di nav konsonantan de tenê N ji R pirtir heye.

Wek ku li jor hatiye diyarkirin, li destpêka peyvên kurdî R herdem req e. Li nav û dawiyê, ji bilî hin awarteyan / istisnayan, R nerm e.

 

Peydabûna R ji L

Gelek ji peyvên xwemalî (hindûewropî yan îranî), yên ku niha R tê de heye, tarîxiyen R-ya wan ji L-yê peyda bûye. Di proto-hindûewropî de anku di maka zimanên hindûewropî de L hebû lê di zimanên îranî yên kevn de L jî bû R. Loma bo nimûne ”rûvî / rovî” di zimanên îranî de bi R ye lê hevrehên wî di zimanên din yên hindûewropî de bi L hene:

• nimûne ji zimanên îranî
  • kurmancî: rûvî, rovî
  • soranî: rêwî
  • farisî: rûbah
  • pehlewî: rûbas
  • avestayî: urupis, raopi-
• nimûne ji zimanên ne-îranî
  • sanskrîtî: lopaka-
  • yûnaniya kevn: alopêx
  • ermenî: alovês
  • latînî: vulpes[3]

Ji ber heman sebebî peyvên ”roj, ron, ronahî” di zimanên îranî de bi R ne lê hevrehên wan yên di zimanên din yên hindûewropî de bi L hene:

• nimûne ji zimanên îranî
  • kurmancî: ro(j), ron / ruhn, ronahî
  • soranî: roj, ronak
  • farisî: rûz, rowşen
  • avestayî: reoçent-, reoçeh-
• nimûne ji zimanên ne-îranî
  • rûsî: lûç (tîroj)
  • ermenî: luys / loys (ronahî)
  • swêdî: ljus (bixwîne: lyus: ronahî)
  • latînî: lux, luceo (ronahî), luna (heyv)
  • yûnaniya kevn: leukos (geş)
  • inglîziya kevn: leoht à inglîziya navîn: liht à inglîziya nû: light (bixwîne: layt: ronahî)[4]

 

Sebebê guherîna L/R ji ber nêzîkiya dengê wan e. Ew herdu dengên pidûyî ne anku di derxistina wan de ziman bi pidûyan dikeve.

R û lêzima wê L

CIH à AWA:	du-lêvî	lêvî-didanî	pidûyî	paş-pidûyî	ban-devî	paşdevî	ser-gewrî	zima-nokî	qirrikî
BÊVILÎ	m		n
SEKNÎ – bêlerz – bilerz	p b		t d			k g		q	ʔ (eyn)
XIŞOKÊN VIZOK – bêlerz – bilerz			s z	ş j		x
XIŞOKÊN NEVIZOK – bêlerz – bilerz		f v		ç c					h
JENOK			r
TENGAV	w		l		y

Tabloya konsonantên kurdî © Husein Muhammed 2014 – 2015

 

Paşî L dîsa li zemanê zimanên îraniya navîn li van zimanan vegeriye û niha di kurdî, farisî û zimanên din yên îranî de peyda dibe. Lê hin peyvên ku di îraniya kevn de L-ya wan bûbû R, êdî li L venegeriye.

Niha jî L li destpêka peyvê di kurdî de kêm peyda dibe. Hin peyvên ku niha bi L ne, L-ya wan ji dengekî din çêbûye yan jî ew peyv bi eslê xwe biyanî ne. Bo nimûne, L-ya daçeka (prepozisyona) kurmancî “li” û hevwateya wê ya soranî “le” ji dengê N peyda bûye:

• kurmancî: li
• soranî: le
• hewramî: ne
• hexamenişî (farisiya kevn): ena
• yûnaniya kevn: ên
• latînî: in
• inglîzî: in
• albanî: ën
• weylsî: yn

Bi heman awayî N di peyvên “nimêj, nivîn” de di hin devokan de bûye ”limêj, livîn”.

Lê niha jî hê carinan L di kurdî de dibe R. Bi taybetî ev diyarde di soraniya Hewlêrê de heye. Bo nimûne “mal” (xanî, avahî) di soraniya giştî de “mał” e lê di hewlêrî de wek “mar” tê gotin.

Li aliyekî din, hin caran R bi xwe dibe L. Di peyva “şelwar” de di eslê peyvê de li dawiyê R heye: bide ber farisî “şelvar” û pehlewî “şelwar” ji “şel” (ling) + “-wer” (niximandin, pê dadan, pêçandin, lê kirin, lê werkirin). Lê di hin devokên kurdî û di hin zimanên din jî yên îranî de wek “şelwal” tê dîtin anku herfa dawiyê bûye L.

Wek din jî guherîna L/R bi hev li gor devokan heye. Bo nimûne, peyva “per(r)” (kaxez, wereqe) di hin devokan “pel” e ku “rûpel” jê hatiye c_êkirin. Lê beramberî wê, peyva di peyva pêkhatî “malper(r)” (ku wergera yekser ya “homepage” ya inglîzî ye) forma “per(r)” hatiye bijartin.

Peyva soranî “rîxolle” (rîvî, rîvîk, hinav) di kurdiya başûrî de “lêxerû” û di hewramî de jî “rêllexwa” ye.[5]

 

Nermbûna R li nava peyvê

R li destpêka peyvê herdem req e û li nav û dawiya peyvên xwerû bi piranî nerm e. Lê di peyvên pêkhatî (hevedudanî, compound) de peyva duyem jî bi amî reqiya R-ya xwe ya destpêkê diparêze. Bo bi hêsanî dîtina reqiya dengê R, em ê li vê derê R-ya req wek ”ř” diyar bikin:

• biřojî, bêřojî, neřastî, neřazî

Ev qeydeke giştî ye anku R di peyvên pêkhatî de bi awayekî gelemperî û amî her req dimîne.

Lê rewş ne herdem wisa ye. Di hin peyvên pêkhatî yên cihgirtî de R nerm bûye:

• îro (ji “î+řo[j]), nîvro (ji “nîv+řo[j])

Tiştekî balkêş e ku di soranî de ev nerm bûn peyda nebûye anku ev peyv her bi R-ya req mane:

• “îmřo” (îro), nîweřo / nîmeřo (nîvro)

 

Ketin ji dawî û nava peyvê

Li nav û dawiya peyvê ne ku R tenê nerm e lê carinan ew dikare bi temamî jî bikeve. Ev diyarde bi taybetî di hin peyvên pirr li kar de peyda dibe:

• îca (ji ”îcar”)
• vêca (ji ”vê carê”)
• ”heke” (ji ”heker, heger, eger”)
• cana (ji ”carinan”)
• ”du ca” (ji ”du caran”)

 

____________________________________________

TÊBÎNÎ

[1] Bo nimûne, binêre versiyona soranî ya malpera Rudaw.net ku hem navê wê dezgehê bi xwe û hem jî peyvên wek ”Rûdawî to” (Rûdawa te), ”rêklam bike” (reklam bike) û ”rastewxo” (zindî, yekser, dîrekt) tenê çend nimûneyên rûpela destpêkê ne ku di hemûyan de R-ya bêxetik li cihê R-ya bixetik hatiye nivîsîn.

[2] Husein Muhammed: ”Rêjeya herfan di nivîsên kurmancî de”: http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33

[3] Binêrin: https://en.wiktionary.org/wiki/vulpes#Etymology

[4] Bo zêdetir nimûneyan binêrin: https://en.wiktionary.org/wiki/Appendix:Proto-Indo-European/lewk-

[5] Bo vê nimûneyê ez deyndarê kekê me Mirtiza Nasirzade me.