Dengê H – peydabûn û guherîna wî

Vekin û bixwînin

Husein Muhammed

Di dengnasiya kurdî de H / h nîşana dengê ”qirrikî-xişok-nevizok-bêlerz” e. Mebest ji ”qirrikî” ew e ku cihê peydabûna vî dengî di devî de li ber qirrikê yan hefikê, gewriyê ye. Xişînek di dema derketina wê de tê bihîstin loma jê re ”xişok” tê gotin. H dengekî ”bêlerz” e anku di dema derketina wê de perdeyên dengî di gewriyê de nalerizin. Di hin zimanan de forma wê ya bilerz jî heye.

Mebesta me li vê derê tenê herfa H ya wek di peyvên “heval, hêja, hûn” de ye (bi alfabeya erebî هـ), ne H-ya wek di navên “Hesen, Hisên” yan di peyvên “heft, helal, heram” de (bi alfabeya erebî ح) Em di nivîseke din de behsa van herdu dengên cuda yên bi heman herfa H dikin.[1]

Bi alfabeya kurdî-erebî û bi zimanên din jî yên erebînivîs ev deng bi herfa هـ tê nivîsîn. Di alfabeya kurdî-krîlî de ew bi herfa Һ (gir) û һ (hûr) dihat diyarkirin. Di alfabeya dengnasî ya navneteweyî de jî nîşana vî dengî herfa [h] ye.

Vekin û bixwînin

Mirov dikare li vê derê guh bide vî dengî:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voicelesşglottal_fricative.ogg

Peydabûna H di peyvan de

Di kurdî de herfa H dikare niha li destpêk, nav û dawiya peyvê peyda bibe

• destpêk: har, heval, hêlîn, hinar, hogir, huner, hûn…
• nav: bihar, cahil, Dihok, guhar…
• dawî: deh, reh, rekeh, meh…

Li gor lêkolînên me[2], rêjeya herfa H di nivîsên kurmancî de 2,3 % e. Teqrîben nîv ji herfên din ji wê zêdetir û nîv jî jê kêmtir peyda dibin. Ev lêkolîn herdu dengên H (H-ya wek “heval” û H-ya wek “Hesen”) ji hev cuda nake. Lê ji ber ku H-ya wek Hesen pir kêm peyda dibe (xaseten di devokên kurmanciya rojhilatî de), cudakirin jî dê rêjeya H-ya wek “heval” ji 2,0 % kêmtir neke.

Berevajî kurmancî, di soranî de dengê H li dawiya peyvê peyda nabe:

• kurmancî “deh,ceh, meh, şah” lê soranî “de, co, mang, şa”

Peydabûna dîrokî ya H

Dengê H di hemû lehceyên kurdî de peyda dibe. Ew herwiha di hemû zimanên cîranî kurdî (aramî, azerî, erebî, ermenî, farisî, tirkî) de jî heye. Dengê H herwiha di piraniya – eger ne hemû zimanên ewropî de jî li kar e lê di gelek zimanên romî (bo nimûne fransî, spanî û portugalî de) bi piranî mit anku bêdeng e (tê nivîsîn lê nayê gotin). Ew herwiha di zimanên îranî yên kevn (avestayî û hexamenişî) û yên navîn (pehlewî, partî) de jî hebû. Heman deng dîsa di maka zimanê kurdî û zimanên din yên hindûewropî de jî anku di proto-hindûewropî de jî hebû.

Lê dengê H yê niha di kurdî de bi piranî ji hin serekaniyên ji H-ya proto-hindûewropî cuda ye. Çend sebebên giring ji vê re heye ku em ê li jêr rêz bikin.

H-ya proto-hindûewropî ji piraniya zimanên paşhatiyên wê ket. Bo nimûne:

proto-hindûewropî	*h₂stḗr	*h₁es-	*éǵh₂
avestayî	ster	esti-	ez-
yûnaniya kevn	ἀστήρ (astêr)	ἐστί	ἐγώ (êgó)
sanskrîtî	tare	esti	ehem
inglîziya kevn	steorra	is	ih, ic
latînî	stella	est	ego
pehlewî	star	est	ez
farisî	sitare	est	–[3]
kurmancî	stêr[4]	e[5]	ez

Anku H-ya proto-hindûewropî winda bûye lê dîsa jî, wek ku me li jor got, H di zimanên îranî û piraniya zimanên din jî yên hindûewropî de li kar e. Sebebê vê ew e ku H dîsa peyda bûye, vê carê ji hin dengên din.

Dengê H di îraniya kevn de ji encama guherîna dengê S yê proto-hindûewropî yê berî vokalan bi H di van zimanan de bûye. Bo nimûne, di navê hejmara ”7” de di zimanên îranî de dengê H heye:

• kurmancî, farisî, pehlewî, parsî, tacikî: heft
• avestayî: hepte-
• soranî û zazakî: hewt

Lê gava ku em li navê heman hejmarê bi zimanên hindûewropî yên ne-îranî binêrin, em ê bibînin ku ew ne bi H lê bi S ye:

• sanskrîtî: septen
• latînî: septem
• fransî: sept
• inglîzî: seven
• polonî: siedem
• rûsî: semi

Ji bilî zimanên îranî, herwiha S-ya proto-hindûewropî ji zimanên yûnanî û ermenî jî ketiye yan bi H guheriye. Navê heman peyva ”7” bi wan zimanan jî:

• yûnanî: hêpta
• ermeniya kevn: êawt’n, ermeniya nû: yot’

Bi heman awayî, di kurdî û zimanên din yên îranî de di gelek peyvên din de jî H li cihê S ya peyvên zimanên din yên proto-hindûewropî ye. Bo nimûne, van peyvên kurdî û inglîzî bidin ber hev:[6]

• kurdî ”heman, hem, hev”, inglîzî ”same”
• kurdî ”havîn”, inglîzî ”summer”

Lê di zimanên îranî de jî S ya proto-hindûewropî nebûye H eger S berî kononantan be:
– stêr

Herçi S-ya kurdî (yan îranî) ya berî vokalan e, ew îcar ji ḱ-ya proto-hindûewropî ye:[7]

• ser ji proto-hindûewropî *ḱér
• spî ji proto-hindûewropî *ḱweyt-
• sed ji proto-hindûewroî *ḱm̥tóm

Çavkaniyeke din ya dengê H ya kurdî dengê D yê navbera vokalan e. Ew deng di farisî de wek D hatiye parastin lê di kurdî de yan bi yekcarî ketiye yan jî bûye H yan Y:

• farisî: badam (à tirkî badem)
• kurmancî: bahîv, behîv, be’îv
• zazakî: vam
• kurmancî ”guhan” ji îraniya kevn ”gew-dane” (cihê berhemên mangayan)
• farisî ”zaden”, kurmancî ”zan, zayîn”[8]

Lê H-ya destpêkê di peyvên kurdî (xaseten kurmancî) de bi piranî bi mebesta rêgirtina li ber vokalan li destpêka peyvan peyda bûye. Ew bi piranî di zimanên din yên îranî de û heta di zaravayên din yên kurdî de jî (xaseten di zazakî de) nîne lê li kurmancî (û gelek caran li soranî jî) zêde bûye:[9]

• avestayî, pehlewî, farisî, soranî ”esp-” yan ”esb” (bê H) lê kurmancî ”hesp” (bi H)
• avestayî ”mer-a”, zazakî ”amar”, pehlewî ”şumar”, farisî ”şomar”, soranî ”jimare” (hemû bê H) lê kurmancî ”hejmar, hijmar” (bi H)
• sanskrîtî ”ustre-”, hexamenişî ”uşsre-”, farisî ”şotor” (bê H) lê kurmancî ”hêştir” û soranî ”hoştir” (bi H)
• latînî ”aes”, sanskrîtî ”eyes”, avestayî ”eyeh-”, pehlewî ”asîn”, farisî ”ahen”, soranî û kurmanciya rojhilatî ”asin” (hemû bê H li destpêkê) lê kurmanciya navendî ”hesin” (bi H li destpêkê)
• hîtîtî ”ishahru”, ermenî ”artosr”, latviyayî ”asara”, lîtwanî ”ašar”, sanskrîtî ”eşru”, avestayî ”esir-”, pehlewî ”esr”, farisî ”ers” (hemû bê H li destpêkê) lê kurmancî ”hêsir, hêstir, hêsr” (bi H li destpêkê) anku ”rondik, ava ji çavan tê gava ku mirov digirî”.
• hin devokên kurmancî ”histo, histrî, histêrk…”, bi kurmanciya giştî ”sto, strî, stêr” ku di ziman û zaravayên din jî yên îranî de H tê de nîne.

Herwih H bi berfirehî cihê X ya farisî û hin zimanên din yên îranî digire:

• kurmancî ”hişk, hirç, tehl, suhr/sor”, farisî ”xoşk, xers, telx, sorx”

Lê tevî ku kurmancî H li destpêka gelek peyvan zêde kiriye, wê S ya ji ḱ-ya proto-hindûewropî, ku di zimanên îranî de bûbû S, êdî neguherandiye û wek S hiştiye. Berevajî kurdî, farisî S-ya îranî ya ji ḱ-ya proto-hindûewropî jî, li pey vokalan kiriye H:

• kurmancî ”masî”, farisî ”mahî”
• kurmancî ”asin, hesin”, farisî ”ahen”

Carinan kurmancî jî di vî warî de wek farisî kiriye:

• kurmancî û farisî ”deh” lê zazakî ”des”
• kurmancî ”bihar” û farisî ”behar” lê zazakî ”wesar”

Farisî herwiha carinan V/F dike H lê kurmancî wan diparêze:

• farisî ”kolah, kohî” lê kurmancî ”kulav, kovî” (bidin ber pehlewî ”kulafek” û partî ”kof”)

Çavkaniya H-ya kurmancî dikare herwiha W jî be:

• avestayî ”yewe-”, hewramî ”yewe”, zazakî ”cew”, pehlewî ”cew”, farisî ”cow”, soranî ”co” lê kurmancî ”ceh”

Dengê H di kurmancî de herwiha ketiye cihê Ş jî – xaseten berî dengê N yan M:

• farisî ”têşnê”, zazakî ”teyşan” lê kurmancî ”têhnî, tihnî” (à tênî, tînî, tî)
• avestayî ”çeşmen”, pehlewî ”çeşme”, farisî ”çeşm”, kurmancî ”çehv” (à çav)
• farisî ”rîş”, kurmancî ”rih, rî” (mûyên bi rûyê mêran ve)
• farisî ”rîşê”, kurmancî ”reh, rih” (bingehên dar û gul û giyayan)

Dengê H adeten di kurmancî de ji soranî berbelavtir e lê carinan jî hin peyvên soranî bi H ne lê yên kurmancî bi dengekî din in:

• soranî ”hewr, herzan, hewar”, kurmancî ”ewr, erzan, war”

Guherîna H bi dengên din

Tarîxiyen H di kurmancî dengekî biserketî bûye û zêdetir ketiye cihê hin dengên din û cihê xwe nedaye dengên din. Lê hem di kurmancî de û hem jî xaseten di soranî de H gelek caran êdî rê dide dengên din.

Li cihê H-ya kurmancî, di soranî de bi berfirehî W cih digire:

• kurmancî ”hişk, hirç, ceh, hinda/winda”, soranî ”wişk, wirç, win”

Herwiha komdengê ”eh” yê kurmancî, di soranî de adeten bûye ”a”:

• kurmancî ”tehl, pehn”, soranî û herwiha carinan kurmancî jî ”tal, pan”

Komdengên ”êh” dikare H-ya xwe biavêje:

• mêhvan, mihman à mêvan (bidin ber farisî ”mihman”, pehlewî ”mêhman”)
• bêhn, bihn à bên, bîn

Komdengê ”ih” bi berfirehî dibe ”î”

• cih à cî
• mih à mî
• bih à bî
• rih à rî

Me li jortir got ku farisî carinan V/F dike H lê kurmancî wan diparêze. Li aliyekî din, kurmancî carinan H dike V:

• – kurmancî ”şirove” ji erebî ”şurûḧ” (شروح)

CIH –> AWA	du-lêvî	lêvî-didanî	pidûyî	paş-pidûyî	ban-devî	paşdevî	ser-gewrî	zima-nokî	qirrikî
BÊVILÎ	m		n
SEKNÎ – bêlerz –         bilerz	p b		t d			k g		q	ʔ
XIŞOKÊN VIZOK – bêlerz –         bilerz			s z	ş j		x
XIŞOKÊN NEVIZOK – bêlerz –         bilerz		f v		ç c			ḧ		h
JENOK			r
TENGAV	w		l		y

© Husein Muhammed 2014 – 2015

 

[1] https://zimannas.wordpress.com/2015/08/10/cotdengen-h-di-kurdi/

[2] Husein Muhammed: Rêjeya herfan di nivîsên kurmancî de: https://zimannas.wordpress.com/2015/07/04/rejeya-herfan-di-nivisen-kurmanci-de/

[3] Di farisiya niha de nemaye û ”min” cihê wê girtiye. Bi heman awayî ji soranî û kurdiya başûrî jî winda bûye. Di zazakî de jî, wek di kurmancî, de bi forma ”ez” e.

[4] Bi soranî ”estêre”, bi zazakî ”astare”, bi kurdiya başûrî ”esare, hesare”. Forma hin devokên kurmancî ”histêrk” û forma ”hesare” ya hin devokên kurdiya başûrî ne ku forma eslî ya proto-hindûewropî ya bi H diparêze lê ”hi-” paşî li vê forma devokî zêde bûye. Li jêrtir em behsa zêdebûna H-yê li peyvên kurdî dikin.

[5] Wek di gotina ”ew kurd e” de, hevreha kurdiya başûrî “es”, zazakî ”esto”.

[6] Bo zêdetir agahiyan li ser etîmolojiya van peyvan û hevrehiya wan, li Wîkîferhengê binêrin: https://ku.wiktionary.org

[7] Bo etîmolojiya van peyvan, li Wîkîferhengê binêrin: https://ku.wiktionary.org

[8] Binêrin: https://ku.wiktionary.org/wiki/guhan

[9] Bo etîmolojiya van peyvan jî hûn dikarin li Wîkîferhengê binêrin: https://ku.wiktionary.org

Vekin û bixwînin